Жисмоний ва юридик шахслар мурожаатларининг ҳуқуқий кафолатлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Жисмоний ва юридик шахслар мурожаатларининг ҳуқуқий кафолатлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102.5 KB

Ko'chirib olish

Жисмоний ва юридик шахслар мурожаатларининг ҳуқуқий кафолатлари Режа: 1. Жисмоний ва юридик шахслар мурожаатларининг ҳуқуқий кафолатлари 2. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик

Жисмоний ва юридик шахслар мурожаатларининг ҳуқуқий кафолатлари Жамиятимизнинг барча соҳаларида олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар замирида инсон ҳуқуқ ва эркинлари, унинг шаъни ва қадр- қимматини ҳурмат қилиш, инсон ҳуқуқларини олий қадрият сифатида эътироф этиш каби эзгу ғоялар мужассам. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатнинг сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ва жамият ривожланишининг бошқа стратегик йўналишлари, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатлари, давлат бошқарувининг адолатли ва демократик принциплари, маънавий қадриятлар асосларини мустаҳкамлаган ҳуқуқий ҳужжатдир. Мустақилликнинг қисқа даври мобайнида эришилган натижаларга назар ташлар эканмиз, тўла ишонч билан айтиш мумкинки, мамлакатимизда қонун устуворлигини, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ҳамда манфаатларини таъминлаш, жумладан жисмоний ва юридик шахслар мурожаатларининг ҳуқуқий кафолатлари соҳасида муваффақиятли ишлар амалга оширилди. Бунинг асосини Ўзбекистон Республикаси Конституциямизнинг қуйидаги нормаси ташкил этади: «Ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Аризалар таклифлар ва шикоятлар қонунда белгиланган тартибда ва муддатларда кўриб чиқилиши шарт» 1 . Ушбу модда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан 1948 йилда қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ҳамда бошқа халқаро ҳуқуқий ҳужжатларнинг меъёрларига ҳам мос келади. Жисмоний ва юридик шахслар ўз ариза ва шикоятларини оммавий ахборот воситалари орқали ҳам билдирилиши мумкин. Халқ вакиллари ва мансабдор шахслар ариза ва шикоятларни кўриб чиқишда ҳар бир 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т., 2014. – 35-м.

мурожаатга жиддий масъулият ҳисси билан ёндашишлари зарур. Зеро, ҳар бир мурожаат ортида инсон муаммоси, инсон тақдири ётади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан Конституциянинг ушбу моддасидан келиб чиққан ҳолда бир қатор қонунлар қабул қилинди. Жумладан, 2014 йил 3 декабрда қабул қилинган «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонунда мурожаатлар оғзаки, ёзма ёки электрон шаклдаги ариза, таклиф ва шикоят тарзида бўлиши мумкинлиги, барча турдаги мурожаатлар, уларнинг тури ва шаклидан қатъи назар, бир хил аҳамиятга эгалиги қайд этилган. Ушбу Қонун 5 боб, 31 моддадан иборат бўлиб, унда қонуннинг мақсади, мурожаатлар тўғрисидаги норматив ҳужжатлар, мурожаат этиш ҳуқуқи, мурожаат шакллари ва турлари ҳамда уларга қўйиладиган талаблар, жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаат этиш ҳуқуқларининг кафолатлари, мурожаатларни бериш ва кўриб чиқиш тартиби, мурожаатларни бериш ва кўриб чиқиш муддатлари, мурожаатларни кўриб чиқмаслик ҳолатлари, мурожаатларни кўриб чиқишда жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ҳамда давлат органларининг мажбуриятлари, мурожаатларни умумлаштириш ва таҳлил қилиш, якунловчи қоидалар ва бошқа хулқ-атвор қоидалари ўз ифодасини топган. Давлат органлари, мансабдор шахслар ҳамда халқ вакиллари жисмоний ва юридик шахслар мурожаатларини «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонун талаблари асосида кўриб чиқишлари ва ўрнатилган тартибда чора кўришлари лозим. Агар мурожаатларни қабул қилиш ва кўриб чиқиш жараёнларида давлат органлари, мансабдор шахслар ҳамда халқ вакиллари томонидан қонун бузилиш ҳолатларига йўл қўйилса, жисмоний ва юридик шахслар ўз ҳуқуқ ва манфаатларини суд орқали ҳимоя қилиш ҳуқуқига эгадирлар. Бунинг ҳуқуқий кафолати бош Қомусимизда қуйидаги мазмунда келтирилган: «Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор

шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади» 2 . Ўзбекистон Республикаси Конституцияси асосида Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 30 августда қабул қилинган «Фуқаролар ҳуқуқларини ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар ва қарор устидан судга шикоят қилиш тўғрисида»ги қонунида эса, фуқароларга ҳуқуқ ва эркинликлари бузилган ҳолатларда судга мурожаат қилиш тартиби белгиланган. Жисмоний ва юридик шахслар томонидан йўлланган ариза, таклиф ва шикоятларнинг ўз вақтида кўриб, тўғри ҳал этилишини барча давлат органлари назорат қиладилар. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисида, Президент девонида, Вазирлар Маҳкамасида, кўпгина вазирликларда, суд органларининг барча бўғинларида ва Ўзбекистон Республикаси Прокуратураси қошида жисмоний ва юридик шахсларнинг хатлари, таклиф ва шикоятлари билан шуғулланувчи алоҳида маҳкамалар ва маъмурий бўлимлар мавжуддир. Бунга мисол қилиб, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унга бўйсунувчи барча прокурорлар жисмоний ва юридик шахсларнинг ариза, таклиф ва шикоятлари билан боғлиқ масалаларга доир қонунларнинг оғишмай тўғри татбиқ қилиниши устидан текширув назорат ишларини олиб боришларини келтириш мумкин. Улар ариза, таклиф ва шикоятларда маълум қилинган ҳуқуқбузарлик ҳолатларини кўриб чиқишлари ҳамда жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқларини қайта тиклаш чораларини таъминлашлари лозим. Мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимида амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида фуқаролик судларининг ташкил этилиши ва фаолияти йўлга қўйилиши қонун устуворлигини янада такомиллаштиришда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Фуқаролик судлари Конституциямизнинг юқорида келтирилиб ўтилган нормаларини барча давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан сўзсиз бажарилишига ҳамда фуқаролар ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий 2 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т., 2014. – 44-м.

маданиятини оширишга ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшиб келмоқдалар. Ўрнатилган тартибга кўра, ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилувчи шахсларнинг поймол қилинган ҳуқуқлари судлов ёки маъмурий тартибда тикланади. Жисмоний ва юридик шахслар нафақат Конституция ва қонунларда, балки қонуности ҳужжатларда белгиланган ҳуқуқлари поймол қилинган тақдирда ҳам судларга мурожаат қилиб, ўз ҳуқуқ ва эркинликларини тиклашлари мумкин. Жисмоний ва юридик шахслар Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 21 декабрда янги таҳрирда қабул қилинган «Давлат тили ҳақида»ги қонунининг 14-моддасида, 2014 йил 3 декабрда қабул қилинган «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонунининг 6-моддаси 3-бандида келтириб ўтилганидек, мамлакатимиз ҳудудида яшовчи шахслар давлат органларига давлат тилида ёки бошқа тилда мурожаат қилишлари мумкинлиги ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланган. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман) тўғрисида»ги 1997 йил 24 апрель қонунида ҳам Омбудсман томонидан фуқароларнинг шикоятларини кўриб чиқиш тартиби, шикоятларни кўриб чиқиш шартлари, шикоятларнинг мазмуни, вакилнинг бу борадаги ҳуқуқлари, Омбудсманнинг мурожаатларни кўриб чиқишдаги мажбуриятлари белгиланган. Жисмоний ва юридик шахслар ўзларининг баъзи мурожаатларини оммавий ахборот воситаларига, яъни газета, журнал, радио ва телевидениега юборадилар. Бунинг натижасида муайян маънода оммавий ахборот воситаларида эълон қилинган мурожаатларда қўйилган масалалар орқали жамоатчилик фикрини ўрганиш ва акс эттириш ҳамда бундай масалаларнинг жамоат назоратида бўлишига эришилади. Давлат органлари фаолиятининг шаффофлиги ҳам таъминланади.

Юқоридагилардан келиб чиқиб, шуни таъкидлаш жоизки, ҳозирги кунда мамлакатимизда қонунчилик тизимида амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар, энг аввало шахс, унинг қонуний манфаатларини таъминлаш, муносиб турмуш шароити яратишга қаратилгандир. Муҳтарам Президентимиз Ислом Каримов таъбири билан айтганда, «Ислоҳот ислоҳот учун эмас, аввало инсон учун, инсон манфаатларини таъминлаш учун» 3 ишлаши керак. Дарҳақиқат, бугун юртимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириши, фуқароларимизнинг эркин ва фаровон ҳаёти йўлида амалга оширилаётган катта-катта ўзгаришлар нафақат халқимизни, балки бутун жаҳон давлатларини эътиборини ўзига қаратиб, уларни лол қолдирмоқда. Бунинг яққол мисол сифатида, АҚШдаги дунёга машҳур Gollup World институтининг берган маълумотларига кўра, Ватанимиз «Бутунжаҳон бахт индекси»да жаҳоннинг 158 давлати орасидан 44-ўринни эгаллаганини, Ўзбекистон Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги (МДҲ) мамлакатлари орасида ушбу индекс бўйича биринчи ўринда турганлигини келтиришимиз мумкин. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 35-моддасида «Ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органлари, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга»лиги кафолатланади. Ушбу конституцион қоиданинг ижроси давлат органлари, муассасалари ёки жамоат вакилларига мурожаат қилишни тартибга солиш юзасидан вужудга қиладиган ижтимоий муносабатлар билан боғлиқ бўлган қонунчиликнинг ҳар хил соҳалари асосида амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил 3 декабрда қабул қилган «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги» қонунига асосан жисмоний ва юридик шахсларнинг давлат органларига мурожаат 3 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т.14 – Т., 2006. –Б.63.

қилиш ҳуқуқи ихтиёрий равишда амалга оширилади. Ҳеч ким бирор-бир мурожаатни ҳимоя қилиш ёки аксинча қарши чиқишга қаратилган ҳаракатларда иштирок этишга мажбур этилмайди. Мурожаат қилиш ҳуқуқи − фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг амалдаги механизмлардан бири. Ушбу ижтимоий муносабатларни қўриқлашда жиноят қонуни муҳим аҳамият касб этади. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонун ҳужжатларини бузиш» деб номланган 144-моддасида жиноий жавобгарлик белгиланган. Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил 3 декабрдан кучга кирган «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги» қонуни 2014 йил 11 декабрда «Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги қонунининг қабул қилинишига асос бўлиб хизмат қилади. Мазкур Қонун кўра, Жиноят кодексининг 144-моддаси янги таҳрирда тўлдирилди. Киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар ушбу ҳуқуқий нормани юридик хусусиятларини тўғри тушунтиришни талаб этади ва бундан мақсад давлат органлари ва давлат муассасаларига жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборатдир. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш жиноятнинг бевосита объекти бўлиб, жисмоний ва юридик шахсларнинг давлат органлари ва давлат муассасаларига аризалар, таклифлар ва шикоятлар билан мурожаат этиш ҳуқуқини таъминловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги» қонунга мувофиқ мурожаатлар оғзаки, ёзма ёки электрон шаклларда

ифодаланиб, ариза, шикоят ва таклиф тарзида берилиши мумкин. Мурожаатлар, уларнинг тури, шаклдан қатъи назар, тенг аҳамиятга эга. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш жиноятининг (ЖКнинг 144-моддаси 1-қисми) объектив томони қуйидагилардан бирини содир этилиши билан белгиланади: − жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш; − мурожаатларни кўриб чиқиш муддатларини узрли сабабларсиз бузиш; − ёзма ёхуд электрон шаклда жавоб юбормаслик; − жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига зид қарор қабул қилиш; − жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари тикланишини таъминламаганлик; − мурожаат муносабати билан қабул қилинган қарорнинг бажарилишини таъминламаганлик; − жисмоний шахсларнинг шахсий ҳаёти ёхуд юридик шахсларнинг фаолияти тўғрисидаги маълумотларни уларнинг розилигисиз ошкор этиш; − жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бошқача тарзда бузиш. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш жиноятнинг (ЖКнинг 144-моддаси 1-қисми) объектив томони ҳаракатларини қуйидагича таҳлил қилишимиз мумкин: Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш деганда, ваколатли мансабдор шахс ёки жамоат вакилининг қонунчиликнинг талабларига зид келувчи, юридик асосланмаган ҳолда жисмоний ва юридик шахснинг қонуний талабларини қабул қилиш, кўриб чиқиш ҳамда қаноатлантиришни рад этиш тушунилади.

«Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги» қонунга мувофиқ, мурожаатлар давлат органлари томонидан қабул қилиниши ва кўриб чиқилиши мажбурийдир. Аммо жисмоний шахснинг фамилияси (исми, отасининг исми), яшаш жойи тўғрисидаги маълумотлар ёки юридик шахснинг тўлиқ номи, жойлашган ери (почта манзили) тўғрисидаги маълумотлар кўрсатилмаган ёхуд улар ҳақида ёлғон маълумотлар кўрсатилган, шунингдек, имзо (электрон рақамли имзо) билан тасдиқланмаган мурожаатлар аноним мурожаатлар деб ҳисобланади ва кўриб чиқилмайди. Мурожаатларни кўриб чиқиш муддатларини узрли сабабларсиз кўриб чиқиш муддатларини бузиш деганда, қонунда кўрсатилган муддатларга узрли сабабсиз риоя қилмаслик тушунилади. Давлат органларига келиб тушган мурожаатлар мурожаатларни кўриб чиқиш мажбурияти юклатилган орган ёки мансабдор шахс томонидан кўриб чиқилади. Мурожаатларни бериш муддатлари, қоида тариқасида, белгиланмайди. Айрим ҳолларда, агар давлат органининг мурожаатни кўриб чиқиш бўйича имкониятларига, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ўз вақтида амалга ошириш ва ҳимоя қилишни таъминлаш заруратига боғлиқ бўлса, шунингдек, қонунларда назарда тутилган бошқа асосларга кўра тегишли давлат органларига мурожаатни бериш муддати белгиланиши мумкин. Бўйсунув тартибида юқори турувчи органга ариза ёки шикоят жисмоний ёки юридик шахсга унинг ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини бузувчи ҳаракат (ҳаракатсизлик) содир этилганлиги ёхуд қарор қабул қилинганлиги маълум бўлган пайтдан эътиборан узоғи билан бир йилдан кечиктирмай берилади. Ариза ёки шикоят беришнинг узрли сабабларга кўра ўтказиб юборилган муддати аризани ёки шикоятни кўриб чиқувчи давлат органи томонидан тикланади.

Ариза ёки шикоят масалани мазмунан ҳал этиши шарт бўлган давлат органига келиб тушган кундан эътиборан ўн беш кун ичида, қўшимча ўрганиш ва (ёки) текшириш, қўшимча ҳужжатларни сўраб олиш талаб этилганда эса бир ойгача бўлган муддатда кўриб чиқилади. Ариза ва шикоятларни кўриб чиқиш учун текшириш ўтказиш, қўшимча материаллар сўраб олиш ёхуд бошқа чора-тадбирлар кўриш зарур бўлган ҳолларда, уларни кўриб чиқиш муддатлари тегишли давлат органи раҳбари томонидан истисно тариқасида узоғи билан бир ойга узайтирилиши мумкин, бу ҳақда мурожаат этувчига хабар қилинади. Таклиф давлат органига келиб тушган кундан эътиборан бир ойгача бўлган муддатда кўриб чиқилади, қўшимча ўрганишни талаб этадиган таклифлар бундан мустасно, бу ҳақда таклиф киритган жисмоний ёки юридик шахсга ўн кунлик муддатда ёзма шаклда хабар қилинади. Ёзма ёки электрон шаклда жавоб жўнатмаслик деганда, мурожаатни кўриб чиққан давлат органи томонидан кўриб чиқилган мурожаат натижалари юзасидан мурожаат қилувчига ёзма ва электрон тарзда хабар бермаслик ёки мурожаатининг натижаси юзасидан ахборот юбормаслик тушунилади. «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги» қонуннинг 23-моддасига асосан, мурожаатни кўриб чиққан давлат органи мурожаат этувчига кўриб чиқиш натижалари ҳамда қабул қилинган қарор ҳақида мурожаат кўриб чиқилганидан сўнг ёзма ёхуд электрон шаклда дарҳол хабар қилиши шарт. Мурожаатларга жавоблар, имкон қадар, мурожаат этилган тилда баён қилинади, мурожаатда кўрсатилган ҳар бир масала бўйича важларни рад этувчи ёки тасдиқловчи аниқ асосларни (заруратга қараб қонун ҳужжатлари нормаларига ҳаволалар қилинган ҳолда) ўз ичига олган бўлиши керак. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига зид қарор қабул қилиш деганда, амалдаги қонунчилик

талабларига тўғри келмайдиган ёки асослантирилмаган қарор чиқариш тушунилади. Жисмоний ёки юридик шахснинг аризаси ёхуд шикояти ана шу мурожаат бўйича қонунга хилоф қарор қабул қилган давлат органи томонидан қаноатлантирилган тақдирда, ариза ёки шикоят бериш ва уни кўриб чиқиш билан боғлиқ зарарнинг ўрни, аризани ёки шикоятни кўриб чиқиш учун тегишли давлат органининг талаби асосида жойларга бориш муносабати билан қилинган харажатларнинг ҳамда ана шу вақт ичида йўқотилган иш ҳақининг ўрни мурожаат этувчига суд тартибида қопланади. Суд тартибида маънавий зиён ҳам компенсация қилиниши мумкин. Жисмоний ёки юридик шахснинг аризасини ёхуд шикоятини кўриб чиқишда қонун талаблари бузилганлиги муносабати билан унга етказилган моддий зарарнинг ўрнини қоплаш ва маънавий зиённи компенсация қилиш сифатида давлат органи томонидан тўланган маблағлар айбдор мансабдор шахсдан регресс тартибида ундириб олиниши мумкин. Жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари тикланишини таъминламаганлик деганда, давлат органининг ваколат доирасида жисмоний ва юридик шахслар бузилган ҳуқуқлари ва эркинликлари, қонуний манфаатларини тиклаш чораларини кўрмаслик тушунилади. Мурожаат муносабати билан қабул қилинган қарорнинг бажарилишини таъминламаганлик деганда, мурожаатни кўриб чиққан давлат органи, мансабдор шахс ёки ижросини назорат қилиш вазифаси юклатилган бошқа шахс томонидан қабул қилинган қарорни ижро этмаслик тушунилади. Жисмоний шахсларнинг шахсий ҳаёти тўғрисидаги ёхуд юридик шахсларнинг фаолияти тўғрисидаги маълумотларни уларнинг розилигисиз ошкор этиш деганда, мурожаатни кўриб чиқиш жараёнида аён бўлган маълумотларни мурожаат қилувчининг рухсатисиз тарқатиш тушунилади. Мурожаатларни кўриб чиқишда жисмоний шахсларнинг шахсий ҳаёти, юридик шахсларнинг фаолияти тўғрисидаги маълумотлар уларнинг розилигисиз, шунингдек, давлат сирини ёхуд қонун билан қўриқланадиган

бошқа сирни ташкил этувчи маълумотлар ва, агар бу жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини камситадиган бўлса, бошқа ахборот давлат органлари ходимлари томонидан ошкор этилишига йўл қўйилмайди. Жисмоний ва юридик шахс тўғрисидаги, мурожаатга тааллуқли бўлмаган маълумотларни аниқлашга йўл қўйилмайди. Жисмоний шахснинг илтимосига кўра, унинг шахсига доир бирон-бир маълумот ошкор этилмайди. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш жиноятнинг жавобгарликнинг шарти сифатида юқорида қайд этилган қилмишлардан бирини содир этиш натижасида жиддий зиённи келиб чиқиши белгиланган. Жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ, манфаатларига ёки давлат ва жамият манфаатларига жиддий зарар етказиш, моддий зарар, жиноятларни яширишга, ҳокимият органларини обрўсизлантириш ва бошқа манфаатларига зарар етказишда ифодаланади. Мазкур жиноят объектив томонининг зарурий белгиси жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ, эркинликлари ва қонуний манфаатларини, давлат ва жамият манфаатларига етказилган жиддий зиён жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш ўртасидаги сабабий боғланиш бўлиши лозим. «Жиддий зиён» баҳоланадиган, кенг қамровли тушунчадир, шу боис уни расмий жиҳатдан фақат миқдорий кўрсаткичларда ифодалаш мумкин эмас ва у бир томонлама моддий зиёндан иборат деб қаралмаслиги лозим. Шу нуқтаи назардан, жиддий зиённи аниқлашнинг қуйидаги турларини ажратиш, яъни уни ўз хусусиятига кўра икки турга ажратиш мумкин: 1) моддий; 2) маънавий (моддий бўлмаган).

Моддий хусусиятга эга бўлган жиддий зиён ҳам ўз тузилишига кўра иккига бўлинади: – мулкий (аниқ келтирилган зиён ва бой берилган фойда); – жисмоний (жисмоний зиён – ҳеч бўлмаганда битта жабрланув- чининг баданига енгил ёки ўртача оғирликдаги шикаст етказилганлиги, ўлимнинг келиб чиқиши ва бошқалар). Маънавий (моддий бўлмаган) зиён деганда, фуқароларнинг Конституцияда белгиланган асосий ҳуқуқ ва эркинликлари бузилишини, фуқаролар ҳаётида салбий ўзгаришлар келиб чиқиши ва бошқаларни тушуниш лозим. Жумладан, оиланинг бузилиши, руҳий касалликка чалиниши ва бошқалар. Мазкур жиноятнинг биринчи қисми объектив томонида кўрсатилган ҳаракатларни содир этиб, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқларига, эркинликларига ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатларига ёхуд жамият ва давлат манфаатларига жиддий зиён етказилган вақтдан бошлаб тугалланган ҳисобланади. Жиноят кодексининг 144-моддаси биринчи қисмида кўрсатилган жиноят маъмурий жавобгарлик (МЖтКнинг 43, 44 ва 46-моддалари) билан содир этиш усулидан фарқ қилмайди. Жиноий ва маъмурий жавобгарлик ўртасидаги асосий фарқ қилмиш натижасида келиб чиққан оқибатдир, яъни жиноий жавобгарликда жиддий зиён келиб чиққан бўлиши лозим, бундай оқибат келиб чиқмаган тақдирда эса маъмурий жавобгарлик (муайян тоифадаги шахсларга нисбатан интизомий жавобгарлик) вужудга келади. Жиноят кодексининг 144-моддаси иккинчи қисмида жисмоний шахсни, унинг вакилини, уларнинг оила аъзоларини, юридик шахсни, унинг вакилини ва юридик шахс вакилининг оила аъзоларини улар давлат органига, давлат муассасасига ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига мурожаат қилганлиги муносабати билан ёхуд билдирилган фикри ва мурожаатидаги танқид учун, шунингдек, бошқача шаклда танқид қилганлиги учун мансабдор шахс томонидан таъқиб этганлик жиноий жавобгарликни келтириб чиқаради.

«Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуннинг 15-моддасига мувофиқ, жисмоний шахсни, унинг вакилини, уларнинг оила аъзоларини, юридик шахсни, унинг вакилини ва юридик шахс вакилининг оила аъзоларини улар ўз ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини рўёбга чиқариш ёки ҳимоя қилиш мақсадида давлат органларига мурожаат этганлиги, шунингдек мурожаатларда ўз фикрини билдирганлиги ва танқид қилганлиги муносабати билан таъқиб этиш ман этилади. Мазкур жиноятнинг иккинчи қисми жисмоний шахсни, унинг вакилини, уларнинг оила аъзоларини, юридик шахсни, унинг вакилини ва юридик шахс вакилининг оила аъзоларини улар давлат органига, давлат муассасасига ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига мурожаат қилганлиги муносабати билан ёхуд билдирган фикри ва мурожаатидаги танқид учун, худди шунингдек бошқача шаклда танқид қилганлиги учун мансабдор шахс томонидан таъқиб этилган вақтдан бошлаб тугалланган ҳисобланади. Жиноят кодексининг 144-моддаси биринчи қисмида назарда тутилган жиноят субъектив томондан тўғри ёки эгри қасддан содир этилиши мумкин. Шахс жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонунчиликни бузаётганини ва бу ҳолат жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатларига ёхуд жамият ва давлат манфаатларига жиддий зиён етказишини билади ва шуни хоҳлайди ёки шундай ҳолатларнинг рўй беришига онгли равишда йўл қўяди. Жиноят кодексининг 144-моддаси иккинчи қисмида назарда тутилган жиноят фақат тўғри қасд орқали содир этилади. Айбдор жисмоний шахсни, унинг вакилини, уларнинг оила аъзоларини, юридик шахсни, унинг вакилини ва юридик шахс вакилининг оила аъзоларини улар давлат органига, давлат муассасасига ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига мурожаат қилганлиги муносабати билан ёхуд билдирган фикри ва мурожаатидаги танқид учун, худди шунингдек бошқача шаклда танқид қилганлиги учун

таъқиб қилиш ҳаракатини амалга ошираётганини англайди ва шуни хоҳлайди. Жиноят кодексининг 144-моддаси биринчи қисмида назарда тутилган жиноятнинг субъекти 18 ёшга тўлган, ақли расо жисмоний шахслар, шунингдек, давлат органлари, давлат муассасаларида ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларида хизмат лавозимига эга бўлган шахслар бўлиши мумкин. Бундай шахслар мансабдор, масъул мансабдор шахс ёки корхона, муассаса ёхуд ташкилотнинг мансабдор шахси ҳисобланмаган хизматчиси ҳам бўлиши мумкин. Жиноят кодексининг 144-моддаси иккинчи қисмида назарда тутилган жиноятнинг субъекти эса 18 ёшга тўлган, ақли расо мансабдор ёки масъул мансабдор шахслар бўлиши мумкин. Мансабдор ёки масъул мансабдор шахс аломатларига эга бўлмаган шахслар эса ушбу жиноятда иштирокчи бўлишлари мумкин. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш жиноий жавобгарлигининг назарий тушунчаси, ундаги объектив ва субъектив белгиларни тўғри тушуниш фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларини таъминлашнинг ишончли гарови ҳисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., дотс. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправително-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997. - 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Й. Жиноят -ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б.

O'xshashlar

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаат этиш ҳуқуқининг кафолатлари

Юридик шахслар

Ички ишлар органлари тизимида жисмоний ва юридик шахслар вакилларини қабул қилишнинг ҳуқуқий асослари

Юридик хизматнинг мансабдор шахслар ва ходимларнинг ҳуқуқий маданиятини оширишдаги роли

Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари, бурчлари, жавобгарлиги ва ҳуқуқий кафолатлари