Жиноят процессуал кафолат тушунчаси ва айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий асослари - Huquqshunoslik - Referatlar

Жиноят процессуал кафолат тушунчаси ва айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.271484375 KB

Ko'chirib olish

Жиноят процессуал кафолат тушунчаси ва айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий асослари Режа: 1. Айбсизлик презумпциясининг Жиноий-процессуал талқини 2. Айбсизлик презумпцияси ҳақиқатни аниқлаш принципи

Айбсизлик презумпциясининг Жиноий-процессуал талқини юқорида таъкидлаганимиздек, ЖПКнинг 23-моддасида белгиланган. Мазкур принципнинг моҳияти гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг жиноят содир этишда айбдорлигини исботлаш жараёнидан иборатдир. Инсонни айблаш ва давлат мажбурловининг жиноят кодексида назарда тутилган чораларини қўллашдан аввал, қонуний тартибда айнан ушбу шахс томонидан жиноятни содир этилганлигини исботлаш талаб қилинади. Ўзбекистон Ресмпубликаси Олий суди Пленумининг 2003 йил 19 декабрдаги “Гумон қилинувчи ва айбланувчининг ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлашга оид қонунларни қўллаш бўйича суд амалиёти тўғрисида”ги 17-сонли қарорида “Гумон қилинувчини, айбланувчини ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлашнинг муҳим кафолати – унинг айби қонунда белгиланган тартибда исботланмагунча ва қонуний кучга кирган суд ҳукми билан аниқланмагунча айбдор ҳисобланмаслиги ҳақидаги Конституцияда белгиланган айбсизлик презумпцияси принципига қатъий амал қилинишидадир. Гумон қилинувчи, айбланувчи зиммасига кўрсатув бериш мажбурияти юкланиши мумкин эмас, ўз айбсизлигини ёки иш бўйича бирор-бир ҳолатни исботлаш масъулиятини юклашга ҳам йўл қўйилмайди. Қонунга асосан бундай мажбурият жиноят ишини юритишга масъул давлат органлари, мансабдор шахсларнинг зимммасига юклатилган. Айбдорликка оид барча шубҳалар агар уларни бартараф этишнинг имкони бўлмаса, гумон қилинувчи, айбланувчи фойдасига ҳал қилиниши керак. Қонунни қўллашда келиб чиққан ҳар қандай шубҳа ҳам унинг фойдасига ҳал этилади - деб кўрсатилган. 1 Гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчига кўрсатув бериш, айбдор эмаслигини ёки ишнинг бошқа бирор ҳолатларини исботлаш 1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Плениуми қарорлари тўплами 1991- 2006 иккинчи жилд. – Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2007, 138-б.

мажбурияти юкланмаслиги ЖПКнинг қатор нормаларида ҳам ўз аксини топган (46-модда 3-қисми, 48-модданинг 3-қисми). Ҳуқуқ-тартибот органлари айблов учун етарли далил тўплай олмасалар, шахс айбсиз деб тан олиниши керак. Бундан ташқари, ЖПК 23-моддаси 3-қисмида келтирилган қоида айбсизлик презумпцияси учун аҳамиятли бўлиб, унга мувофиқ, айбдорликка оид барча шубҳалар, башарти уларни бартараф қилиш имкони бўлмаса, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши лозим. Мазкур қоида жиноят ва жиноят процессуал қонунларини қўллаш бў йича юзага келадиган гумонларга нисбатан ҳам қўлланиши мумкин. Сир эмаски, оддий фуқаро аввало, давлат номидан иш кўрувчи мансабдор шахсларнинг ўзлари қонун талабларини қандай бажараёт - ганликларига эътибор беради. Агар ўша органлар ёки мансабдор шахслар қонунларни оёқ ости қилсалар, мазкур қонунларга бўлган эътиқот сусаяди, жамиятнинг маьнавий асосларига путур етади. Де мак, жиноят процессида айбсизлик презумпциясини амалга оширили ши, ушбу ҳуқуқнинг жиноят ишларини юритишга масъул бўлган давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан таъминланишига боғлиқ. Суриштирувчи, терговчи томонидан гумон қилинувчи, айбланувчини сўроқ қилишдан олдин, уларга процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушинтириш, ҳимоячи билан шартнома тузишга улгурмаган ёки туза олмаган бўлса, бошқа ҳимоячиларни сўроқда иштирок этишини таъминлаш; ишдаги маълумотларни ошкор қилмаслик мажбуриятини гумон қилинувчи, айбланувчи зиммасига юкламаслик; ҳимоячининг ишдаги маълумотларини ошкор қилмаслик мажбуриятини гумон қилинувчи, айбланувчи билан бўладиган суҳбатга тааллуқли эмаслиги, дастлабки тергов материаллари билан танишиб чиққандан сўнг, илтимослар қилиш ҳуқуқининг белгиланиши, судланувчига унинг ҳуқуқларини тушунтириш, судланувчига охирги сўз бериш ҳуқуқининг кафолотланганлиги ва уларнинг амалга

оширилишини таъминлаш айбсизлик презумпциясига риоя қилинганлигидан далолатдир. Айбсизлик презумпциясини тўла кафолатлашда жиноят процесси нинг ўзига хос ўрни бор жумладан, айбсизлик презумпцияси шахсни шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш принципи билан ҳам узвий боғлиқликда намоён бўлади. ЖПКнинг 17-моддасида белгиланганидек, суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд ишда қатнашаётган шахсларни шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиши лозим. Инсон шаъни ва қадр-қимматини камситадиган, унинг ҳаётига тааллуқли маълумотларнинг тарқалишига олиб келадиган, соғлиғини хавф остига қўядиган, асоссиз равишда унга азоб-уқубат олиб келадиган ҳаракат (ҳаракатсизлик) ёки қарорлар чиқариш тақиқланади. Ушбу тамойилни айбсизлик презумпцияси билан боғлиқлиги шундаки, одатда гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчига нисбатан ноқонуний хатти-ҳаракатлар қилиш ёки қарорлар чиқариш ҳоллари амалиётда учраб туради. Шахснинг шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш конституциявий қоида бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-27-моддаларида мустаҳкамлан гандир. Жиноят ишини юритишда гумон қилинувчи, айбланувчини қийноққа солиш, зўравонлик қилиш шафқатсиз ёки шаъни, қадр-қимматини камситувчи ҳаракатлар қилиш тақиқланади ва бундай ҳаракатларни содир этилганлик ҳолати аниқланса, ушбу усулларни қўллаб олинган кўрсатмалар далил кучига эга бўлмайди ва уларни содир қилган шахслар тегишли жавобгарликка тортиладилар. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг "Суд ҳукми тўғрисида"ги қарорида шахснинг қадр-қимматини ҳурмат қилишга оид муҳим кўрсатмалар берилган. Ушбу қарорнинг еттинчи бандида суд инсоннинг шаъни ва қадр-қимматини камситадиган, унинг шахсий ҳаётига тааллуқли маълумотлар тарқалиб кетишига олиб келадиган, унга маънавий азоб-уқубат етказадиган маълумотларни, агарда бундай

ишдаги далилларга оид бўлмаса, ҳукмда кўрсатишга ҳақли эмаслиги белгиланган. 2 Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш принципи ҳам айбсизлик презумпциясини амалга оширишда муҳим аҳамиятга эга. Ушбу принцип процесснинг бошқа иштирокчилари билан биргаликда гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчининг иш юритиш жараёнида ҳуқуқ ва эркинликларига дахл қилишнинг тақиқланишини кафолатлайди. Айбсизлик презумпцияси жиноят ишларининг ошкора кўрили ши принципи билан ҳам узвий боғлиқдир. Жиноят ишларини очиқ суд мажлисида кўриш, айбланаётган шахснинг ўз ҳуқуқини тўлароқ рўёбга чиқаришини таъминлайди. Ўзбекистон Республикаси Консти - туциясининг 26-моддасида Жиноят содир этилганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмаслиги таъкидланган. Айбсизлик презумпциясини амалга оширишда жиноят ишлари юритиладиган тил приципи ҳам жуда муҳим ҳисобланади. Иш юритилаётган тилни билмаган ёки етарли даражада тушунмайдиган процесс иштирокчиларига ўз она тилида ёки ўзи биладиган бошқа тилда оғзаки ёки ёзма арз қилиш, кўрсатув ва тушунтиришлар бериш, илтимоснома билан мурожаат қилиш, судда сўзлаш ҳуқуқи таъминланади. Бундай ҳолларда, шунингдек, иш материаллари билан танишиш вақтида процесс иштирокчилари қонунда белгиланган таржимон хизматидан фойдаланишлари шарт, акс ҳолда ҳукм бекор қилиниши мумкин. Айбланувчига, судланувчи ёки процессда иштирок этувчи бошқа шахсларга тақдим этилиши лозим бўлган тергов ва суд ҳужжатлари уларнинг она тилига ёки улар биладиган бошқа тилга таржима қилиб берилиши лозим. 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Плениуми қарорлари тўплами 1991- 2006 биринчи жилд. – Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2007, 86-94 б.

Ушбу принцип жиноят процессининг бошқа босқичларида ҳам қўлланилади. Унга риоя қилиш жиноят иши бўйича ҳақиқатни аниқлаш, жиноят процесси иштирокчиларини уларга мансуб бўлган ҳуқуқларини тўлақонли амалга ошириш, ўз манфаатларини тўла ҳимоя қилиш, уларга юклатилган мажбуриятларни амалга ошириш, шунингдек, жиноят процессининг тамойиллари ҳисобланадиган далилларни бевосита ва оғзаки усулда текшириш, айбланувчи ва судланувчини ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминлаш айбсизлик презумпциясини амалга оширилишига хизмат қилади. Агар айбланувчи жиноят иши бўйича юритиладиган тилни бил - маса, у ҳолда иш бўйича ҳимоячининг иштирок этиши зарур бўлади. Бу ҳолларда ҳимоячи айбланувчи шахснинг ҳуқуқи ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун унга айб эълон қилингунга қадар иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлади. “Гумон қилинувчи, айбланувчини ҳимоя ҳуқуқи билан таъмин - лашга оид қонунларни қўллаш бўйича суд амалиёти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми 2003 йил 19 декабр даги 17-сонли қарорининг 23-бандида жиноят процессуал кодекси нинг 473- моддаси талабига кўра, ҳукм судланувчи билмайдиган ёки етарли даражада билмайдиган тилда баён қилинган бўлса, эълон қилинганидан сўнг, ҳукм таржимон томонидан судланувчининг она тилида ёки судланувчи учун тушунарли бўлган бошқа тилда ўқиб эшиттирилади. Маҳкумга, оқланган шахсга тақдим этилиши шарт бўлган ҳукм ва бошқа суд (тергов) ҳужжатлари уларнинг она тилига ёки улар биладиган бошқа тилга таржима қилинган ҳолда топширилиши керак (ЖПК 20- моддаси). Агар ушбу талабларга риоя этилмаганлиги натижасида маҳкум, оқланган шахс суд ҳукми устидан шикоят бериш имкониятидан маҳрум этилган бўлса, бу ҳолат апелляция шикояти бериш учун белгиланган

муддатни тиклаш ёки апелляция инстанцияси суди ажримини бекор қилиш учун асос бўлади. 3 Айбсизлик презумпцияси ҳақиқатни аниқлаш принципи талаблари билан ҳам чамбарчас боғлиқликда амалга оширилади. Иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш учун фақат ЖПКда назарда тутилган тартибда топилган, текширилган ва баҳоланган маълумот - лардан фойдаланиш мумкин. Унга кўра суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд жиноят иши бўйича ҳақиқатни аниқлашда, фақат қонунда белгиланган усуллар ва воситалардан фойдаланиши, процесс иштирокчиларидан зўрлик, қўрқитиш, ҳуқуқларини чеклаш ва қонунга хилоф бўлган ўзга чоралар билан кўрсатувлар олиш тақиқланади. Ушбу қоида гумонланувчи, айбланувчи, судланувчини, ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлаш, уни кафолатлашни ҳам кўзда тутади. Ҳақиқатни аниқлашда ғайриқонуний усуллардан фойдаланиб кўрсатмалар олиш, ҳимоя ҳуқуқини амалга оширилишига жиддий хавф туғдиради. Ғайриқонуний усул деганда гумонланувчи, айбла нувчини алдаш, унинг сўроғини керак бўлган жавобга тўғирлаш, шахснинг жазосини енгиллаштириб бериш ёки жазодан озод қилиш ни ваъда қилиб, унинг ўзини айбловчи ахборотларни маълум қилишга ундаш ёки айбланувчи, гумонланувчи шахсни унинг қариндошлари билан учраштиришни ваъда қилиб, ундан айб ҳақидаги маълумот ларни олиш, сўроқ қилиш муддатига риоя қилмаслик ёки ушбу процесс иштирокчиларини жисмоний жиҳатдан кўтара олмайдиган ҳолатларда сўроқ қилиш, сўкиш, қадр-қимматини камситиш, дўппос лаш ва ҳоказо тушунилади. Ҳақиқатни аниқлаш учун жиноят ишлари тўла, ҳар томонлама, холисона текширилиши лозим. Жиноят ишларини тўла текшириш деганда, исботланиши лозим бўлган барча ҳолатларни синчковлик билан исбот қилиш тушунилади. 3 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Плениуми қарорлари тўплами 1991- 2006 биринчи жилд. – Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2007, 146- б.

Ҳар томонлама текшириш деганда, ишда юзага келадиган ҳар қандай масалани ҳал қилишда, айбланувчи ёки судланувчининг айбини фош этадиган, ҳам оқлайдиган, ҳам енгилллаштирадиган ҳолатлар аниқланиши керак бўлади. Холисоналик деганда, жиноят иши натижаларидан манфаатдор бўлмаслик тушунилади. Суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд ишга холисона муносабатда бўлгандагина қонун талабларини тўлиқ бажариши, яъни жиноят процесси олдига қўйган мақсад ва вазифаларни бажариш, исблотлаш бурчи юклатилган мансабдор шахс сифатида жиноят иши юзасидан исботланиши лозим бўлган барча ҳолатларни исботлаши мумкин. Ҳақиқатнинг бу учта элементи бир-бири билан узвий боғлиқ бўлиб, бу талабларнинг лоақал бирини етарли даражада бажарилмас лиги ҳақиқатни юзага келишга тўсқинлик қилади. Айбсизлик презумпцияси ҳимоя ҳуқуқи билан биргаликда мавжуд бўлиб, улардан бирининг мавжудлиги иккинчисини тақозо этади. Жиноят процессида ҳимоя функциясининг асоси бўлиб, гумон қилинувчи, айбланувчи, ва судланувчини ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминлаш принципи ҳисобланади. Ушбу принципда ҳимоя ҳуқуқи субъектлари сифатида гумонланувчи, айбланувчи, судланувчи, кўрсатилган бўлиб, жиноят ишини юритишга масъул бўлган давлат органлари ва мансабдор шахслар уларнинг ҳимоя ҳуқуқидан фойдаланишлари учун қонунда белгиланган барча восита ва усуллардан фойдаланиш имкониятини яратишлари керак. Судда ишларни юритишда тортишув принципи ҳам ҳимоя функцияси талабларини амалга оширишда муҳим ўрин тутади. Ушбу принципнинг мазмунига кўра, судда ишларни кўриш тарафларнинг ўзаро тортишуви асосида амалга оширилади. Бунда айблов функциясини прокурор, жабрланувчи ва жамоат айбловчиси, ҳимоя

функциясини судланувчи, ҳимоячи, жамоат ҳимоячиси, ишни ҳал қилиш функциясини эса суд бажариши кўзда тутилади. Судда жиноят ишларини юритишда тортишув принципини тўлиқ амалга ошириш тарафларнинг ўз вазифаларига масъулият билан ёндашишларини талаб этади. Юртбошимиз И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи чақириқ ўн тўртинчи сессиясида адвокатуранинг фуқаролар ҳуқуқ ва эркинларини ҳимоя қилишдаги ўрнига баҳо бериб, тергов ва судда ишларни кўришда адвокатуранинг ролини ошириш, унинг ваколатларини прокуратура ваколатига тенглаштириш лозимлигини таъкидладилар. Бу ҳолат эса ўз навбатида, судда ишларни юритишда тортишув принципини амалга оширилишига ёрдам беради.

Судда ишларни юритишда тортишув принципи қуйидаги қоидаларга асосланади: а) тортишув тўлиғича суд процессида амалга ошади, чунки унда томонлар тўлиқ таркибда ҳозир бўлади; б) тортишувчилик айблов ва ҳимоя функциясининг одил судлов функциясидан ажратишни кўзда тутади; в) айблов ва ҳимоя томонлари ўз функцияларини амалга ошириш учун тенг ҳуқуқларга эга бўлиши керак, айбланувчи, судланувчи, ҳимоячи, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар, уларнинг вакиллари суд муҳокамасида далиллар тақдим қилиш, далилларни тадқиқ қилишда ва илтимослар қилишда тенг ҳуқуқлардан фойдаланишади; г) суд муҳокамасида суднинг фаол ва раҳбарлик роли намоён бўлади. Ўзбекистон Республикасининг "Прокуратура тўғрисида"ги қонунининг янги таҳририда (33-модда) "Прокурор суд процессининг бошқа иштирокчилари билан тенг ҳуқуқлардан фойдаланиб, судья - ларнинг мустақиллиги ҳамда процессуал қонун ҳужжатлари норма - ларига қатъий риоя этиш принципига амал қилиши шарт"лигининг белгиланиши судда тортишув тамойилини амалга оширишда, шубҳасиз, муҳим ўрин тутади. Шунингдек, оқланган шахс ҳам ҳимоя ҳуқуқи субъекти бўлиши мумкинлигини унутмаслигимиз лозим. Чунки, ЖПКнинг 498-моддасида судда оқланган шахс, унинг ҳимоячиси ва қонуний вакили ҳукмнинг оқлаш сабаблари ва асосларига доир қисми устидан шикоят беришга ҳақли эканлиги белгиланган. Бундай ҳолатлар юз берганда оқланган шахс ҳам ҳимоя субъекти бўла олади. Айбловнинг моҳияти жиноятчиликка қарши курашиш, инсон нинг, жамият ва давлатнинг жиноят туфайли бузилган ҳуқуқларини тиклаш, жиноятларнинг олдини олишда намоён бўлади. Шу билан биргаликда

айбловни фақат шахсни жазога тортиш воситаси сифати да қарамаслик керак.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар: ҳуқуқий нормаларни ривожлантириш. – Тошкент: “Давлат ва ҳуқуқ”, 2000. 2. Рустамбаев М.Х., Е.Н.Никифорова. Правоохранительные органы. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. 3. Каракетов Й., Усмоналиев М. Жиноятчиликка қарши курашнинг криминологик чоралари. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1995. 4. Абдурасулова Қ.Р. Жиноятнинг махсус субъекти. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. 5. Иноғомжонова З.Ф. нинг умумий таҳрири остида. Жиноят процесси умумий қисм. – Тошкент: ТДЮИ, 2008.

O'xshashlar

Айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий табиати

Айбсизлик презумпциясининг умумий тушунчаси ва моҳияти

Айбсизлик презумпциясида исботлаш асослари

Гумон қилинувчи айбланувчи судланувчининг ҳуқуқий ҳолати

Жиноят ва жиноятлар тушунчаси жиноий жавобгарлик асослари