Гумон қилинувчи айбланувчи судланувчининг ҳуқуқий ҳолати - Huquqshunoslik - Referatlar

Гумон қилинувчи айбланувчи судланувчининг ҳуқуқий ҳолати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.7822265625 KB

Ko'chirib olish

Гумон қилинувчи айбланувчи судланувчининг ҳуқуқий ҳолати Режа: 1.Судьяларда айбланувчи (гумон қилинувчи) ларга нисбатан айб - сизлик презумпцияси 2.Ҳимоя айбланувчи шахснинг айбсизлигини аниқлаш 3. Айбланувчининг ҳуқуқларини чеклаб қўйиш

Судьяларда айбланувчи (гумон қилинувчи)ларга нисбатан айб сизлик презумпцияси томонга эмас, балки айбдорлик презумпцияси томонга оғиш пайдо бўлиш ҳолати ҳақида процессуалист олим А.М.Ларин “суриштирувчи, терговчи, прокурор ва судьялар ҳамма вақт гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчига нисбатан айб сизлик презумпцияси позициясидан келиб чиққан ҳолда муносабат ларга киришишлари лозим” - дейди. 1 Ушбу масала тўғрисида ЎзР Олий суд Пленумининг “Суд ҳокимияти тўғрисида”ги қарорида кўрсатилган бўлиб, унга кўра “Оммавий ахборот воситалари кўрилаётган ишлар бўйича ўз хабарларида суд қарори қандай бўлиши лозимлиги ҳақида фикр билдиришга ёки бошқача усуллар билан ишда иштирок этаётган бирон-бир шахснинг фойдасини кўзлаб судга таъсир ўтказишга ҳақли эмаслар. Бунда шуни унутмаслик керакки, Конституциянинг 26-моддасига ва “Судлар тўғрисида”ги қонуннинг 9- моддасига мувофиқ, жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг айби қонунда назарда тутилган тартибда исботланмагунча ва суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан тасдиқланмагунча, у айбсиз ҳисобланади”, деб ёзган. 2 Жиноят содир қилган шахс – суд уни жиноят содир этишда айбдор деб топганидан кейингина у жиноятчи ҳисобланади. Бунинг учун у жиноий жавобгарликка тортилиб, судга берилган бўлиши ва бу иш юзасидан айблов ҳукми чиқарилган бўлиши керак. ЖПКда белгиланган тартибда айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилиниши ҳақида қарор чиқарилган шахс айбланувчи деб танилади. Гумон қилинувчи деганда, жиноят содир этгани тўғрисида маълумотлар мавжуд бўлсада, бу маълумотлар уни айбланувчи тариқасида ишга жалб этиш учун етарли бўлмаса ва гумон қилинувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилинган шахс деб эътироф этиш тўғрисидаги қарор чиқарилган 1 Ларин А.М. Презумпция невиновности. – Москва: «Наука», 1982. – 89 с. 2 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорларининг тўплами. Биринчи жилд, 1991-2006 “O`qituvchi” нашриёт-матбаа уйи. Тошкент 2007. 63.

шахсни тушунамиз. Шахсни гумон қилинувчи тариқасида эътироф этиш тўғрисидаги қарор суриштирув чи, терговчи ёки прокурор томонидан чиқарилса, айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб этиш тўғрисидаги қарор терговчи ёки прокурор томонидан чиқарилади. Шахс судга берилган айбланувчи судланувчи деб, ҳукм чиқарил гандан кейин эса маҳкум ёки оқланган шахс деб аталади. Буларнинг барчаси жиноят ишини тергов қилиш, судда кўриш ва жазони ижро этиш босқичларида белгиланган маълум бир ҳуқуқ ва мажбурият ларга эга бўлган муайян процессуал иштирокчи сифатидаги шахсга ишлатиладиган атамалардир. Бу тушунчаларнинг ҳар бири алоҳида тушунчалар бўлиб, жиноятчи тушунчасидан фарқ қилади. Маҳкум термини суднинг ҳукми қонуний кучга кириб, жиноий жазони ўтаётган шахсларга нисбатан ишлатилади. Маҳкумлар суд томонидан жиноятчи деб топилиб, аниқ бир жазо турига ҳукм қилинган шахслардир. 3 Инсонпарвар жамиятда, қолаверса ҳуқуқий давлатда ҳам айбдор лиги қонуний тартибда исботланмаган ва бу тўғрисида суднинг қонуний кучга кирган ҳукми бўлмасдан, шахсга (гумон қилинувчи ёки айбланувчига) жиноятчи сифатида муносабатда бўлиш, қолаверса айбдор, деб айтиш инсон ҳуқуқларини қўпол равишда бузиш ҳисобланади. Жиноят процессида айбланувчига (судланувчига) ўзини ҳимоя қилиш ҳуқуқи берилади ва ҳимоя ҳуқуқи билан таъминланади. Шунинг ўзи айбсизлик презумпциясидан келиб чиққан. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 46-моддасида айбла нувчи ҳимоячига эга бўлиш ва у билан холи учрашиш ҳуқуқига эга эканлиги таъкидланган. Бундан ташқари Конституциямизнинг 116-моддасида “Айбланувчи ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланади” дейилган. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Гумон қилинувчи ва айбланувчини ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлашга оид қонунларни қўллаш бўйича суд амалиёти тўғрисида”ги қарорига 3 Каракетов Й., Усмоналиев М. Жиноятчиликка қарши курашнинг криминологик чоралари. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1995. – 95 б.

мувофиқ, гумонланувчини, айбланувчини ва судланувчини ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлаш учун гумонланувчи, айбланувчи ва судланувчи айби қонунда белгиланган тартибда исботланмагунча ва қонуний кучга кирган суд ҳукми билан аниқланмагунча айбсиз ҳисобланиши назарда тутилган конституциявий қоидага қатьий риоя этиши шарт. 4 Ҳимоя айбланувчи шахснинг айбсизлигини аниқлаш ёки унинг айбини юмшатиш мақсадларида айбини воқеликка тўғри келмас лигини тасдиқлаб бериш мақсадларида ўтказиладиган процессуал ҳаракатларнинг йиғиндиси сифатида намоён бўлади. Ҳимоя айб қўйиш ҳаракати билан мувофиқ равишда ривожланиб боради. Айб қўйиш мавжуд экан, демак ҳимоя қилиш зарурияти вужудга келади. Шунингдек, ЖПКнинг 49-моддасига биноан, ҳимоячининг ишда иштирок этишига фуқарога айблов эълон қилинган вақтдан бошлаб ёки у гумон қилинувчи деб эътироф этилганлиги тўғрисидаги қарор эълон қилинган пайтдан ёхуд у ушланган пайтдан бошлаб рухсат этилади. Бу ҳолатнинг ўзи жиноят процессида айбсизлик презум пциясига эътибор кучлилигидан далолатдир. “ Айбланувчининг ҳуқуқларини чеклаб қўйиш – қонун билан белгиланган ҳуқуқий оқибатларга (процессуал ҳужжатнинг бекор қилинишига, айрим ҳолларда - айбланувчининг ҳуқуқларини ғайри қонуний чеклаган, поймол қилган мансабдор шахсни тегишли тарзда жавобгарликка тортилишига) сабаб бўладиган жиддий процессуал бузилиш ҳисобланади”. 5 Хўш, айбланувчи ёки ушланган шахсни ҳимоя ҳуқуқи билан таъминланганлиги айбсизлик презумпцияси билан боғлиқми? Албатта боғлиқ. Давлат ва қонун, аслида жамиятнинг ўзи шахсни айбдор деб чиқарилган суднинг ҳукми қонуний кучга киргунга қадар уни айбдор эмас, деб 4 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорларининг тўплами. Биринчи жилд, 1991-2006 “O`qituvchi” нашриёт-матбаа уйи. Тошкент 2007.138. 5 “Жиноят процессии”. Махсус қисм. З.Ф. Иноғомжонованинг умумий таҳрири остида. –Тошкент: ТДЮИ нашриёти, 2008. 179 б.

ҳисоблайди. Ана шу даврга қадар, у гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи деб аталади. Бундай атама ҳам жиноят процессида фақат суриштирувчи, терговчи ёки прокурор томонидан ишлатилади, холос. Айбсизлик презумпциясининг яна бир муҳим аспекти судланган лар, маҳкумлар билан гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчилар нинг ҳуқуқий ҳолатлари ўртасидаги муҳим тафовутдир. Бу ҳақда А.И.Петрухин қуйидаги фикрни билдиради: “Айбсизлик презумпциясига биноан айбланувчи (ушланганлар, қамоққа олинганлар) га нисбатан тарбиявий – сиёсий ишлар олиб борилмаслиги керак. Улар вақтинча қамоқ ва тергов ҳибсхоналарида ўзларининг нормал кийимлари билан юришга, нормал дам олиш ҳуқуқига эга бўлишлари керак. Мумкин қадар уларнинг фуқаролик ҳуқуқларини таъминлаш лозим, чунки улар ҳали жазога лойиқ эмаслар, айбдор эмаслар” 6 . Юқоридагилардан келиб чиқиб, шуни айтиш жоизки, жиноят процесси қонунчилигига, Конституцияга ва тегишли қонунларга мувофиқ ушланганларни, гумон қилинувчиларни, айбланувчи ва судланувчиларни, айниқса, улар тергов ҳибсхоналарида ёки қамоқда сақланишларини назарда тутадиган бўлсак, дарҳол уларнинг ҳуқуқий ҳолатларини қайтадан кўриб чиқиш лозим бўлади. Тўғри, қонун уларга ҳуқуқ берган, бироқ уларни шахс сифатида, ҳали айбдорлиги исботланмаган фуқаро сифатидаги ҳуқуқий ҳолатини аниқ белгилаш лозимдир. Айбсизлик презумпциясининг муҳим аспектларидан бири исботлаш мажбуриятидир. Қонун жиноий иш юзасидан оқлаш ёки айблашга доир барча ҳолатларни исбот қилиш мажбуриятини суриштирувчи, терговчи, прокурор ва судга юклайди (ЖПКнинг 86-моддаси). Исботлаш мажбурияти фақатгина айбланувчи билан давлат органлари ўртасида тақсимланиб қолмайди. Исботлаш мажбурияти давлат органлари ўртасидаги ҳамда улар олдидаги қонуний вазифа ва функцияларга қараб ҳам тақсимланади. Ана шу масала ҳам айбсизлик презумпциясига тааллуқлидир. 6 Петрухин И.Л. Неприкосновенность личности и принуждении в уголовном процессе. – Москва: Наука, 1990. – 128 с.

Биз юқорида айтганимиз каби, айбсизлик презумпцияси ҳамма вақт айбланувчи (судланувчи)га нисбатан “жиноятчи”, “айбдор” деб қарашни тақиқлайди. Худди шунингдек, исботлаш жараёнида вужудга келган ҳар қандай гумонлар, агар уларни бартараф қилишни имкони бўлмаса, айбланувчи (судланувчи) фойдасига ҳал этилиши муҳим ҳисобланади. Бизнинг фикримизча, айбсизлик презумпциясининг аспекти сифатида суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг процессдаги ҳуқуқий ҳолатини ҳам ўрганиш лозим бўлади. Энг аввало прокурорнинг функциясини кўриб чиқайлик. Амалда ги қонунчилик прокурорга суриштирув ва дастлабки тергов устидан назорат олиб бориш ҳамда судда иштирок этиш вазифасини юклаган. Давлат айбловини қувватлаган прокурор судда судланувчига нисба тан айбдорлик презумпцияси позициясида туради, яъни у айбдор, у жазоланиши керак деган фикрда судда иштирок этади. Яна шу прокурорнинг ўзи айбланувчи (судланувчи)нинг ҳуқуқини, жумла дан, унинг ҳимоя ҳуқуқини ҳам объектив равишда ҳимоя қилиши керак бўлади. Айбловчи прокурор айбланувчининг манфаатларини объектив ҳимоя қилиши ҳақида гап бўлиши мумкин эмас, чунки айблов ҳамма вақт айбдорликни исботлашга қаратилган бўлади. Назорат эса бундай айблов ҳаракати билан боғлиқ эмас. Бу ерда ҳам айбловни, ҳам назоратни амалга оширувчи прокурор нинг айбланувчига нисбатан объектив муносабатда, яъни айбсизлик презумпцияси принципидан келиб чиққан ҳолда муносабатда бўлиши гумондир. Давлат айбловини қўлловчи томон айбланувчи (судланувчи)нинг айбдорлигини судда суд ҳайъати учун исботлаб бериши лозимдир. Бунда суд айбловни қанчалик исботланганлигини, қонунийлигини, келтирилган далилларниг қонун нуқтаи назаридан текшириши лозим дир. Бошқача қилиб айтганда, суд актив исботловчи томон бўлмас лиги керак. Агар суд (судья) актив айбловни исботлашга киришса, унда у айбдорлик презумпциясига амал қилиб қолган бўлади.

Қонун томонидан судларга жуда кенг ҳуқуқлар берилган. Масалан, ЖПКнинг 419-моддасига мувофиқ, судлар жиноий ишларни қўшимча терговга қайтарадилар. Худди шу масала юзасидан амалда кўпчилик судлар айбсизлик презумпцияси принципини қўпол равишда бузаётганликларини Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми таъкидлаб ўтади. 7 Жумладан, ЖПКнинг 495-моддаси 2-қисмида шундай дейилган: “Кассация ёки назорат инстанцияси суди ишни қўшимча терговга ёхуд янгидан судда кўриш учун юбораёт ганда айблов исботланган ёки исботланмагани, у ёки бу далиллар - нинг ишончли ёки ишончсизлиги, бир далилнинг иккинчисидан афзаллиги, жиноятнинг тавсифи ва жазо чораси ҳақида олдиндан хулоса чиқариб қўйишга ҳақли эмас”. Ҳозирда, амалиётда судлар жиноий ишларини қўшимча терговга қайтариш пайтида айбланувчи (судланувчи)нинг ҳаракатларини жиноят қонунининг қайси моддаси билан квалификация қилинишини аниқ кўрсатиб ажрим чиқаришмоқда. Бу ҳаракат айбсизлик презум пцияси принципига зиддир. 7 “Судлар томонидан жиноят ишларини кассация тартибида кўриш амалиёти тўғрисида” ЎзР ОСПнинг 15 май 2008 й.№11 қарори, “Судлар томонидан жиноят ишларини кассация тартибида кўриш амалиёти тўғрисида” ЎзР ОСПнинг 15 май 2008 й.№12 қарори.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар: ҳуқуқий нормаларни ривожлантириш. – Тошкент: “Давлат ва ҳуқуқ”, 2000. 2. Рустамбаев М.Х., Е.Н.Никифорова. Правоохранительные органы. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. 3. Каракетов Й., Усмоналиев М. Жиноятчиликка қарши курашнинг криминологик чоралари. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1995. 4. Абдурасулова Қ.Р. Жиноятнинг махсус субъекти. –Тошкент: ТДЮИ, 2005.

O'xshashlar

Ҳимоя тарафининг тортишувдаги ҳуқуқлари

Жиноят процессуал кафолат тушунчаси ва айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий асослари

Жиноят процессида ҳимоя ҳуқуқи ва айбсизлик презумпцияси

Тортишув принципининг жиноят процессидаги бошқа принципларга боғлиқлиги

Айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий табиати