Тортишув принципининг жиноят процессидаги бошқа принципларга боғлиқлиги - Huquqshunoslik - Referatlar

Тортишув принципининг жиноят процессидаги бошқа принципларга боғлиқлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.384765625 KB

Ko'chirib olish

Тортишув принципининг жиноят процессидаги бошқа принципларга боғлиқлиги Режа: 1. Тортишувга бевосита алоқадор қонунийлик принципи 2. Жиноят ишларини ҳайъатда ва якка тартибда кўриб чиқиш

Тортишув принципининг якка ўзи холисона ва адолатли одил судловни амалга оширишни таъминлаш учун етарли бўлмайди. Агар жиноят процессида тортишув принципини мустаҳкамловчи, уни тўлдирувчи ва унга пойдевор бўлувчи бошқа муҳим принциплар мавжуд бўлмаса, у ҳаракатсиз, қуруқ шиорга айланиши эҳтимолдан холи эмас. Шу сабабли, Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 2-боби «Жиноят процесси принцилари» деб номланиб, унда жами ўн етти принцип расмий тарзда эътироф этилган ва фақат уларнинг ягона тизими холисона ва қонуний одил судлов юритишни тартибга солди. Тортишувга бевосита алоқадор қонунийлик принципи ЖПКнинг 11- моддасида ўз аксини топиб, унда суд, прокурор, терговчи, суриштирувчи ва ҳимоячи ҳамда жиноят ишини юритишда иштирок этувчи барча шахслар Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, жиноят ва жиноят процессуал ҳуқуқи муносабатларини тартибга солувчи қонунларга аниқ риоя эитшлари ва уларни тўғри бажаришлари шартлиги белгилаб қўйилган. Қонунийлик принципи умумҳуқуқий принцип сифатида, жамиятни давлат томонидан бошқарилишининг, давлат маҳкамаси ва фуқаролар фаолиятининг ҳамда ҳуқуқни тартибга солишнинг муҳим услубларидан бири бўлиб хизмат қилади. 1 Шунингдек, қонунийлик принципи умумҳуқуқий принципнинг узвий қисми сифатида жиноят процессида ҳам процесс ишитрокчиларининг ҳам қоунунларга бўлган тўғри муносабатларини ҳамда ҳуқуқни ҳурмат қилишни таъминловчи барча воситалар тизимини ўз ичига олади. Бу воситалар моддий ва процессуал ҳуқуқий нормаларни ғайриқонуний қўлланганлиги учун санкциялар белгиланганлигида ва моддий-ҳуқуқий нормалар тўғри қўлланишини кафолатловчи турли процессуал қоидаларда намоён бўлади. Тортишув принципининг асосий таркибий қисмини белгиловчи яна бир 1 Қ аранг: Баландин В.Н. Принципы юридического процесса: Дисс. ...канд. юрид. наук. –Самара: 1998. –Б. 32; Гриненко А.В. Система принципов уголовного судопроизводства и их реализация на досу дебных стадиях: Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. –Воронеж: 2001. -28 б.; Логунов О.В. Система принципов современного российского уголовного судопроизводства. –СПб.: 2004 . –Б.29 ; Баландин В.Н. Принципы юридического процесса: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. –Саратов: 1998 . -26 б ва бошқалар .

муҳим принцип - одил судловни фақат суд томонидан амалга оширилиши дир (ЖПКнинг 12-моддаси). Конституциявий тушунчага эга бўлган мазкур принцип айблов, ҳимоя ва ишни ҳал этиш функцияларини қатъий чегараланганлиги, ишни ҳал этишда айблов ва ҳимоя функциялари суддан ажратилганлигини ифода этади. Одил судловнинг асосий мазмуни - шахсни жиноят содир этишда ёки ҳуқуқий қоидаларни бузганликда айбдор эканлигини белгилаш, унга нисбатан давлатнинг мажбурлов ҳамда жазо чораларини қўллаш ёхуд шахснинг жиноий қилмишда айбсиз эканлигини ҳам аниқлашни англатади. Айблов ва ҳимоя тарафлари суд олдида ўзларининг даъволари тўғри, қарши тарафнинг даъвоси нотўғри эканлиги масаласида ҳуқуқий тортишувга киришадилар. Суд жиноят ишининг муҳокамасида процесснинг бошқарувчиси сифатида бошқа иштирокчиларига нисбатан мустақил, айблов ва ҳимоя функцияларидан, ташқи таъсирлардан холи бўлиб, фақат ишнинг ҳал этиш функциясини амалга оширади. В.В. Побережний таъкидлаганидек, «… тарафларнинг тортишувга асосланган суд муҳокамаси одил судловни амалга оширишда судьялар мустақиллигини таъминлашнинг энг муҳим шартларидан биридир. Тарафларнинг судга таъсир этишлари фақат уларнинг тақдим этилган далилларнинг асосли эканлигига судни ишонтиришдан иборат бўлмоғи лозим». 2 Жиноят процессининг мақсади иш бўйича айнан ҳақиқатни аниқлаш экан, суднинг мустақиллигини таъминлаш ушбу мақсадга эришишнинг энг зарурий шартларидан бири ҳисобланади. Зеро, фақат мустақил судгина тарафларнинг процессуал тенглигини таъминлаши, тақдим этилган далилларга холисона бахо бериши, иш бўйича қонуний. Асосланган ва адолатли қарор қабул қилиши мумкин. Жиноят ишларини ҳайъатда ва якка тартибда кўриб чиқиш (ЖПКнинг 13-моддаси) принципи бир қарашда тортишув принципининг намоён 2 Побережный В.В. Гарантии независимости суда при отправлении правосудия по уголовным делам: Автореф. дисс…. канд. юрид. наук. –М.: 1993. –Б.9.

бўлишига бевосита алоқадор эмасдек кўринади. Лекин тортишув принципининг моҳияти таҳлил қилинганда, яъни жиноят процессининг асосий масаласи - судланувчининг жиноий қилмишда айбли ёки айбсиз эканлиги юзасидан айблов ва ҳимоя тарафларидан қайси бири ҳақ, қайсиниси ноҳақ эканлигини аниқлашда мазкур принцип муҳим ўрин тутади. Жиноят иши юзасидан ҳақиқатни аниқлашга жиноят ишини ҳайъатда кўрилганида ёки якка судьянинг ўзи кўриб ҳал этганда тўлароқ эришиш мумкинлиги масаласи ойдинлаштирилиши лозим. Чунки, шахснинг жиноий қилмишда айбли ёки айбсизлик эканлигини судьянинг ички ишончи асосида ҳал этилади. Жиноят ишини ҳал этишда суднинг олдидаги асосий масала жиноий ҳодиса юзасидан ҳақиқатни тўғри аниқлашдир. Ҳақиқат эса, суд томонидан жиноий ҳодисанинг ҳақиқий ҳолатларини билиш воситаси орқали қарор топади. Айрим олимларнинг фикрича, «…судланувчининг айблилиги тўғрисидаги суднинг хулосаси ҳаққоний бўлиши билан бирга у аниқ, шубҳасиз ва асосли бўлиши лозим». 3 Бизнингча, бу масала инсон онгининг билиш соҳасига бевосита тааллуқли бўлгани учун, судланувчининг тақдири бир судьянинг хулосаси орқали ҳал қилинишидан кўра, кўпчиликни ташкил этувчи ҳайъат судьяларининг хулосаси асосида ҳал этилиши адолат мезонига яқинроқ. Судьяларнинг суд муҳокамасини якка тартибда кўришга интилиш, биринчидан, амалиётда ҳайъат тартибида кўриладиган ишларнинг кўпчилигида дуч келинаётган халқ маслаҳатчиларнинг жалб этиш масаласидаги сансалорликлар бўлса, иккинчидан ишда иштирок этаётган маслаҳатчилар ўзларининг касб, билим даражалари ҳамда савияларининг етишмаслиги туфайли ишни ҳал этишда жуда суст фаолият кўрсатаётганликлари билан боғлиқ. Шунинг учун, халқ маслаҳатчилари одил судловни амалга оширишга жалб қилишда уларнинг моддий манфаатдорлиги ҳамда ҳаётда ва меҳнат фаолиятида муносиб ўринга эгалиги, билим ва 3 Зинатуллин З.З., Зинатуллин Т.З. Уголовно-процессуальные функции. –Ижевск: 2002. -Б. 29 .

тажрибаси эътиборга олиниши лозим. Одил судловнинг самараси ҳамда тортишув принципининг рўёбга чиқиши судьяларнинг мустақиллиги ва уларнинг фақат қонунга бўйсуниши принципи (ЖПКнинг 14-моддаси) билан бевосита боғлиқдир. Бу қонун талабининг жиноят процессида принцип сифатида эътироф этилиши одил судловни юритишда, яъни иш бўйича қонуний, асосланган ва адолатли қарор қабул қилиш учун катта аҳамиятга эга эканлигини таъкидлаш жоиз. Суд эркин ва ҳар қандай аралашувлардан халос бўлган тақдирдагина, холис бўлади, иш бўйича аниқ аниқ ҳақиқатни ўрнатади ҳамда адолатли ҳукм чиқаради. 4 Бу тушунчалар ўзаро уйғундир. Мазкур принципнинг тортишув принципи билан боғлиқлиги шундаки, фақат мустақил ва эркин суд ҳуқуқий баҳс юритаётган тарафларга холисона муносабатда бўлади. 5 Бу эса ўз навбатида суд муҳокамасидаги айблов ва ҳимоя тарафларига ўз ҳуқуқларини тўла ва тўсиқсиз амалга ошириш имконини беради. Тарафларнинг тортишувига асосланган суд муҳокамаси айбловчига судланувчининг жиноий қилмишда айбли эканлигини, ўзи тасдиқлаган айблов асосига қўйилган далилларни исботлашни, судланувчига эса ўзининг айбсизлиги ёки айбли эмаслиги тўғрисида тақдим этилган далиллар юзасидан холисона ҳақиқатнинг аниқланишини, бегуноҳ, айбсиз шахсларни ноқонуний жазолаш хавфи бартараф этилишини кафолатлайди. Одил судловни фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги асосида амалга ошириш принципи (ЖПКнинг 16-моддаси) - давлат ва жамоат айбловчиси, судланувчи (айбланувчи), жабрланувчи, ҳимоячи, жамоат ҳимоячиси, фуқаровий даъвогар ва фуқаровий жавобгар, уларнинг вакиллари, гувохлар, жкспертлар, холислар, мутахассислар ва шу каби жиноят процессида қатнашиши мумкин бўлган барча иштирокчиларнинг миллати, тили, эътиқоди, жинси, шахсий ва ижтимоий аҳволидан қатъий назар, қонун ва суд олдида тенг ҳуқуққа эга эканлигини ифода этади. Мазкур 4 Чарыев М. Функции судебной власти. // Российский судья. -2002.-№3. –Б. 11. 5 Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. // Давлат ва ҳуқуқ. -2002. - №4(12). –Б.31-35.

принцип жиноят ишини қўзғатиш, дастлабки тергов ҳамда одил судловнинг ягона тартиб асосида амалга оширилишини таъминлайди. Бу билан, жиноят процессида бирон-бир иштирокчи миллати, ирқи, эътиқоди, жинси, тили ва ижтимоий аҳволи юзасидан бошқа иштирокчилардан устун бўлишига ёки, аксинча унинг ҳуқуқлари ўша аснода чекланишига йўл қўйилмаслиги кафолатланади. Мазкур принцип қонунчилик аҳамиятига эга, у тарафларнинг тортишувига асосланган демократик суд муҳокамаси пойдеворининг жиддий бўлагини ташкил этади. 6 Жиноят процессида тортишув принципи шахснинг шаъни ва қадр- қимматини ҳурмат қилиш (ЖПКнинг 17-моддаси) ҳамда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш (ЖПКнинг 18-моддаси) принциплари билан ҳам бевосита боғлиқдир. Бу принциплар тортишув принципининг жиноят процессида амалга оширишга реал шароит яратувчи қонун нормалари бўлиб хизмат қилади. ЖПКнинг 17-моддасида суд, прокурор, терговчи ва суриштирувчи ишда иштирок этаётган шахсларнинг шаъни ва қадр-қимматларини ҳурмат қилишлари шартлиги, шахсга нисбатан зўравонлик ишлатилиши, қийноққа солиниши, инсоний қадр-қиммати ва обрўсига путур етказадиган бирор хатти-ҳаракатларга йўл қўйилмаслиги таъкидланган. ЖПКнинг 18-моддасида эса, жиноят процессида иштирок этаётган барча давлат органлари, мансабдор шахслар процессга жалб этилган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя этишга маъсул эканликлари белгилаб қўйилган. Юқорида давлат органлари, мансабдор шахсларнинг жиноятчиликка қарши кураш фаолиятларини амалга оширишда Конституция ҳамда моддий ва процессуал нормалардан келиб чиқувчи талабларга қатъий ва сўзсиз итоат этишлари шартлиги айтиб ўтилганди. Бу талаб шак-шубҳасиз, жиноят процесси доирасида ҳуқуқий муносабатга киришувчи фуқароларнинг процессуал ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя этишга, уларнинг шаъни ва қадр- қимматларини муҳофаза қилиш каби муҳим вазифаларни белгилайди. Унга 6 Химичева Г.П. Принципы уголовного процесса. –М.: 1992 . –Б.84.

кўра фуқаролар ноқонуний, мажбурий, жисмоний ёки руҳий тазъйиқ остида ўтадиган нопроцессуал фаолият «объекти» бўлишдан ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя этиладилар. Шахсни ғайриқонуний тарзда қадр-қимматини ва шаънини поймол этадиган усуллар қўллаш йўли билан кўрсатув беришга мажбурлаш, қонунсиз равишда қамоққа олиш, унинг уй-жойида ноқонуний тинтув ўтказиш, унга тегишли буюмларни олиб қўйиш ва кўздан кечириш, фуқароларнинг почта-телеграф ёзишмаларини хатлаш, телефон алоқасини ноқонун эшитиб туриш ва бошқа ҳаракатларни олиб боришга йўл қўйилмаслиги фуқароларнинг жиноят процессидаги муҳим процессуал кафолатлари ҳисобланади. Судда жиноят ишларининг ошкора кўрилиши принципи ЖПКнинг 19- моддасида мустаҳкамланган ва унинг мазмуни Конституциянинг 26- моддасидаги талабларга мос келади. Ушбу талабларга кўра одил судловнинг барча босқичларида жиноят ишлари ошкора муҳокама этилади. Фақат ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларнинг жиноятлари тўғрисидаги ишларни, шунингдек фуқароларнинг шахсий ҳаётига оид маълумотларни ёки уларнинг шаъни ва қадр-қимматини камситадиган маълумотларни ошкор қилмаслик мақсадида жабрланувчининг, гувоҳнинг ёки ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг, худди шунингдек уларнинг оила аъзолари ёки яқин қариндошларининг хавфсизлигини таъминлаш тақозо этган ҳолларда бошқа ишларни ҳам суд томонидан ажрим чиқариб, ёпиқ суд мажлисида кўришга йўл қўйилади . Суд муҳокамаси ошкоралигининг муҳим белгиси шундаки, у судда иштирок этаётган тарафларга ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини ҳар томонлама ва тўлиқ амалга ошириш имконини таъминлайди. Фақат очиқ суд муҳокамасида айбловчи жиноий қилмишда судланувчининг айбдорлигини ошкора, оммавий тарзда исботлаш, шу билан ўзи тасдиқлаган айблов хулосасининг асосли эканлигини намоён қилиш имконига эга бўлади. Айбловчининг ошкора суд муҳокамасидаги фаолияти унинг жиноятчиликка қарши курашдаги манфаатларига ҳам мос келади.

Ошкора суд муҳокамаси заминида судланувчининг ҳам ўзига хос процессуал манфаатлари ётади. Бундай тартибдаги суд муҳокамаси судланувчи ва унинг ҳимоячисига тенг ҳуқуқли тараф сифатида айблов тарафининг хулосаларини муҳокама этиш, уларни инкор этиш ва ўзи келтирган далилларнинг асосли эканлиги ҳақида фикр билдириш, хуллас, судланувчининг ҳимоя ҳуқуқларини суднинг барча қатнашчилари ҳузурида ошкора амалга оширишга имкон беради. Хулоса қилиб айтганда, инквизицион суд тартибини ўрнини эгаллаган, янги цивилизацион очиқ суд муҳокамаси тартиби - тарафларнинг тенглиги асосида уларнинг суд муҳокамасида ошкора ҳуқуқий тортишув олиб боришлари учун катта имкониятлар яратади. Жиноят ишлари юритиладиган тил (ЖПКнинг 20-моддаси) принципига биноан, дастлабки тергов ва суд босқичларида жиноят ишларини юритиш ўзбек, қорақалпоқ тилида ҳамда муайян жойдаги кўпчилик аҳоли сўзлашадиган тилда олиб борилади. Ушбу принцип жиноят иши муҳокамасида қатнашаётган барча иштирокчиларга она тилларида ёки ўзлари билган бошқа тилда оғзаки ёки ёзма кўрсатувлар бериш, хулоса, раддия ва илтимосномалар билдириш, тергов ва суд материаллари билан танишишда ҳамда бошқа ҳолларда таржимон хизматидан фойдаланиш каби ҳуқуқларни эркин амалга оширишлари учун тенг шароит яратади. Тарафлар ҳуқуқий тортишув олиб боришлари учун барча процессуал масалаларда тенг бўлишлари, ҳуқуқларини амалга оширишда эса зарур процессуал воситалар билан таъминланган бўлишлари керак. Ҳимоя тарафи субъектлари - гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчига жиноят иши қайси тилда юритилишидан қатъий назар, ўз она тили ёки у сўзлашадиган бошқа тилда ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этишнинг кафолатланиши айнан шу воситалардан биридир. Ҳақиқатдан ҳам судланувчи (айбланувчи, гумон қилинувчи) жиноят иши юритиладиган тилни билмаса ёки дастлабки тергов ва суд босқичларида

ҳимоячи ҳамда таржимон билан таъмин этилмаса, ўзини айбловдан ҳимоя қила олмаслиги муқаррар. Шу сабабли, қонун жиноят процессида гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчи жиноят юритиладиган тилни билмаган тақдирда, унга дастлабки тергов ва суд босқичларида ҳимоячи билан мажбурий таъминлаш (ЖПКнинг 51-моддаси 3-қисми), таржимон хизматидан фойдаланиш ҳуқуқларини қатъий белгилаб қўйди. Бу талабларга амал қилмаслик қонуннинг жиддий бузилиши бўлиб, шундай асослар бўлган суднинг айблов ҳукмлари бекор қилиниши лозим. Жиноят ишларини юритишда жамоатчиликнинг иштироки (ЖПКнинг 21-моддаси) суд муҳокамаси элементларини тўлдирувчи ва унга алоҳида демократик урғу берувчи принципдир. Қонун жиноят ишлари юритишда жамоат айбловчиси ва жамоат ҳимоячисининг иштирок этишига йўл қўяди. Бу субъектлар суд муҳокамасида қарама-қарши манфаатларни ифода этадилар. Уларнинг бошқа иштирокчилар билан процессуал тенглиги ҳуқуқий жиҳатдан таъминланган. Тортишувга асосланган суд муҳокамасида жамоат айбловчиси муайян процессуал функцияни амалга оширади. У айбланувчини жиноий қилмишда айблар экан, аввало суд муҳокамасига ўзи вакил қилинган жамоа манфаатини кўзлаган ҳолда киришади. Жамоат ҳимоячиси эса ўзи вакил қилинган жамоа манфаатини ҳимоя қилиш билан бирга судланувчининг жиноий қилмишда айбсиз эканлиги масалалари доирасида фаолият кўрсатади. Жиноят ишларини юритишда жамоат вакилларига айбловчи ҳамда ҳимоячи сифатида иштирок этиш ҳуқуқининг берилиши содир этилган жиноий қилмишнинг характери ҳамда айбланувчининг (судланувчининг) ўша қилмишда айбли ёки айбсизлиги масаласига улар вакиллик қилаётган жамоанинг муносабати, айбланувчининг (судланувчининг) мазкур жиноий қилмишдаги ҳаракати ва унинг оқибати даражаси каби масалалар доирасида жамоа фикри ҳамда қарашларини суд минбаридан туриб баён этиш имконини беради. Аммо, бу субъектлар суд муҳокамасида судланувчининг жиноий қилмишида айбли ёки айбсиз эканлиги ҳақида шахсий фикр ва

мулоҳазаларни билдириш ҳуқуқига ҳам эгадирлар. Бу эса, тортишувнинг демократик мазмунини янада чуқурроқ ифода этади, тарафларнинг ҳуқуқий тортишувларини янада мукаммаллашишига туртки бўлади. ЖПКнинг 24-моддасидан гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчини ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминлаш принципи ўрин олган. Суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд уларнинг ҳуқуқлари таъминлашлари, уларга айбловдан ҳимояланиш учун барча қонуний усул ва воситалардан фойдаланиш имкониятини яратиб беришлари лозим. Бу принцип айбланувчининг (гумон қилинувчи, судланувчи) ҳимоя ҳуқуқи билан таъминланишини кафолатлаб қолмай, одил судлов вазифаларини муваффақиятли амалга ошириш, яъни дастлабки тергов ва c уд муҳокамасини холисона олиб бориш, иш бўйича ҳақиқатни аниқлашга бевосита боғлиқ. ЖПКда айбланувчи (гумон қилинувчи, судланувчи) нинг ҳимоя ҳуқуқига берилаётган катта эътиборнинг сабаби шундаки, айбланувчи жиноят процессида марказий ўринда турувчи шахс сифатида намоён бўлади. Унинг атрофида терговчи, прокурор, суд ва процесснинг бошқа иштирокчилари ўз процессуал ҳаракатларини ташкил этадилар. Жиноят ишини юритишда асосан айбланувчининг содир этилган жиноий қилмишдаги ҳаракатлари текширилади, шу ишга тааллуқли барча ҳолатлар аниқланади. Жиноят ишининг тергови ва суддаги муҳокамаси натижасида айбланувчининг тақдири, унинг шаъни, қадр-қиммати, қолаверса қариндош ва яқинларининг тақдири ҳал бўлади. 7 Айбланувчига ҳимоя ҳуқуқининг берилиши, биринчидан, жиноят процессида шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоялаш, уни асоссиз жиноий таъқибдан муҳофаза қилиш масалалари билан, иккинчидан эса, шахсни жавобгарликка тортишда дастлабки тергов ва суднинг фаолияти қонун ҳамда адолат мезонларига тўғри ва мос эканлигига ишонч ҳосил қилиш билан боғлиқдир. Айбсизлик презумпцияси принципи Ўзбекистон Республикаси 7 Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция невиновности. –М.: Наука, 1984. –Б. 14.

Конституциясининг 26-моддасида мустаҳкамланган. ЖПКнинг 23-моддасида гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчининг жиноят содир этилганликдаги айби суднинг кучга кирган ҳукми билан асосланмагунча, айбли деб ҳисобланмаслиги қатъий белгилаб қўйилган. Маълумки, жиноят иши юзасидан айбланувчининг (судланувчининг) айбдор ёхуд айбсизлиги масаласи, фақат суднинг қонуний тартибда кучга кирган ҳукмида ифода этилади. Дастлабки терговда айбланувчининг айбини исботловчи далил ва маълумотларни тўплаш имкони бўлмаса, прокурор жиноят ишини тугатади, аксинча, далиллар айбланувчининг айблилигини тасдиқласа, ишни суд муҳокамасига юборади. Судланувчи суд муҳокамасида айбловнинг асоссиз ёки етарли эмаслиги сабабли оқланиши. агар унинг айби исбот этилиб, айбдор деб топилса, унга нисбатан қонуний жазо чоралари қўлланиши мумкин. Бунга қадар айбланувчи (судланувчи) жиноят процессининг энг дастлабки босқичларидан, то суд ҳукми чиқарилиб, у қонуний кучга киргунча айбдор деб ҳисобланмайди. Демак айбланувчини айбдор деб ҳисоблаш учун унинг айби суд муҳокамасида тасдиқланган ва шу ҳақда суднинг қонуний кучга кирган ҳукми бўлиши зарур. Терговчи, айбланувчининг жиноятда айбли эканлигига ишонч ҳосил қилгач, айблов хулосасини тузади. Прокурор бу хулоса билан келишса, уни тасдиқлайди ва бу билан айбланувчининг жиноий қилмишда айбли эканлигини эътироф этади. Суд муҳокамасида айбловчи судланувчининг айбдор эканлиги тўғрисида қатъий фикрда бўлганлиги учун ўз фаолиятини судланувчининг айбдорлиги ҳамда айблов хулосасининг тўғри эканлигини исбот этишга йўналтиради. Мантиқан олганда, давлат айбловчисида шундай фикр мавжуд бўлмаганида, биринчидан, у терговда айблов хулосасини тасдиқламас, иккинчидан, судда бу хулосанинг тўғрилиги ҳақида ҳимоя тарафи билан ҳуқуқий тортишувга киришмас эди. Суд муҳокамасида судланувчи ва унинг ҳимоячиси эса «айблов тарафининг хулосалари асоссиз» деган фикрда бўладилар. Улар ўз нуқтаи назарларининг асосли эканлигини исботлаш орқали айбловнинг

нотўғрилигини кўрсатишга ҳаракат қиладилар. Шу сабабли айбланувчининг айби суд муҳокамасида тасдиқланиб, ҳукм кучга кирмагунча у айбдор эмас, балки ўзининг манфаатларини ҳимоя қилиш ҳуқуқи билан таъминланган ва айбловни муҳокама этишда, уни айблаётган айбловчи билан тенг процессуал ҳуқуққа эга бўлган айбланувчидир . Демак, айбланувчининг процессуал- ҳуқуқий ҳолати айбдорнинг процессуал ҳолатидан қатъиян фарқ қилади. Жиноят процессида ушбу қоидага амал қилмаслик нафақат тортишувка асосланган суд муҳокамасига, балки умуман одил судлов манфаатларига жиддий путур етказади. Далилларни бевосита ва оғзаки усулда текшириш принципи (ЖПКнинг 26-моддаси). Бевоситалик нафақат далилларнинг текшириш усу л и, балки ҳукмнинг қонуний, асосл анган ва адолатли бўлишининг муҳим шартидир. 8 Чунки бевосита текширилмаган далиллардан суд ҳукм чиқаришда ва терговчи, прокурор эса айблов хулосасини тузишда фойдалана олмайди. Суд муҳокамасида айбланувчи ва унинг ҳимоячисига далилларни бевосита текшириш ва муҳокама этиш имкониятини бермаслик ҳимоя ҳуқуқининг чекланишига олиб келади. Суд муҳокамасида ҳуқуқи чекланган бир тараф ҳеч қачон ҳуқуқий жиҳатдан юқори бўлган иккинчи тараф билан тенг тортишувга кириша олмайди. Натижада суд муҳокамасида тортишув принципи инқирозга юз тутади, суд муҳокамаси бир ёқлама айблов муҳокамасига айбланиб қолади. Суд томонидан қабул қилинган ҳукм, ажрим ва қарорлар эса қонун ва адолат талабларига жавоб бермайди. Шунинг учун айбланувчи, унинг ҳимоячисининг дастлабки тергов ва суд муҳокамасида шахсан иштирокчилари уларга тергов ва суд муҳокамасида олиб борилаётган ҳаракатларни, уларнинг натижаларини бевосита кузатиш, айбловни инкор этиш ҳамда уни енгиллаштириш мақсадида ўз ҳуқуқ ва манфаатларини тезкорлик билан ҳимоя этишга имкон яратади. Қонунда бевоситалик принципини самарали амалга оширилишини 8 Стецовский Ю. И., Ларин М. А. Конституционный принцип обеспечения обвиняемому право на защиту. –М.: 1988. –Б. 152.

таъминловчи муҳим процессуал талаб мавжуд. Бу ЖПКнинг 406-моддасида назарда тутилган жиноят иши кўрилишида суд ҳайъатининг ўзгартирилишига йўл қўйилмаслигидир. Ушбу қоида жиноят ишларини кўришда жуда катта аҳамиятга эга. Зеро, иш юзасидан тўпланган барча далиллар суд муҳокамасида бевосита ва оғзаки текширилиши ҳамда баҳоланиши лозим. Уларни холисона ва адолатли баҳолаш учун далиллар бевосита, ҳар бир суд аъзоси иштирокида текширилиши зарур. Шундагина суд далилларнинг асосли ёки асоссизлиги юзасидан қонуний, холисона ва адолатли тўхтамга келиши, жиноят процессининг асосий масаласи бўйича ҳақиқатни ўрнатиши мумкин. Шу билан бирга, бевоситалик, оғзакилик, тортишув ва айбланувчининг ҳимоя ҳуқуқи билан таъминланиши принциплари суд муҳокамасида иштирок этаётган шахсларнинг бевосита қатнашишларини, уларнинг кўрсатувлари, хулосалари ва бошқа процессуал ҳаракатлари суд ва тарафлар томонидан бевосита ва оғзаки эшитилишини кафолатлайди. Процессуал ҳаракат ва қарорлар устидан шикоят қилиш принципи (ЖПКнинг 27-моддаси) тортишув принципининг амалий жиҳатларини ифода этади ва унинг ҳаракат механизмининг муҳим белгиси ҳисобланади. У жиноят процесси иштирокчилари ҳамда ишнинг натижасидан манфаатдор бўлган ташкилот, муассаса ва корхоналарга ўзларининг ҳуқуқ ва манфаатларига зид бўлган суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг процессуал ҳаракатлари, уларнинг қарорлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқини таъминлайди. Ушбу принцип процесснинг исталган босқичида барча иштирокчиларга ўз ҳуқуқ ва манфаатлари ҳимоясига қаратилган фаолиятларини тўлиқ амалга оширишнинг гаровидир. Иштирокчилар учун шундай ҳуқуқий кафолатларнинг мавжудлиги уларнинг процессуал масалалар юзасидан ўз нуқтаи назарларини қатъий ҳимоя этиш, ўз манфааталарига зид бўлган ҳаракат, қарорни юзасидан тортишув олиб боришларига замин яратади. Шунингдек, бу принцип, дастлабки тергов ва суд фаолиятларини амалга оширишда йўл қўйилган қонунбузарликларини ўз

вақтида аниқлаш ва уларни зудлик билан бартараф этишга кўмак беради. Бу эса суд муҳокамасини бир ёқлама бўлиб қолишдан сақлайди. Шикоят қилиш борасида ҳам тарафларнинг ҳуқуқлари тенг бўлиши ва уларга тенг имкониятлар таъминланиши зарур. Юқорида таҳлил этиб ўтилган жиноят процесси принципларининг ягона тизими тортишув принципининг суд муҳокамасида намоён бўлиши учун асосий ҳуқуқий манбалар ҳисобланади. Бу принциплар тизимисиз одил судловни амалга ошириш мумкин эмас. Жиноят процессининг ҳар қандай босқичида ушбу принципларга қатъий амал қилмаслик тортишув принципининг муқаррар тарзда инқирозга юз тутишига, одил судловнинг олий мақсади бўлмиш ҳақиқатни тўлиқ аниқланмай қолишига олиб келади. Хулоса қилиб айтганда, жиноят процессидаги ҳар бир принцип ўз ўрнига, ўз мазмунига эга, улар бир бири билан узвий алоқадор ва жиноят судлов ишларини юритишда уларнинг барчасига қонунда мустаҳкамланган тартибда қатъий амал қилиниши шарт.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19. 6. Башкатов Л., Ветрова Г. О состязательности Российская юстиция. - 1995. -№ 1. -Б. 8-9.

O'xshashlar

Жиноят процессуал мажбурловнинг бошқа чоралари

Тортишув принципи таъсир доираларини кенгайтириш истиқболлари

Жиноят процесси принциплари

Жиноят хукуки тушунчаси. Жиноят конунлари

Ҳимоя тарафининг тортишувдаги ҳуқуқлари