Жиноят процесси принциплари - Huquqshunoslik - Referatlar

Жиноят процесси принциплари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

222.5 KB

Ko'chirib olish

Жиноят процесси принциплари Режа: 1.Ж иноят процесси принциплари тушунчаси ва моҳияти 2. Одил судловнинг фақат суд томонидан амалга оширилиши 3. Жиноят ишларини ҳайъатда ва якка тартибда кўриб чиқиш 4.Жиноят ишларини ҳайъатда ва якка тартибда кўриб чиқиш 5.Жиноят ишини қўзғатишнинг муқаррарлиги 6. Одил судловни фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги асосида амалга оширилиши 7.Шахснинг шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш 8.Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш 9. Судда жиноят ишларининг ошкора кўрилиши 10.Жиноят ишлари юритиладиган тил 11.Жиноят ишларининг юритилишида жамоатчиликнинг иштироки 12.Ҳақиқатни аниқлаш

Жиноят процесси принциплари тушунчаси ва моҳияти “Принцип” сўзи лотинча “principium” сўзидан келиб чиққан бўлиб, “асос”, “негиз” маъносини билдиради. Жиноят процессуал адабиётда процессуал принциплар ҳақида турли фикрлар билдирилган, лекин улар бир-биридан фарқ қилишига қарамай, бир масалада ўхшашдир: принциплар – жиноят процесси амалга оширилиши учун асос бўладиган умумий қоидалардир. Жиноят-процессуал фаолият фақат қонунда назарда тутилган асослар ва шаклларда амалга оширилар экан, мазкур фаолият асосланадиган асосий қоидалар ҳам қонунда мустаҳкамланиши лозим. Демак, асосий ҳуқуқий қоидалар (умумий ва асос бўладиган аҳамиятдаги меъ±рлар) жиноят процессининг принциплари ҳисобланиб, улар жиноят процессининг барча босқичлари, шакллари ва институтларининг тузилишини белгилайди, шунингдек уларнинг олдида турган вазифаларнинг бажарилишини таъминлайди. Принциплар жиноят процессининг моҳияти ва мазмунини ифода этади, унинг энг муҳим хусусиятлари ва сифат жиҳатларини, процессуал тартибга солиш предмети ва усулини тавсифлайди. Умумий меъ±рлар бўлмиш принциплар амалий фаолият борасида юзага келадиган барча масалаларнинг ҳал этилишини таъминлайди. Процессуал ҳуқуқда айрим меъ±рлар ўртасида муаммолар ёки зиддиятлар вужудга келса, принциплар вужудга келган қийинчиликларни ҳал этиш воситаси бўлиб хизмат қилади. Принциплар ўз моҳиятига кўра қатъий буйруқ, ҳукм юргизадиган амирона хусусиятга эга бўлиб, улар давлат томонидан ижроси таъминланадиган, умуммажбурий бўлган кўрсатмалардан иборатдир.

Принциплар мафкуравий категория сифатида ижтимоий-сиёсий ғоялар таъсирида шаклланади, лекин процессуал фаолиятни ва бу соҳада вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатларни ғояларнинг ўзи эмас, балки уларга асосланган принцип-меъ±рлар тартибга солади. Ҳуқуқ меъ±рларида мустаҳкамланмаган ғоялар жиноят процессининг принциплари ҳисобланмайди, балки ҳуқуқий онгнинг асослари, илмий хулосалари бўлиб қолади. Принципларнинг меъ±рлиги уларнинг муҳим сифати бўлиб, у давлат- ҳуқуқий фаолиятнинг алоҳида тури бўлмиш жиноят процесси табиатининг ажралмас қисмидир. Улар фуқароларга ҳамда тегишли давлат органларига қаратилгандир. Процессни олиб борадиган давлат органлари белгиланган принциплар асосида иш кўришлари керак ҳамда уларга амал қилмаслик билан боғлиқ барча оқибатлар учун жавобгардирлар. Ўзбекистон Республикаси халқаро ҳамжамиятнинг субъекти сифатида Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида, бир қанча халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда инсон ва фуқаронинг умумэътироф этилган ҳуқуқларини ҳамда одил судлов принципларини белгилаб қўйди. Ҳамма принциплар ўзаро узвий боғланган ва жиноят процесси мақсадларига эришишда бир хил аҳамиятга эга бўлган ҳуқуқий асосларнинг ягона бирлигини ташкил этади. Уларнинг ҳар бири суд муҳокамасининг шундай бир жиҳатини белгилайдики, усиз суд вазифаларини тўғри амалга ошириш мумкин эмас. Баъзи принциплар Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида, унинг айрим моддаларида алоҳида ҳуқуқий қоидалар сифатида мустаҳкамлаб қўйилган (26, 112, 113, 116-м.). Конституциявий принциплар ЖПКнинг асосий қоидаларига ҳам киритилган. Принциплар бир бутун тизим доирасида амал қилади, бунда ҳар бир принципнинг моҳияти ва аҳамияти нафақат ўз мазмуни билан, балки бутун тизимда амал қилиши билан ҳам белгиланади. Тизимдаги ҳар қандай принципнинг бузилиши, одатда, бошқа принципларнинг бузилишига олиб

келади, шунингдек бу орқали иш юритилишида қонунийлик бузилишига сабаб бўлади. Конституция ҳамда 1994 йил 22 сентябрда қабул қилиниб, 1995 йил 1 апрелдан амалга киритилган ЖПК принципларнинг демократик моҳиятини анча чуқурлаштирди ва бойитди, уларнинг қўлланиш доирасини кенгайтирди, айрим асослар таърифини такомиллаштирди, принциларнинг кафолатли таъминланишини мустаҳкамлади. Аммо барча принциплар ҳам иш юритилишининг ҳамма босқичларига татбиқ этилмайди. У ёки бу принципнинг амал қилиш доиралари жиноят ишлари суд муҳокамасининг умумий вазифалари ва маълум босқичдаги бевосита вазифала-ри билан белгиланади. Баъзи процессуалчи олимларнинг фикрига кўра, процесс принципларига кирадиган ҳуқуқий қоидалар, суд муҳокамаси процесснинг марказий босқичи бўлганлиги учун, суд муҳокамасидан олдинги босқичда ёки ундан кейинги босқичлардан бирида у ёки бу кўринишда намоён бўлади. Бизнинг назаримизда бу фикр тўғридир. Бошқалар эса принциплар жумласига процесснинг барча босқичларига тааллуқли бўлган ҳуқуқий қоидаларни киритадилар 1 . Бу фикрга қўшилиб бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексида қуйидаги принциплар белгилаб қўйилган: қонунийлик (11-м.); одил судловнинг фақт суд томонидан амалга оширилиши (12-м.); жиноят ишларини ҳайъатда ва якка тартибда кўриб чиқиш (13-м.); судьяларнинг мустақиллиги ва уларнинг фақат қонунга бўйсуниши (14-м.); жиноят ишини қўзғатишнинг муқаррарлиги (15-м.); одил судловни фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги асосида амалга ошириш (16-м.); шахснинг шаъни ва қадр- қимматини ҳурмат қилиш (17-м.); фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш (18-м.); судда жиноят ишларининг ошкора кўрилиши (19-м.); жиноят ишлари юритиладиган тил (20-м.); жиноят ишларини юритишда жамоатчиликнинг иштироки (21-м.); ҳақиқатни аниқлаш (22-м.); айбсизлик презумпцияси (23-м.); гумон қилинувчи, айбланувчи ва

судланувчини ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминлаш (24-м.); судда ишларни юритишда тортишув (25-м.); далилларни бевосита ва оғзаки усулда текшириш (26-м.); процессуал ҳаракатлар ва қарорлар устидан шикоят қилиш ҳуқуқи (27-м.). Жиноят процессуал принциплар ягона ва яхлит тизим бўлиб, бир-бирига ўзаро узвий алоқадор ва боғлиқдир. Бу нафақат ягона мақсад учун хизмат қилишда ёки судлов олдидаги вазифаларга эришишда, балки ҳар қандай принципнинг умумий процессуал шакллари доираларида амал қилишда ҳам намоён бўлади. Шундай қилиб, жиноят процесси принципларининг аҳамияти қуйидагилардан иборат: биринчидан, улар жиноят процессининг демократлашганлиги ва инсонпарварлигини ёрқин ифода этади, унинг тузилишини ва тизимини белгилайди; иккинчидан, жиноят-процессуал меъ±рлар ва айрим жиноят процессуал институтларни янада такомиллаштириш учун асос бўлиб хизмат қилади; учинчидан, жиноят процесси принципларини амалиётда аниқ мазмунини англаш мураккаб бўлган жиноят-процессуал меъ±рларни шарҳлаш ва қўллашда ишончли асос ҳисобланади; тўртинчидан, жиноят процесси принципларига сўзсиз амал қилиш жиноят ишлари суд муҳокамасининг барча вазифалари бажарилиши учун зарур ва мажбурий шартдир. Шунинг учун жиноят процессида қонунийликни янада мустаҳкамлаш унинг ҳар бир принципига аниқ риоя қилишни ҳамда уларни барча процессуал босқичларида ва институтларида изчиллик билан амалга оширишни талаб этади, мазкур принциплар мазмунини ва тизимини тўғри тушуниш эса амалиёт ходимларининг ўз ишининг келгуси йўналишлари юзасидан билимларини бойитади. Қонунийлик

Ўзбекистонда демократик ва ҳуқуқий давлат барпо этиш шароитида қонунийликка ва инсон ҳуқуқларига қатъий риоя қилиш муҳим аҳамият касб этади. Бу айнан жиноят процессига тааллуқлидир, чунки жиноят ишларини юритишнинг жиноят процессуал қонунларда белгиланган тартиби қонунийликни мустаҳкамлашга ёрдам қилмоғи лозим (Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 2-м. 2-қ.). Фақат қонунийликка риоя этиш асосидагина жиноят ишларининг суд муҳокамаси соҳасида жиноятни очиш, айбдорни фош этиш, унга адолатли жазо бериш, шунингдек айби бўлмаган бирор-бир шахсни жавобгарликка тортишга ва ҳукм қилишга йўл қўймасдан ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш мумкин. Қонунийликнинг умумий ҳуқуқий принциплари Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 15-моддасида, жиноят процессига нисбатан эса Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 11-моддасида белгиланган. Мазкур принцип судья, прокурор, терговчи, суриштирувчи, ҳимоячи, шунингдек жиноят ишини юритишда иштирок этадиган барча шахслар учун қонунларга аниқ ва сўзсиз риоя этиш ҳамда уларни ижро этиш талаб қилинишини ўз ичига олади. Инсон тақдири ҳал этилаётган жиноят процессида қонунийликка қатъий риоя этиш айниқса зарур. Мазкур принцип ишга тааллуқли барча ҳолатларнинг ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона ўрганилишини, ҳар бир жиноят ишининг тўғри, қонунга мувофиқ равишда кўриб чиқилиши ва ҳал этилишини, жиноят ишларининг суд муҳокамаси иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини, фуқароларни қонунни ҳурмат қилиш ва унинг талабларига риоя қилиш руҳида тарбиялашни таъминлашга қаратилгандир. Жиноят процесси суриштирув, тергов, прокуратура ва суд органларининг фаолияти сифатида бошқа ҳар қандай давлат фаолиятига қараганда, қонунда аниқ ва батафсил белгилаб қўйилган. Жиноят процессисиз жиноятни очиш, жиноятчини фош этиш ва адолатли ҳукм чиқариш мумкин эмас. Моддий ва

процессуал меъ±рларга риоя этиш суриштирув, тергов, прокуратура ва суд органларининг ходимлари учун самарали фаолият кўрсатиш ҳамда жиноят судлов ишларини юритиш мақсадларига эришишнинг зарур шарти ҳисобланади, қонун талабларининг бузилиши эса оғир ва қатор ҳолларда салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Суриштирув, тергов, прокуратура ва суд органлари зиммасига жиноят судлов ишларини юритиш доирасига жалб этиладиган барча фуқароларнинг ҳуқуқ ҳамда қонуний манфаатларини тушунтириш ва таъминлаш, шунингдек қонунда назарда тутилган процессуал вазифаларни тўғри бажариш мажбурияти юклатилган. Жиноят судлов ишларини юритишда қонунийлик принципи жиноят процессининг бутун тузилиши билан таъминланиб, кейинги ҳар бир босқичда аввалги босқичларда қабул қилинган қарорларнинг қонунийлиги ва асослилиги текширилади, шунингдек қонун талаблари бузилганлиги аниқланган тақдирда ваколатли мансабдор шахслар тегишли қарор қабул қиладилар (жиноят иши қонунда назарда тутилган ҳолларда тугатилади, қайта терговга юборилади ва ҳоказо). Қонунийлик принципининг мазмунини жиноят процессуал фаолиятдаги ҳар бир иштирокчининг моддий ва процессуал қонунларнинг барча талабларига, шу жумладан мазкур фаолият принципларини шакллантирадиган меъ±рларга риоя этиш вазифаси сифатида белгилаш мумкин. Жиноят процессида қонунийлик принципининг мазмунини бу қадар кенг шарҳлаш зарурлиги Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг раҳбарий тушунтиришларида кўрсатилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1997 йил 22 августдаги “Судлар томонидан жиноят ишларини биринчи босқич судида муҳокама этиш жараёнида процессуал қонунчиликка риоя қилиниши тўғрисида” 12-сон қарорида таъкидланганки, “Республика судларида кўплаб ишлар процессуал қонунга мувофиқ ҳолда олиб борилмокда. Шу билан бирга ишларни ҳал

этиш сифатига салбий таъсир қилувчи жиддий камчиликлар ҳали бартараф этилган эмас. Айрим ҳолларда иш жараёни қатнашчиларининг қонун томонидан кафолатланган ҳуқуқлари, тортишув принципи бузилиш ҳоллари учраб турибди. Суд жараёнининг тайёрлаш босқичида судланувчининг шахсига оид маълумотлар, иш юзасидан иш юритишни мустасно қилувчи ҳолатлар ҳамма вақт ҳам лозим даражасида текширилмайди. Шу муносабат билан Пленум қарорида қуйидагилар белгиланди, яъни: «Судларнинг эътибори жиноят ишларини суд муҳокамаси жараёнида процессуал қонунчиликка қатъий амал қилишнинг зарурлигига қаратилсин, фақат унга аниқ ва оғишмай амал қилиш ишнинг ҳолатини ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона текширишни, жиноятларнинг содир этилишига имкон берувчи шароит ва сабабларни аниқлашни суд ва жараёнининг тарбиявий таъсиринитаъминлашини эътиборга олинсин». Судлар ишидаги камчиликларни бартараф этишга апелляция, кассацион ва назорат органларининг эътиборини қаратган ҳолда Пленум мазкур қарорда қуйидагиларни тавсия қилди: “ишларни кассация ва назорат тартибида кўраётганда, биринчи босқич судлари томонидан жиноят процессуал қонунчиликка риоя қилинишига алоҳида эътибор қаратиш, жиноят ишларининг суд муҳокамасида жиноят процессуал қонунчилигини қўллашда йўл қўйилган хатоларни, бирорта қонун бузилиш ҳолатини эътибордан четда қолдирмасдан, мунтазам таҳлил қилиб борилсин” 1 . Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг мазкур қарори жиноят процессида қонунийлик принципининг кўп қирралари ва кенг, айни вақтда, аниқ мазмуни ҳақида фикр юритиш имконини беради. Қонунийлик – кўп қиррали, кенг қамровли принцип бўлиб, у процессуал ҳуқуқнинг барча принциплари ва меъ±рларида ўз аксини топади, жиноят ишлари суд муҳокамасининг барча томонларини тавсифлайди. Одил судловнинг фақат суд томонидан амалга оширилиши

Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 12-моддасида белгиланган мазкур принцип одил судлов моҳиятини очиб беради: фақат суд ўз ҳукми билан шахсни жиноят содир этишда айблаш ҳамда жиноий жазолашга ваколатлидир. Фақат суд шахсга нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чорасини қўллаш ҳақида қарор қабул қилишга ҳақли. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 28-моддасида айтилганидек, “Ўзбекистонда жиноят ишлари одил судловини Ўзбекистон Республикасининг Олий суди, Қорақалпоғистон Республикасининг жиноят ишлари бўйича Олий суди, вилоятлар, Тошкент шаҳар, туман (шаҳар) жиноят иши бўйича судлари ва ҳарбий судлар амалга оширади”. Одил судловни фақат суд амалга ошириши принципи, аввало, ишни судда кўриш учун тайёрлашдан бошланади. Бу ишни судда мазмунан кўришнинг энг муҳим босқичи эканлигини билдиради, иш юритишни амалга оширадиган барча органлардан судни ажратиб кўрсатади, шунингдек унинг инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари кафили бўлиш шарти билан алоҳида ўрнини белгилайди. Одил судловнинг фақат суд томонидан амалга оширилиши принципи ишни биринчи инстанциядаги судда кўриш билангина чекланмайди. Уларнинг ҳар бирида одил судлов мазкур босқичда ҳал этилаётган вазифаларнинг хусусияти ва мақсадига мувофиқ бўлган шаклларда амалга оширилади. Бу принцип шундай ҳуқуқий тартиботни белгилайдики, унда фақат юқори турган ҳамда одил судловни амалга ошириш тартибида жиноят ишлари бўйича судгина суд қарорларини бекор қилади ёки ўзгартиради. Ҳеч қайси давлат органи, шу жумладан олий давлат ҳокимияти томонидан суднинг бирор бир қарори ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин эмас. Бунда суд ҳокимиятининг нафақат устунлиги, балки суд ҳокимиятининг тўлалиги намоён бўлади: қонуний кучга кирган суд қарорлари ҳамма учун, шу жумладан олий давлат ҳокимияти органлари учун ҳам мажбурийдир.

Суднинг одил судловни амалга ошириш мутлақ ҳуқуқи шундан келиб чиқадики, суд фаолияти жиноят ишларини ҳал этишда давлат фаолиятининг биронта шакли эга бўлмаган имтиёзларни яратадиган алоҳида ҳуқуқий тартиботда олиб борилади. Бундай тартиб иш юзасидан қонуний, асослантирилган, адолатли қарор чиқариш учун энг кўп кафолатларни ўз ичига олади. Жиноят ишларини ҳайъатда ва якка тартибда кўриб чиқиш Қонунийликни, суднинг ваколатлилиги ва холислигини таъминлаш учун муайян ишни кўрадиган суд ҳайъатини тўғри белгилаш муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунда жиноят ишлари қуйидаги таркибларда кўрилиши мумкин: - судья якка тартибда ЖПКнинг 15-моддаси 2 ва 3-қисмларида назарда тутилган жиноятлар тўғрисидаги ишларни (ижтимоий хавфи катта бўлмаган, қонунда озодликдан маҳрум этиш жазосига нисбатан енгилроқ жазолар белгиланган жиноятлар тўғрисидаги ишларни; унча оғир бўлмаган, қасддан содир этилган, қонунда жазо муддати беш йилдан ортиқ бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилиш тарзидаги жазо назарда тутилган жиноятлар тўғрисидаги ишларни; эҳтиётсизлик орқасида содир этилган, қонунда озодликдан маҳрум қилиш тарзидаги жазо назарда тутилган жиноятлар тўғрисидаги ишларни) кўриб чиқади; - судьянинг ўзи ва икки нафар халқ маслаҳатчиси – бундай таркибда биринчи инстанция бўйича иш барча судларда кўрилиши мумкин, Ўзбекистон Республикасининг Олий суди бундан мустасно; - уч нафар судья – бундай таркибда Ўзбекистон Республикаси Олий суди биринчи инстанция бўйича ишларни кўриб чиқади (ЖПКнинг 13-м., 2-қ.). Апелляция, кассация ва назорат инстанцияларида чиқарилган ҳукм ва бошқа қарорларнинг қонунийлиги ва асослилигини текшириш фақат ҳайъат

таркибида кўриб чиқилади: ўрта бўғин судлари ва Ўзбекистон Республикаси Олий судининг суд ҳайъатларида уч нафар судья томонидан, мазкур судларнинг раёсатларида эса раёсат аъзоларининг кўпчилиги ҳозир бўлганида, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми ишларни ўз таркиби аъзоларининг камида учдан икки қисми ҳозир бўлганда кўриб чиқади (ЖПКнинг 13-м., 6-қ.). Ишларни ҳайъатда кўриб чиқиш шуни англатадики, биринчи инстанция судидаги жиноят ишларига доир биронта қарор, юқори инстанциялар иш юритишидагидек, якка тартибда қабул қилиниши мумкин эмас (ЖПКнинг 13-моддаси 1-қисмида назарда тутилган ҳоллардан ташқари), балки суд ҳайъати таркибидагиларнинг барчаси ёки кўпчилигининг фикрини ифодаловчи суд ҳайъатининг хулосаси бўлиши керак. Қонун чиқарувчи ишларни ҳайъатда кўриб чиқиш ва ҳал қилиш принципини мустаҳкамлаб, умумий формула билан чекланиб қолмайди, балки ҳайъатда ишни кўриб чиқиш мазмунини конкретлаштириб, суд ҳайъатининг сон жиҳатидан таркибини ҳам белгилайди. Суд ҳайъати ана шу таркибда биринчи инстанция судида, кассация ва назорат тартибида ишларни кўриб чиқади. Барча биринчи инстанция судларида одил судлов ҳайъат таркибида халқ маслаҳатчилари иштирокида амалга оширилиб (Ўзбекистон Республикаси Олий суди бундан мустасно), улар жиноят иши кўриб чиқилганда ва ҳукмни чиқаришда юзага келадиган масалаларни ҳал қилиш чоғида судьянинг ҳуқуқларидан фойдаланадилар. Жиноят ишларини ҳайъатда ва якка тартибда кўриб чиқиш Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 112-моддасида “судьялар мустақилдирлар, фақат қонунга бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига бирон-бир тарзда аралашишга йўл

қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади” деб белгиланган. Мазкур принцип Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 14-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган: “Одил судловни амалга оширишда судьялар ва халқ маслақатчилари мустақилдирлар ҳамда фақат қонунга бўйсунадилар. Судьялар ва халқ маслаҳатчилари жиноят ишларини қонун асосида кўриб чиқадилар ва ҳал қиладилар”. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 112-моддаси ва ЖПКнинг 14-моддасида белгиланишича, судьялар ва халқ маслаҳатчиларига ўзларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини монеликсиз ва самарали амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратилади. Судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига ҳар қандай тарзда аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Ҳеч ким судьялар ва халқ маслаҳатчиларига тазйиқ ўтказишга ҳамда муайян жиноят иши қандай ҳал этилиши лозимлигини ўргатишга ҳақли эмас. Ишнинг холисона кўриб чиқилишига тўсқинлик қилиш ёки ноқонуний қарор чиқарилишига эришиш мақсадида судьяларга, халқ маслаҳатчиларига ҳар қандай таъсир ўтказиш жиноий жавобгарликка сабаб бўлади (Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 236-м.). Демак, судьялар ва халқ маслаҳатчиларининг мустақиллиги ҳамда фақат қонунга бўйсуниш принципи жиноят ишларини кўриб чиқишда судьяларни ҳар қандай таъсирлардан ҳимоя қилади. Жиноят процесси ушбу принципининг асосий моҳиятларидан бири ҳам ана шундадир. “Судлар тўғрисида”ги янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Қонунида судьялар мустақиллигининг кафолатлари, шу жумладан ҳуқуқий ҳимоялаш, моддий ва ижтимоий таъминлаш чоралари белгиланган (“Судлар тўғрисида”ги Қонуннинг 2-боби). Бундан ташқари, судьялар мустақиллиги шу билан ҳам кафолатланадики, Олий суд ва Олий хўжалик суди раислари ҳамда аъзолари Олий Мажлиснинг депутати бўлолмайдилар. Судьялар, шу жумладан, туман судьялари сиёсий

партиялар ва ҳаракатларнинг аъзоси бўлишлари ҳамда бошқа ҳақ тўланадиган лавозимни эгаллашлари мумкин эмас (Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 112-моддаси). Судьяларнинг мустақиллиги улар фақат қонунга бўйсунган тақдирда, қонун устуворлиги эса судьялар ташқи ва ички омиллар таъсиридан ҳимояланган тақдирда мумкин бўлади. Қонунга бўйсунмаган ҳолдаги мустақиллик ўзбошимчаликка олиб келиши мумкин. Агар судьялар бирон- бир идора ёки мансабдор шахсга тобе бўлганида, фақат қонунга бўйсуниш мажбурияти аслида йўққа чиққан бўларди. Жиноят процессининг барча суд босқичларида судья барча масалаларни қонун асосида, виждонан, ўзининг ички ишончи бўйича ишга доир ҳамма ҳолатларни ҳар томонлама ўрганиб чиқиш ҳамда далилларга ўзи баҳо бериш натижасида ҳал қилади (ЖПКнинг 95-м.). Ишнинг суд муҳокамасида суд умумий қоидага кўра айблов хулосасида баён қилинган хулосалар билан ҳам, ишни кўриб чиқиш борасида вужудга келадиган барча масалаларни ҳал этишдаги тарафлар фикри билан ҳам, шунингдек улар келтирган далиллар доираси билан ҳам боғланмаган. Шунинг учун суд тарафлар бирининг илтимосномасига мувофиқ ёки ўз ташаббуси билан гувоҳни, экспертни чақиртириши мумкин, яъни ишда етишмаётган далил билан ишни тўлдириши мумкин. Суд (судья) шахсга қўйилган айбловни ёки унинг бир қисмини исботланмаган деб ҳисоблаши ва ўз имонига мувофиқ айбловни ўзгартириши ёки судланувчини оқлаши мумкин (ЖПКнинг 414, 415, 462-м.), янги айблов бўйича ёки янги шахсларга нисбатан жиноят иши қўзгатиши мумкин (ЖПКнинг 416, 417-моддалари), ишни қўшимча тергов қилиш учун юбориши мумкин (ЖПКнинг 419-м.). Судьялар ва халқ маслаҳатчиларининг мустақиллиги ҳамда уларнинг фақат қонунга бўйсуниши принципига биноан судьяларнинг ўзи кўрилаётган ишга нисбатан ҳар қандай тахмин ва ғаразликдан холи бўлишлари керак ҳамда ўз қарорларини шундай тартибда қабул қилишлари керакки, токи унда ҳар бир судья тенг ҳуқуқли бўлсин. Шунинг учун мазкур ишни кўриб

чиқишда монелик қиладиган, унинг холислиги ва беғаразлигига шубҳа туғдирадиган ҳолатлар бўлса, судья ўзини ўзи рад этиши ва ишдан четлаштирилиши керак (ЖПКнинг 76-м.) шунингдек, судья илгари шу ишни юритишда суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд мажлисининг котиби сифатида иштирок этган бўлса, ўша ишни келгусида кўриб чиқишда қатнаша олмайди (ЖПКнинг 76-м. 3-қ.). Судьянинг қарорлари овозларнинг оддий кўпчилиги билан қабул қилинади, бунда раислик қилувчи халқ маслаҳатчиларига таъсир кўрсатмаслик учун ҳаммадан кейин овоз беради (ЖПКнинг 460-м.), судьялар маслаҳатлашган пайтда эса мазкур иш юзасидан суд таркибига кирадиган судьяларгина у ерда бўлиши мумкин (ЖПКнинг 456-м.). Судьяларнинг мустақиллиги принципи жиноят ишлари судьялар томонидан уларнинг ихтиёрий хоҳишига кўра ҳал этилишини, уларнинг назорат қилинмаслигини англатмайди. Юқори турувчи судлар қонунда белгиланган тартибга асосан ҳукмларни текшириш ҳуқуқига эгадир. Лекин апелляция, кассация ёки назорат инстанцияси ҳукмни бекор қилиб, ишни янгитдан судда кўриш учун юбораётганда олдиндан хулоса чиқариб қўйишга, ўз қарори билан судьяларнинг мустақиллиги ва дахлсизлигини чеклашга ҳақли эмас (ЖПКнинг 495-м.). Биринчи инстанция суди ишни қайта кўраётганда хулоса чиқариш бобида юқори судга тобе эмас, шунингдек нафақат далилларни баҳолаш ва фактларни аниқлашда, балки жиноят қонунини қўллаш ва жазо тайинлашда ҳам мустақилдирлар. Судьялар ўз вазифаларини амалга оширганда, шунингдек хизматдан ташқари муносабатларида одил судлов нуфузига, судьянинг шаънига путур етказадиган ёки унинг холислигига шубҳа уйғотадиган барча нарсалардан йироқ бўлиши керак (“Судлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, 66-м.). Судьяларнинг мустақиллиги нафақат уларни сайлаш, тайинлаш ва вазифасидан озод қилишнинг белгиланган тартиби, судьяларнинг дахлсизлиги, судьялар маслаҳатлашувининг сир тутилиши, ҳукмнинг эълон

қилинишини талаб қилишнинг ман этилиши (“Судлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 67-моддасида, ЖПКнинг 456-м.) ва бошқа процессуал кафолатлар билан, балки жамиятимизнинг ижтимоий ва давлат тузилиши билан ҳам таъминланади. Жиноят ишини қўзғатишнинг муқаррарлиги Мазкур принцип Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 15-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Мазкур принципга кўра суд, прокуратура, терговчи ва суриштирувчи жиноят аломатлари ҳамда асослари мавжуд бўлган тақдирда ўз ваколатлари доирасида жиноят ишини қўзғатишлари, бирон-бир муассаса, ташкилот, фуқароларнинг хоҳиш-иродасидан қатъи назар унинг қонуний ҳал этилиши учун барча зарур чораларни кўришлари шарт. Жабрланувчининг аризасига кўра қўзғатиладиган хусусий-ошкора айблов ишлари бундан мустасно. Лекин улар бўйича ҳам жабрланувчининг ҳуқуқ ва манфаатларини муҳофаза қилиш учун диспозитивлик, яъни жабрланувчининг иш қўзғатиш, ўз ҳуқуқини тасарруф этиш ЖПКнинг 325- моддасида назарда тутилган шартлар мавжуд бўлган тақдирда прокурорнинг жиноят иши қўзғатиш ҳуқуқи билан уйғунлашади. Жиноят иши қўзғатишнинг муқаррарлиги принципи процессуал адабиётда ошкоралик принципи деб аталади. Ошкоралик принципи давлат органларига кенг ҳокимият ваколатларини беради, жиноятларни аниқлаш, уларнинг олдини олиш ва уларни очиш, айбдорларни фош этиш ҳамда уларга адолатли жазо бериш ва айби бўлмаганларнинг жиноий жавобгарликка тортилмаслиги ҳамда суд қилинмаслиги учун уларни барча зарур процессуал хатти- ҳаракатларни амалга ошириши лозим бўлган процесснинг фаол субъектлари даражасига кўтаради. Давлат ва жамият манфаатлари йўлида жиноят процессини амалга ошириш суд, тергов ва прокуратура органларининг юзага келадиган масалаларни ҳал этишда нафақат кенг ваколатга эгалигини, мазкур масалаларни ечишда

манфаатдор шахсларга тобе эмаслигини билдиради, балки бу органларнинг жиноят ишларини тергов қилиш ва ҳал қилишда ташаббускорлик ҳамда фаоллик билан бирга барча процесс иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳар томонлама ҳимоялашни уйғунлаштириш мажбуриятини ҳам англатади. Ошкоралик принципининг ижтимоий-ҳуқуқий мазмуни давлат манфаатлари инсоннинг, шу жумладан айбланувчи ва жабрланувчининг эркинликлари ҳамда ҳақ-ҳуқуқларини муҳофаза қилиш билан, жиноятнинг олдини олиш ва айбдорни адолатли жазолаш билан узвий боғланганлигида намоён бўлади. Жиноят судлов ишлари иштирокчиларининг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш қонун билан бевосита тергов, прокуратура ва суд органлари зиммасига юклатилган бўлиб, уларга ишда иштирок этувчи шахсларга берилган ҳуқуқларини нафақат тушунтириб бериш ва бу ҳуқуқларни амалга ошириш имкониятини уларга таъминлаш мажбурияти (ЖПКнинг 64-м.), балки жиноят содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо берилиши ҳамда айби бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва ҳукм қилинмаслиги учун барча зарур чораларни кўриш мажбурияти ҳам юклатилгандир (ЖПКнинг 2-м.) Жиноят ишларини қўзғатиш масаласи тергов қилиш ва ҳал қилишдан мустақил бўлиб, жабрланувчининг ва иш натижасидан манфаатдор бўлган бошқа шахсларнинг ёки суд, прокурор, терговчи ҳамда суриштирувчи шахснинг ихтиёрига боғлиқ бўлмайди. Улар ўз хулосаларида ҳар томонлама ва холисона тадқиқ қилинган далилларга асосланишлари керак. Бу далиллар мазкур хулосаларни асосли ҳамда адолатли қилади. Ошкоралик принципига биноан жиноят процессини юритувчи давлат органларигина ҳуқуқ меъёрларини, процессуал мажбурлов чораларини қўллаши, жиноят ишини қўзғатиш, юритиш ва унинг тақдири ҳақида қарорлар қабул қилиши мумкин. Бу ва бошқа ваколатлардан фойдаланиш давлат органларига уларга

юклатилган мажбуриятларни тўлақонли амалга ошириш имкониятини беради. Одил судловни фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги асосида амалга оширилиши Мазкур принцип Конституциянинг 18-моддасига ҳамда ЖПКнинг 16- моддасига асосланади, шунингдек Инсон ҳуқуқлари умумий декларациясининг 7-моддасига биноан барча фуқаролар қонун олдида тенг ва қонун билан тенг ҳимояланиш ҳуқуқига эга. Барча фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги принципи жамоат ва давлат ҳаётининг барча соҳаларида бўлганидек жиноят процессида ҳам амал қилади. Унинг моҳияти шундан иборатки, ишда иштирок этаётган ҳар қандай шахснинг мансаб мавқеи, жинси, ирқи ва миллати, маълумоти, тили, динга муносабати, яшаш манзили, эътиқодлари ҳамда жамоат ташкилотларига мансублиги, бошқа ҳолатлар бирор-бир имтиёзлар берилиши ёки унинг камситилиши учун асос бўла олмайди ва процесснинг боришига ҳамда натижасига таъсир этмайди. Бу талаблар нафақат суд босқичларига, балки бутун иш юритилишига нисбатан татбиқ этилади, чунки қонун меъёрлари суд муҳокамасининг биронта босқичида фуқаронинг ҳуқуқий мавқеини кўрсатиб ўтилган белгилар билан боғлаб қўймайди. Фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган қоидалардир. Лекин бу ҳолат уларнинг мустақил мазмунини инкор этмайди. Фуқароларнинг қонун олдида тенглиги шуни англатадики, ягона моддий ҳамда процессуал қонунлар мавжуд бўлиб, улар фуқароларнинг ирқи ва миллати, ижтимоий, мулкий ҳамда мансабга доир ҳолати ёки динга эътиқод қилишига кўра имтиёзлар бермайди ёхуд, аксинча, уларнинг ҳуқуқларини чекламайди.

Фуқароларнинг суд олдида тенглиги шуни англатадики, судланувчи ва жабрланувчининг ирқи, миллати ва диний эътиқодлари, ижтимоий, мансабга доир ва мулкий ҳолатидан қатъи назар ишларнинг уларга нисбатан барча судлар томонидан кўриб чиқилиши айнан бир хил процессуал тартибда амалга оширилади. Шунингдек, бу фаолият тартиби ва принциплари юқорида кўрсатиб ўтилган ҳолатларга боғлиқ бўлган ирқий, табақавий ва махсус судлар давлатда мавжуд эмаслигини билдиради. Фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги барчанинг жиноят қонунларига бўйсунишида ҳамда уни бузганлик учун тенг жавобгар бўлишида намоён бўлади. Жиноят содир этган шахслар эгаллаган лавозими, машғулот тури ва бошқа омиллардан қатъи назар, жиноий жавобгарликка тортилади ҳамда уларга нисбатан айнан бир жиноят қонуни татбиқ этилади. Судьяларни жиноий жавобгарликка тортишнинг (“Судлар тўғрисида”ги қонун 70-м.), Олий Мажлис депутатларини ҳибсга олишнинг алоҳида тартиби (Конституциянинг 88-м.) бу тоифадаги шахсларни ҳамманинг қонун олдида тенглиги принципининг умумий талаблари доирасидан ташқарига чиқаради, лекин бундай дахлсизлик кафолатлари бўлмаганида, депутатлар ва судьялар ўз вазифаларини лозим даражада амалга ошира олмаган бўлардилар. ЖПКнинг 1-моддаси 2-қисмига мувофиқ жиноят ишларини юритишнинг қонунда белгиланган тартиби барча судлар, прокуратура, тергов, суриштирув органлари учун ягона ва мажбурийдир. Лекин ЖПК айбланувчининг жисмоний ва руҳий ҳолатига кўра суд муҳокамасининг дифференцияланган (табақалашган) тартибини белгилайди ҳамда шу жиҳатдан процессуал кафолатларнинг (ЖПКнинг 60, 61-боблари) ҳар хил ҳажмини назарда тутади. Суд муҳокамасининг бундай дифференциялашуви барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги принципидан чекинишдир, лекин у объектив сабаблар туфайли юзага келган бўлиб, ўринлидир. Хатти-ҳаракатлари суд муҳокамасининг предмети бўлган ҳар бир шахс манфаатларининг ҳимоя қилиниши учун етарли процессуал ҳуқуқлар ва кафолатлар мажмуига эга

бўлиши муҳим аҳамиятга эгадир. Акс ҳолда бу нарса фуқароларнинг қонун олдида тенглиги принципидан четга чиқиш эмас, балки уни бузиш ҳисобланади. Принципни изчиллик билан амалга ошириш учун ҳар бир жиноят иши бўйича қонуний ва асосли ҳукм чиқарилиши айниқса муҳимдир. Бу талабларга жавоб бермайдиган ҳукм ҳамиша ўз адолатлилиги, шунингдек ҳамманинг амалда қонун ва суд олдида тенглиги нуқтаи назаридан шубҳа туғдиради. Шахснинг шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш Мазкур принцип ЖПКнинг 17-моддасида белгиланган бўлиб, Конституциянинг 26-моддаси 2 ва 3-қисмлари қоидаларига асосланади. Конституциянинг 26-моддаси 2-қисмига мувофиқ ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ёки инсон қадр-қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас. Конституциянинг 26- моддаси 3-қисмида шундай деб белгиланган: “ҳеч кимда унинг розилигисиз тиббий ёки илмий тажрибалар ўтказилиши мумкин эмас”. Бундан жиноят ишини судда кўриш учун қатор муҳим, қатъий қоидалар келиб чиқади. Суриштирув, тергов, прокуратура ва суд органлари содир этилган жиноятни очиш ва айбдорларни фош этиш учун кўпинча айрим шахсларнинг иродаси ҳамда хоҳишидан ташқари процессуал мажбурлов воситаларини қўллаш орқали жиноят процессуал фаолиятни амалга оширадилар. Мазкур процессуал мажбурлов воситалари нафақат гумон қилинаётган ва айбланаётган шахсларга нисбатан, балки жиноят процессуал фаолият доирасига жалб этиладиган бошқа шахсларга (жабрланувчига, гувоҳга ва бошқалар) нисбатан ҳам қўлланилиши мумкин. Барча мажбурлов чоралари (ушлаш, қамоққа олиш, олиб келиш ва бошқалар) ишда иштирок этаётган шахсларнинг шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш асосида амалга оширилиши керак. Инсон шаъни ва қадр-қимматини камситадиган, унинг

шахсий ҳаётига тааллуқли маълумотлар тарқалиб кетишига олиб келадиган, соғлигини хавф остига қўядиган, асоссиз равишда унга жисмоний ва маънавий азоб-уқубат етказадиган ҳаракатлар қилиш ёки қарорлар чиқариш тақиқланади (ЖПКнинг 17-м.). Кўриб чиқилаётган принцип давлат органлари билан ишда иштирок этадиган шахслар ўртасидаги ўзаро муносабатларни шундай белгилайдики, давлат органлари ишда иштирок этадиган шахсларнинг шаъни ва қадр- қимматини муҳофаза қилиши шарт, ишда иштирок этадиганлар эса инсон қадр-қимматини камситувчи ҳаракатлардан ҳимоя қилиш воситалари мажмуига эгадирлар, шу жумладан, уларнинг манфаатларини чеклаш ёки бузишга олиб келадиган мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари ва қарорлари устидан шикоят аризаси беришлари мумкин. Мазкур принцип шахсга жисмоний ва маънавий азоб-уқубат етказадиган ҳаракатлар қилиш учун тўсиқ бўлиб хизмат қилади. Эксперимент, гувоҳлантириш шахсий тинтув ўтказилганда (ЖПКнинг 162, 146, 154, 155-моддалари) унда иштирок этадиган шахсларнинг шаъни, қадр-қимматини камситувчи, соғлиғини хавф остига қўядиган ҳаракатларга йўл қўйилмайди. Суд муҳокамасида иштирок этадиган бирон-бир шахс устида, хусусан, далиллар олиш учун унинг розилигисиз тиббий ёки илмий тажрибалар ўтказилиши мумкин эмас. Агар иш юритилишида процессда иштирок этадиган шахсларнинг шахсий ҳаётига, фарзандликка олиш, тиббий сирлар ва бошқаларга тааллуқли маълумотлар аниқланса, давлат органлари мазкур маълумотларни тарқалиб кетишига йўл қўймаслик чораларини кўришлари шарт. Қонун суриштирув органларига, терговчига, прокурорга ва судга айбланувчи ҳамда бошқа шахсларга нисбатан қийноққа солиш, зўравонлик қилиш ва бошқа ноқонуний чоралар қўллаш орқали кўрсатувлар олинишига эришишни тақиқлайди. Қонун тунги вақтда процессуал ҳаракатлар олиб боришни ҳам тақиқлайди, кечиктириб бўлмайдиган ҳолатлар бундан мустасно (ЖПКнинг 88-м.).

Шахснинг шаъни ва қадр-қимматини хурмат қилиш принципи реабилитация қилинган шахсга етказилган мулкий зарарни ундириш ҳақидаги қонун талабларида ҳам ўз аксини топади. Агар айбсиз шахсга ноқонуний равишда жиноий жавобгарликка тортиш, ноқонуний ушлаб туриш, ноқонуний эҳтиёт чорасини қўллаш, ноқонуний ҳукм қилиш натижасида зарар етказилса, оқлов ҳукми эълон қилинган ёки реабилитация қилиш асосларидан бирига кўра иш тугатилган тақдирда, бундай зарар суриштирув органлари, терговчи, прокурор ва суднинг айбидан қатъи назар тўлиқ ҳажмда ундирилади. Бунда реабилитация қилинган шахс меҳнат қилиш, нафақа олиш, уй-жойдан фойдаланиш ва бошқа муносабатларга боғлиқ бўлган нафақат мулкий зарарни ҳамда бошқа зарарни ундириш, балки маънавий зиён бартараф этилишини талаб этиш ҳуқуқига эга, яъни пок номи, қадр-қиммати, обрўсини тиклаш ҳуқуқига эга бўлади. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг биринчи моддасига мувофиқ: “Ҳар бир инсон яшаш, эркин бўлиш ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эгадир”. Ушбу принципнинг моҳияти шундан иборатки, жиноят ишини юритиш учун масъул бўлган барча давлат органлари ҳамда мансабдор шахслар жиноят процессида қатнашаётган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилишлари шарт (ЖПКнинг 18-м.). Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар ҳақидаги халқаро пактда ҳар бир шахс эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эга деб қайд этилган: “1.Ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда эркинликдан маҳрум этилиши мумкин эмас. 2. Қамоққа олинган ҳар бир шахсга қамоққа олиш чоғида қамалиш сабаби ва унга қўйилаётган ҳар қандай айб зудлик билан маълум қилинади“

(Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар ҳақидаги халқаро пактнинг 9-м. 1 ва 2- бандлар). Ҳар бир шахснинг эркинлик ва шахсий дахлсизликка доир конституциявий ҳуқуқи (Конституциянинг 25-м.) шу билан кафолатланадики, ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши ёки қамоқда сақланиши мумкин эмас. Шахснинг дахлсизлиги талабларидан келиб чиққан ҳолда қонун эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишни қўллашни чеклайдиган бир қанча кафолатларни белгилайди. Эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш Жиноят кодексида уч йилдан ортиқ мудатга озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо назарда тутилган қасддан содир этилган жиноятларга доир ҳамда эҳтиётсизлик оқибатида содир этилиб, бунинг учун жиноят кодексида беш йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо назарда тутилган жиноятларга доир ишлар бўйича қўлланилади. Алоҳида ҳолларда мазкур эҳтиёт чораси уч йилдан ортиқ бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо назарда тутилган қасддан содир этилган жиноятларга доир, шунингдек эҳтиётсизлик оқибатида содир этилиб, бунинг учун беш йилдан ортиқ бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилиштариқасидаги жазо назарда тутилган жиноятларга доир ишлар бўйича ҳам қўлланиши мумкин. Дастлабки тергов ва суриштирув органлари прокурорнинг мазкур чорани танлаш учун асослар текширилганидан кейин берган рухсати билангина ушбу чорани қўллашга ҳақли (ЖПКнинг 242, 243-м.). Жиноят содир этишда гумон қилинаётган шахслар қонунда аниқ белгиланган ҳолларда қисқа муддатга ушлаб турилиши мумкин (ЖПКнинг 221, 226-м.). Суд ва прокурор қонунга хилоф равишда озодликдан маҳрум этилган ёки қонун ёхуд суд ҳукмида назарда тутилганидан ортиқ муддат ҳибсда ушлаб турилган ёки қамоқда сақланган ҳар қандай шахсни дарҳол озод қилиши шарт (ЖПКнинг 18-м.).

Гумон қилинувчига ва айбланувчига ўзига нисбатан қўлланилган ушлаб туриш ёки қамоқда сақлаш ва улар муддатларининг узайтирилиши устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқини бериш мақсадга мувофиқдир. Жиноят иши юритилиши туфайли фуқаронинг шахсий дахлсизлигини чеклаш масаласини ҳал қилиш ҳуқуқини судга бериш суднинг алоҳида ваколатларидан келиб чиқади ҳамда жиноятни очиш ва айбловни олиб борадиган органлар зиммасига юклатилмаслиги керак. Ҳар бир шахснинг шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш, шахсий ва оилавий сирларнинг дахлсизлиги каби конституциявий ҳуқуқлари (Конституциянинг 27-м.) жиноят процессида кафолатланиши лозим. Фуқароларнинг шахсий ҳаёти, уларнинг турар жойлари дахлсизлиги, ўзаро ёзишмалари, телеграф хабарлари ва телефон орқали сўзлашувларининг сир сақланиши қонун билан қўриқланади (ЖПКнинг 18-м. 4-қ.). Тергов ҳаракатларининг иштирокчилари тергов жараёнида маълум бўлган, фуқароларнинг шахсий ҳаётига тааллуқли бўлган маълумотларни, шунингдек бошқа шахсий хусусиятга эга бўлган маълумотларни ошкор қилмаслик тўғрисида огоҳлантирилиши мумкин, бу ҳақда улардан тилхат олинади (ЖПКнинг 353-м.). Шахсий ёзишма ҳамда шахсий телеграф хабарлари очиқ суд мажлисида фақат ушбу хат ва хабарларни жўнатган ҳамда олган шахсларнинг розилиги билан ошкор қилиниши мумкинлиги қонунда назарда тутилган. Акс ҳолда улар ёпиқ суд мажлисида ўқиб эшиттирилади (ЖПКнинг 19-м. 3-қ.). Почта-телеграф жўнатмаларининг хатлаб қўйилиши, уларни кўздан кечириш ва олиб қўйиш, телефон орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш жиноят процессуал қонун ҳужжатларида белгиланган ҳолда ва тартибда амалга оширилади. Конституцияда ҳар бир шахс турар жойининг дахлсизлиги белгилаб қўйилган. Ҳеч ким қонун назарда тутган ҳоллардан ва тартибдан ташқари бировнинг турар жойига кириши, тинтув ўтказиши мумкин эмас (Конституциянинг 27-м.).

Жиноят судлов ишларини юритишда мазкур принципнинг амал қилиши шунда намоён бўладики, қонун тинтув ўтказиш учун асосларни белгилайди, унинг ўтказилишига суриштирувчи ёки терговчининг прокурор рухсати бўлган қарори ёхуд суд ажримига кўра йўл қўяди, тинтув ўтказиш ва унинг натижаларини қайд қилиш тартибини белгилайди (ЖПКнинг 158, 159, 161, 163, 164-м.). Кечиктириб бўлмайдиган ҳолларда тинтув прокурорнинг рухсатисиз ўтказилиши мумкин, лекин кейинчалик шу ўтказилган тинтув ҳақида 24 соат ичида прокурорга хабар қилинади. Кечиктириб бўлмайдиган ҳолатлар суриштирувчи ёки терговчининг прокурорга юборган хабарномасида асослантирилиши лозим (ЖПКнинг 161-м.). Қонун тунги вақтда кечиктириб бўлмайдиган ҳоллардан ташқари тинтув ўтказишнинг ман қилиниши ҳақидаги қоидани белгилайди (ЖПКнинг 88-м.). Судда жиноят ишларининг ошкора кўрилиши Суд муҳокамасининг ошкора тартиби ҳар бир кишининг ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқ Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 11-моддасида, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар ҳақидаги пактнинг 14-моддасида ҳамда Ўзбекистон Республикаси қўшилган халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйилган. Судда ишларнинг ошкора кўрилиши деганда шундай суд процесси назарда тутиладики, унда ишлар қонунда белгиланган ёшда бўлган ва суд залига келишни истаган фуқаролар иштирокида кўрилади, процесснинг бориши ва натижалари матбуотда эркин эълон қилиниши, радиода эшиттирилиши ёки бошқа воситалар ёрдамида кенг оммага етказилиши мумкин. Ҳамма судларда ишларнинг ошкора кўрилиши Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 113-моддасида белгилаб қўйилган. Ишлар ёпиқ суд мажлисида қонунда белгиланган ҳоллардагина кўрилади.

ЖПКнинг 19-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган судда ишларнинг ошкора кўрилиши жиноят процессининг принципи ҳисобланади. Жиноят процессининг ушбу принципи қонунда шундай белгиланган: “Барча судларда давлат сирларини қўриқлаш манфаатларига зид келадиган, шунингдек жинсий жиноятлар тўғрисидаги ишлар кўриладиган ҳолларни истисно қилганда, жиноят ишлари ошкора кўрилади” (ЖПКнинг 19-м. 1-қ.). ЖПКнинг 19-моддаси 2-қисмига мувофиқ, бундан ташқари 18 ёшга тўлмаган шахсларнинг жиноятлари тўғрисидаги ишлар бўйича, шунингдек фуқароларнинг шахсий ҳаётига оид маълумотларни ёки уларнинг шаъни ва қадр-қимматини камситадиган маълумотларни ошкор қилмаслик мақсадида ҳамда жабрланувчининг, гувоҳнинг ёки ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг, уларнинг оила аъзолари ёки яқин қариндошларининг хавфсизлигини таъминлаш тақозо этган ҳолларда бошқа ишларни ҳам ёпиқ суд мажлисларида кўришга суд ажрими билан йўл қўйилади. Ушбу ишлар бўйича суд ишни тўлиқ ёки қисман ёпиқ мажлисда кўриш зарурати борлигини аниқлайди. Бундай ҳолатлар мавжуд бўлганда суд бутун ишни ёки процесснинг маълум қисмини ёпиқ суд мажлисида кўришга нафақат ҳақли, балки кўриши шарт. Бунда суд ажрими фақат мажлисга йиғилганларга тааллуқли бўлиб, процесс иштирокчиларига нисбатан татбиқ этилмайди. Шахсий ёзишма ва шахсий телеграф хабарномалари очиқ суд мажлисида фақат ушбу хат ҳамда хабарларни жўнатган ва олган шахсларнинг розилиги билан эълон қилиниши мумкин. Акс ҳолда улар ёпиқ суд мажлисида ўқиб эшиттирилади ва текширилади. Агар бу нарса суд мажлиси залида тартибни сақлаш учун зарур бўлса, суд айрим шахсларга суд залида очиқ мажлислар вақтида ҳозир бўлишни ман этишга ҳақли. Суд залида овозларни ёзиб олиш, фотосуратга, видеоёзувга ва кинога олишга фақат суд мажлисида раислик қилувчининг рухсати билан йўл қўйилади. Суд ҳукми барча ҳолларда ошкора эълон қилинади. Унда ишни ёпиқ суд мажлисида кўриш учун сабаб бўлган маълумотлар ошкор этилмаслиги лозим.

Суд фаолиятида ошкораликни кенгайтириш мақсадида оммавий ахборот воситалари ходимларига, жамоат бирлашмаларига ва жамоаларга бўлажак процесс ҳақида хабар берилиши мумкин. Бундан ташқари, суд процесслари бевосита корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда ўтказилиши мумкин. Кўриниб турибдики, қонун ошкораликни талаб этадиган ёки ман этадиган ишлар доираси кенг. Шахс, жамият, давлат манфаатларига зид ҳолда ошкораликдан фойдаланишга йўл қўйилмаслиги керак. У шахс шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилишга қаратилгандир. Жиноят ишлари судда ошкора кўрилишининг сиёсий ва амалий аҳамияти ниҳоятда катта. Ишларнинг судда ошкора кўрилиши фуқароларни қонунни ҳурмат қилиш ҳамда қонунбузарликка нисбатан муросасизлик руҳида тарбиялаш вазифасини таъсирлироқ ва кенгроқ ҳал қилишга имкон беради, айни вақтда суд органлари фаолиятини халқ оммасининг доимий назорати остига олишни таъминлайди. Қонуний асослар бўлмаган тақдирда ишни ёпиқ суд мажлисида кўриш – қонуннинг қўпол равишда бузилишидир. Жиноят ишлари юритиладиган тил Кўриб чиқилаётган принцип жиноят ишлари юритилишида фуқароларнинг миллий тенглиги ва ҳаётнинг барча жабҳаларида миллий тиллардан эркин фойдаланиш кафолатларининг намоён бўлишидир. Унинг негиз қоидалари Конституциянинг 4-моддасида таърифлаб берилган. Шу билан бирга Ўзбекистон Республикаси ҳудудида истиқомат қилувчи миллат ва элатларнинг тилларига ҳурмат билан қараш таъминланади, уларнинг ривожланиши учун шарт-шароитлар яратилади. Мазкур принципга мувофиқ жиноят ишларини юритиш ўзбек тилида, қорақалпоқ тилида ёки муайян жойдаги кўпчилик аҳоли сўзлашадиган тилда олиб борилади (Конституциянинг 115-м., ЖПКнинг 20-м.).

Иш судда кўрилаётган тилни билмаслик тарафларнинг ишда иштирок этиши учун тўсқинлик қилолмайди: тарафларнинг ҳар бири таржимон ёрдамидан фойдаланиши мумкин. Иш юритилаётган тилни билмайдиган ёки етарли даражада тушунмайдиган процесс иштирокчиларига ўз она тилида ёки ўзи биладиган бошқа тилда оғзаки ёки ёзма арз қилиш, кўрсатув ва тушунтиришлар бериш, илтимоснома ва шикоятлар билан мурожаат қилиш, судда сўзлаш ҳуқуқи таъминланади (ЖПКнинг 20-м.). Мазкур принципни амалга ошириш иш судда кўрилаётган тилни билмайдиган процесс иштирокчиларининг ҳуқуқларини ва миллий манфаатларини кафолатлайди. Бу ҳуқуқлар процесс иштирокчиларига тушунтирилиши ва уларни қўллаш имконияти таъминланиши лозим. Хусусан, ЖПКнинг 20-моддасида айтилганидек, айбланувчига, судланувчига ёки процесснинг бошқа иштирокчиларига шахсан тақдим этилиши лозим бўлган тергов ва суд ҳужжатлари уларнинг она тилига ёки улар биладиган бошқа тилга таржима қилиб берилиши лозим. Ушбу принцип муайян бир ҳудуд доирасида тергов ва суд муҳокамаси бир тилда олиб борилишини талаб қилади. Шахс судда иш кўрилаётган тилни билмаса, бундай шахс иштирокида бажариладиган барча процессуал ҳаракатларда қатнашишга таржимон мажбурий тартибда жалб қилинади. Таржимон иштироки судда иш кўрилаётган тилни билмайдиган шахснинг ҳуқуқи ва қонуний манфаатларини нафақат таъминлайди, балки далилларни мустаҳкамлашга кўмаклашади, терговчи ва судда сўроқ қилинаётганлардан ҳамда ёзма ҳужжатларда бўлган тўлиқ ахборотни олишга имкон беради. Иш юритаётган шахслар таржимон вазифасини бажаришга ҳақли эмаслар. Иш судда кўрилаётган тилни билмайдиган гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг таржимон ёрдамида ҳам ҳимояланиш ҳуқуқини амалга ошириши мураккаблигини инобатга олиб, қонун дастлабки тергов босқичида ва ишни судда кўришда ҳимоячининг қатнашиши шартлигини белгилайди (ЖПКнинг 51-м. 3-бандлар).

Гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг, ҳимоячининг ҳуқуқларини иш судда кўрилаётган тилни билмаслиги сабабли ҳар қандай чеклаш ҳамда процесснинг ҳар бир босқичида бу шахсларни она тилидан фойдаланиш имконияти билан таъминламаслик жиноят процессуал қонунининг ҳукм бекор қилинишига олиб келадиган жиддий бузилишидир (ЖПКнинг 487-м.). Жиноят ишлари юритиладиган тил принципи жиноят судлов ишларини фуқаролар учун тушунарли қилади, суд процесси иштирокчиларининг, миллатидан қатъи назар, қонун ва суд олдида тенглигини кафолатлайди, ишга доир ҳолатларни ҳар томонлама, тўла ва холисона текширилиши учун шарт-шароитлар яратади, ошкораликни ва процесснинг бошқа асослари татбиқ этилишини таъминлайди, манфаатдор шахсларга қонун томонидан берилган ўз ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш воситаларидан фойдаланиш имконини беради. Шу боисдан жиноят ишлари юритиладиган тил ҳақидаги қоидаларнинг бузилиши иш юзасидан чиқариладиган ҳукм ва бошқа процессуал қарорларнинг бекор қилиниши учун асос ҳисобланади. Жиноят ишларининг юритилишида жамоатчиликнинг иштироки Ҳозирги шароитда жамоатчилик вакилларининг фаол иштирокисиз жиноятчиликка қарши самарали кураш олиб бориш мумкин эмас, чунки фақат уларнинг ёрдамида барча жиноятларни тўлиқ очиш, барча айбдорларни фош этиш ва уларга адолатли жазо бериш, жиноят содир этишга олиб келган сабаблар ва шарт-шароитларни бартараф этиш мумкин. Амалдаги жиноят процессуал қонун ҳужжатларида жиноят ишларини судда кўришда жамоатчилик иштирокининг турли шакллари назарда тутилган. ЖПКнинг 21-моддасида бу ҳолат белгилаб қўйилган бўлиб, унга мувофиқ суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд жиноят ишларини тергов қилишда ва судда кўришда жиноят содир этилган ҳолатларни аниқлаб олиш, айбдорларни қидириш ва фош этиш, адолатли ҳукм чиқариш, шунингдек

жиноятнинг сабаблари ва унга олиб келган шарт-шароитларни аниқлаш учун ўз ваколатлари доирасида жамоатчилик ёрдамидан фойдаланишга ҳақли. Жамоат бирлашмалари ва жамоаларнинг вакиллари жиноят ишини юритишда жамоат айбловчилари ҳамда жамоат ҳимоячилари сифатида қатнашишга ҳақлидир (ЖПКнинг 21-м.). Жамоат ҳимоячиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ЖПКнинг 42, 43, 44-моддаларида белгилаб қўйилган. Жамоат бирлашмалари ва жамоалар, уларнинг раҳбар органлари ҳамда вакиллари содир этилган ёки тайёрланаётган жиноят тўғрисида хабар билан суриштирув органига, терговчига, прокурорга ёки судга мурожаат этишлари мумкин. Улар айбланувчига ёки судланувчига нисбатан эҳтиёт чораси сифатида жамоат бирлашмаси ёки жамоа кафиллигига беришни танлаш ҳақида; маҳкумни муддатидан илгари шартли равишда жазодан озод қилиш ёки жазони енгилроғи билан алмаштириш ҳақида; озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинганларнинг жазони ўташ шароитларини ўзгартириш ҳақида; судланганликни олиб ташлаш ҳақида ва бошқа масалалар бўйича Жиноят процессуал кодексида назарда тутилган ҳоллар ва тартибда илтимос қилишга ҳақлидирлар (ЖПКнинг 40-м.). ЖПКнинг 252-моддасида жамоат бирлашмаси ёки жамоанинг ишда айбланувчи, судланувчи сифатида иштирок этишга жалб қилинган шахсни кафилликка олиш тўғрисида қарор қабул қилишга ҳақли эканлиги белгилаб қўйилган. Жамоатчиликнинг жиноят ишларини судда кўришда иштирок этишининг асосий шакллари шундан далолат берадики, мазкур принцип жиноят процессининг амалда барча босқичларида қўлланилади. Жиноят ишларининг суд муҳокамасида жамоатчилик иштирокининг кўрсатиб ўтилган шакллари ва ўзга шакллар дарсликнинг бошқа бўлимларида кенг баён қилинган. Ҳақиқатни аниқлаш

ЖПКнинг 22-моддасига мувофиқ суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд жиноят юз берганлигини, унинг содир этилишида ким айбдорлигини, шунингдек у билан боғлиқ барча ҳолатларни аниқлаши шарт. Иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш учун фақат Жиноят процессуал кодексида назарда тутилган тартибда топилган, текширилган ва баҳоланган маълумотлардан фойдаланиш мумкин. Мазкур принципнинг моҳияти шундан иборатки, гумон қилинувчидан, айбланувчидан, судланувчидан, жабрланувчидан, гувоҳдан ва ишда иштирок этадиган бошқа шахслардан зўрлаш, қўрқитиш, ҳуқуқларини чеклаш ва ноқонуний ўзга чоралар билан кўрсатувлар олишга ҳаракат қилиш ман қилинади. Мазкур принцип талаблари ЖПКнинг бошқа моддаларида аниқлаштирилади (46, 48, 88, 94, 95-м.) ва улар далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашга тааллуқлидир. Ишнинг исботланиши лозим бўлган барча ҳолатлари синчковлик билан ҳар томонлама, тўла ва холисона текшириб чиқилиши керак. Ишда юзага келадиган ҳар қандай масалаларни ҳал қилишда айбланувчини ёки судланувчини ҳам фош қиладиган, ҳам оқлайдиган, шунингдек унинг жавобгарлигини ҳам енгиллаштирадиган, ҳам оғирлаштирадиган ҳолатлар аниқланиши ва ўрганилиши лозим (ЖПКнинг 22-м.). Бу ҳолат кўриб ўтилаётган принцип ишнинг барча ҳолатларини ва далилларини ўрганишга қаратилганлигини англатади. Ишнинг ҳолатлари ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона тадқиқ этилиши талаблари ўзаро узвий боғланган, лекин уларнинг ҳар бири мустақил аҳамиятга ҳам эгадир. Ҳолатларни ҳар томонлама тадқиқ этиш деганда, исботлаш фаолияти йўналишини белгилайдиган, бир ёқламаликни ва субъективликни бартараф этадиган ҳамда исботлаш тўғри боришини таъминлайдиган барча эҳтимол бўлган холисона тахминларни ўз вақтида тадқиқ этиш ва синчковлик билан текшириш; айбланувчини ҳам фош қиладиган, ҳам оқлайдиган, шунингдек унинг жавобгарлигини ҳам енгиллаштирадиган, ҳам оғирлаштирадиган далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолаш тушунилади.

Ҳолатларни тўлиқ тадқиқ этиш деганда, исботлаш мазмуни бўлган барча ҳолатларни аниқлаш тушунилади (ЖПКнинг 82-м.). Ҳолатларни холисона тадқиқ этиш деганда, суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд томонидан исботлаш мазмуни бўлган барча ҳолатларни аниқлаш учун зарур далилларни йиғишда, текширишда ва баҳолашда ҳар қандай янглиш фикр, огоҳлантириш бўлмаслиги тушунилади. Процесснинг барча босқичларида амал қиладиган ушбу принцип барча тергов ва суд ҳужжатларининг қонунийлигини ҳамда асослилигини таъминлайди, иш юзасидан ҳақиқатни аниқлашга хизмат қилади. Мазкур принцип талаблари жиноят ишларини бирлаштириш ва ажратиш (ЖПКнинг 332-м.), айблов хулосасини чиқариш ва тасдиқлаш (ЖПКнинг 379, 380-м.), ҳукм чиқариш (ЖПКнинг 455, 457-м.) тўғрисидаги қоидалар асосида ётади. ЖПКнинг 22-моддаси талабларини бажаришда суд муҳокамаси муҳим аҳамиятга эга, бунда қўйилган айблов синовдан ўтказилиб, суд ўз ҳукмини фақат суд мажлисида бевосита кўрилган далиллар билан асослайди (ЖПКнинг 26-м. 2-қ., 455-м. 5-қ.). Дастлабки тергов ва суд терговининг бир ёқлама олиб борилганлиги ва тўлиқ эмаслиги апелляция, кассация ҳамда назорат тартибида ҳукмни бекор қилиш учун асос бўлади (ЖПКнинг 484, 485-м.). Айбсизлик презумпцияси Айбсизлик презумпцияси (лотинча praesumptio – тахмин сўзидан) жиноят процессининг муҳим демократик принципларидан бири бўлиб, у шахс ҳуқуқларининг ҳимояланишини таъминлайди, асоссиз айблаш ва ҳукм қилишни истисно этади.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддасида “Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади” деб белгиланган. Бундан ташқари, айбсизлик презумпцияси ЖПКнинг 23-моддасида қайд қилинган бўлиб, унда “гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи унинг жиноят содир этишда айбдорлиги қонунда назарда тутилган тартибда исботлангунга ва қонуний кучга кирган суд ҳукми билан аниқлангунга қадар айбсиз ҳисобланади” дейилган. Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмас. Айбдорликка оид барча шубҳалар, башарти уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши лозим. Қонун қўлланилаётганда келиб чиқадиган шубҳалар ҳам гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши керак. Айбсизлик презумпцияси принципи инсон ҳуқуқлари соҳасидаги нуфузли халқаро ҳужжатларга асосланади. Масалан, Инсоннинг фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро пакти 14-моддасининг 2-қисмида “Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахс қонунга мувофиқ айбдорлиги исботлангунга қадар айбсиз ҳисобланади”деб белгиланган 1 . Айбланувчини қонун айбсиз деб ҳисоблайди, уни айбдор деб топиш учун жиноят судлов ишлари шундай тартибда юритилиши лозимки, унда ошкоралик, оғзакилик, тортишувчилик ва процесснинг бошқа демократик принциплари асосида барча ҳолатлар тўлиқ ва ҳар томонлама тадқиқ этилади, яъни суд муҳокамаси, айбланувчининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари таъминланган ҳамда айбдор ёки айбсизликни исботлашнинг максимал кафолатлари мужассамлашган босқич ҳисобланади. Фақат иш судда кўрилганидан ҳамда суд чиқарган айблов ҳукми қонуний кучга

кирганидан кейин давлат ўз зиммасига судланувчини айбдор деб топиш ва уни ҳукм қилиш тўғрилиги учун жавобгарликни олади. Аниқлашнинг бу тартибидан чекиниш мумкин эмас. Айбсизлик презумпцияси принципининг моҳияти тергов ва суд муҳокамасини олиб борадиган барча шахслар учун, шунингдек судланувчи билан айбдордек иш кўриш ҳуқуқига эга бўлмаган бошқа барча муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурий бўлган холисона ҳуқуқий ҳолат сифатида ана шундан иборатдир. Айбланувчининг айби сўзсиз исботланганда у айбдор деб топилиши мумкин. Бу мажбурият иш юритишни олиб борадиган айблов вазифасини амалга оширадиган мансабдор шахслар: суриштирувчи, терговчи ва прокурор зиммасига юклатилган. Айбсизлик презумпцияси мазмунидан шу нарса келиб чиқадики, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмас (ЖПКнинг 23-м. 2-қ.). Шахснинг жиноят содир этганликда айбдорлиги ҳақидаги хулоса тахминларга асосланиши мумкин эмас ва шубҳасиз етарли далиллар билан исботланиши лозим. Айбловни ишончли тасдиқлайдиган далиллар бўлмаган ва янги далиллар олиш мумкин бўлмаган тақдирда иш юритиш тугатилади ёки оқлов ҳукми чиқарилади. Айбдорликка оид барча шубҳалар, башарти уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши лозим. Шунингдек, қонунни қўллашда келиб чиқадиган шубҳалар ҳам гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши керак (ЖПКнинг 23-м. 3-қ.). Айбловни (гумонни) исботлашга доир барча шубҳаларни бартараф этиш мумкин бўлмаса, иш айбланувчининг (гумон қилинувчининг) фойдасига ҳал қилиниши лозим. Бу ҳолат иш тугатилишига, айблов ҳажми ўзгаришига, содир этилган жиноят таснифининг ўзгаришига олиб келиши мумкин.

Айбсизлик презумпциясида айбловни исботлашга доир икки хил ёндашув мавжуд: моҳият жиҳатидан ёндашув ва расмий-ҳуқуқий ёндашув. Биринчи ёндашув – терговчига, прокурорга, судга йўналтирилган айбни моҳиятан исботлаш талаби ва бу қилинмаган тақдирда айбланувчини айбсиз деб тан олиш лозимлиги ҳақидаги огоҳлантиришдир. Айбсизлик презумпциясига расмий-ҳуқуқий ёндашув қуйидагидан иборат: давлат айбланувчини суд ҳукми чиқарилиб, қонуний кучга киргунига қадар айбсиз деб ҳисоблайди. Айбсизлик презумпциясидан келиб чиққан ҳолда, қонун чиқарувчи айбланувчининг айбдорлиги ҳақида асосли, ишончли хулоса чиқарилишини таъминлаш учун жиноят иши бўйича нималарни амалга ошириш лозимлигини белгилаб қўяди. Хулоса чиқаришдан олдин дастлабки терговда, сўнгра судда далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолаш, айбланувчи, ҳимоячи, жабрланувчи ва процесс бошқа иштирокчиларининг процессуал ҳуқуқларини амалга ошириш, иш юзасидан тўпланган далиллар ёрдамида процессуал ҳужжатларни асослаш, суд мажлисида иш ҳолатларини синчковлик билан тадқиқ этиш ва ҳоказолар амалга оширилади. Жиноят судлов ишларини юритишнинг асосини ташкил этадиган ушбу кафолатларнинг барчаси суд ҳукмида айбланувчининг айбдорлиги ҳақида ишончли хулоса чиқариш учун зарурдир. Айнан шу сабабли қонун чиқарувчи кўрсатиб ўтилган кафолатларга амал қилинган тақдирда қонуний кучга кирган суд ҳукми ҳужжат ҳисобланиб, унда умумий қоидага кўра, хусусан, исботланаётган асосий масала бўйича айбланувчининг айбдорлиги тўғрисидаги масалада ҳақиқатга олиб келиши мумкинлигини белгилаб қўйилган. Қонун билан белгиланган процессуал кафолатлар мажмуига риоя қилишдан кейин қонуний кучга кирган суд ҳукми юридик факт ҳисобланиб, у жиноий жазолаш ҳуқуқига эга бўладиган давлат билан жазоланиши лозим бўлган ҳукм этилган шахс ўртасида жиноят-ҳуқуқий муносабатларни туғдиради.

Айбсизлик презумпцияси айбланувчи учун нафақат асоссиз айбланишдан, балки ҳукм қилинишдан ҳимояловчи кафолат бўлиб хизмат қилади. Унинг айби сўзсиз исботланиши ва бартараф этилиши мумкин бўлмаган шубҳаларни айбланувчининг фойдасига ҳал қилиниши ҳақидаги талаб давлат органларини иш ҳолатларини холисона, ҳақконий аниқлашга ундайди, бусиз иш судда асосли ва адолатли ҳал этилиши мумкин эмас. Айбсизлик презумпциясидан озгина бўлса ҳам четга чиқиш одил судловда қонунийликнинг бузилишига ҳамда фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари камситилишига олиб келади. Гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчини ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминлаш 1 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 116-моддасида ёзиб қўйилганки, «айбланувчи ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланади». Тергов ва суд ишини юритишнинг ҳар қандай босқичида малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланади. Фуқароларга, корхона, муассаса ва ташкилотларга юридик ёрдам бериш учун адвокатура фаолият кўрсатади. Адвокатурани ташкил этиш ва унинг иш тартиби қонун билан белгиланади. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси жиноий жавобгарликка тортиладиган шахслар ҳимояланиш ҳуқуқига эга эканлигини нафақат эълон қилади, балки бу ҳуқуқнинг кафолатланганлигига ҳам урғу беради. Гумон қилинувчининг, айбланувчининг ва судланувчининг ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланиш принципи Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 24-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Ҳимояланиш ҳуқуқи уни амалга ошириш кафолатларидан ажралмасдир. Суриштирув органлари, терговчи, прокурор ва суд гумон қилинувчига, айбланувчига ва судланувчига унга берилган ҳуқуқларни тушунтириб бериш ҳамда у ўзига қўйилган айбловдан ҳимояланиш учун қонунда назарда тутилган барча восита ва усуллардан фойдаланишда ҳақиқий имкониятга эга

бўлишига қаратилган чора-тадбирларни кўришлари шарт (ЖПКнинг 24-м. 2- қ.). Ҳимояланиш ҳуқуқи давлат органлари томонидан шундай таъминланмаса, у қуруқ гапдан иборат бўлади. Шу органларнинг ўзи ҳар бир иш юзасидан айбланувчини ёки судланувчини ҳам фош қиладиган, ҳам оқлайдиган, шунингдек унинг жавобгарлигини енгиллаштирадиган ва оғирлаштирадиган ҳолатларни аниқлаши шарт (ЖПКнинг 22-м.). Шундай қилиб, айбланувчининг ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланиши принципи айбланувчининг, процессуал ҳуқуқлар тизимининг, суд, суриштирув, тергов ва прокуратура органларининг ушбу ҳуқуқлар рўёбга чиқарилишининг ҳақиқий имкониятини яратиш мажбурияти билан уйғунликда ўзининг чуқур ва амалий ифодасини топади. Лекин айбланувчининг ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланиши принципининг мазмуни муайян бир процессуал ҳуқуқ билан чекланмайди. Айбланувчининг (гумон қилинувчининг, судланувчининг) ҳимояланиш ҳуқуқи деганда, унга қўйилган айбловдан шахсан ёки ҳимоячи ёрдамида ҳимояланиш имконини берадиган барча процессуал ҳуқуқлар мажмуини тушуниш лозим. Амалдаги жиноят процессуал қонун ҳужжатларига мувофиқ ҳимоячининг ишда иштирок этишига фуқарога айблов эълон қилинган вақтдан бошлаб ёки у гумон қилинувчи деб эътироф этилганлиги тўғрисидаги қарор эълон қилинган пайтдан ёхуд у ушланган пайтдан бошлаб рухсат этилади (ЖПКнинг 49-м. 3-қ.). Айбланувчи (гумон қилинувчи, судланувчи) шундай ҳуқуқлар мажмуига эгаки, уларни амалда қўллаш айбланувчига ўзининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини самарали ҳимоя қилиш имконини беради. Жиноий жавобгарликка тортилаётган шахслар учун шу мақсадни кўзлаган ҳолда кенг ҳуқуқлар доираси берилган: ўзлари нимада айбланаётганини билиш, кўрсатув ва тушунтиришлар бериш, далиллар билан танишиб чиқиш, терговни олиб бораётган мансабдор шахслар устидан шикоят қилиш ва ҳоказо (ЖПКнинг 46-м.).

Айбланувчи (гумон қилинувчи, судланувчи)нинг ўзи ҳимоячини таклиф этиши мумкин. Қонун ҳимоячига ҳам, кўпинча ҳимоячи сифатида иштирок этадиган адвокатларга ҳам кенг ҳуқуқлар бериб, улар ҳимоя остида бўлган шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари учун фаол иш кўриш имкониятига эгалар (ЖПКнинг 53-м.). Ҳимояланиш ҳуқуқига қўшимча кафолат сифатида қонун айбланувчига, гумон қилинувчига ва судланувчига ҳимоя тайинланиши шарт бўлган ҳолатларни белгилаб қўйган, уларнинг илтимосидан қатъи назар ва ҳатто уларнинг хоҳишига зид равишда ҳам ҳимоячи тайинланади. Бу вояга етмаганларга, соқовлар, карлар, кўрлар, жисмоний нуқсони ёки руҳий касаллиги сабабли ўзини ўзи ҳимоя қилиш ҳуқуқини амалга ошира олмайдиган бошқа шахсларга, шунингдек суд муҳокамаси олиб борилаётган тилни билмайдиган шахсларга тааллуқлидир. Бундан ташқари, жазо чораси сифатида ўлим жазоси тайинланиши мумкин бўлган жиноятларни содир этишда гумон қилинаётган ёки айбланаётган шахсларнинг иши бўйича ҳимоячининг иштирок этиши шарт (ЖПКнинг 51-м.). Ҳимоячи гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, уларнинг қонуний вакиллари, шунингдек гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг илтимоси ёки розилиги билан бошқа шахслар томонидан таклиф этилади. Гумон қилинувчининг, айбланувчининг ёки судланувчининг илтимосига кўра ишда ҳимоячининг иштирок этишини суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суд таъминлайди. Агар гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи томонидан ёхуд уларнинг илтимосига кўра ёки уларнинг розилиги билан бошқа шахслар томонидан ҳимоячи таклиф қилинмаган бўлса, суриштирувчининг, терговчининг, прокурорнинг ёки суднинг талаби бўйича ҳуқуқий маслаҳатхона раҳбари суриштирувда, дастлабки терговда ёки ишни судда муҳокама қилишда иштирок этиш учун ҳимоячи тайинлаши шарт (ЖПКнинг 51-м. 3-қ.).

Ишда иштирок этиш ҳақида битим тузилган ёки тайинланган вақтдан бошлаб адвокат ҳимоячи вазифасини бажаришни рад этишга ҳақли эмас (ЖПКнинг 53-м. 5-қ.). Шундай қилиб, гумон қилинувчини, айбланувчини ва судланувчини ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминлаш принципи ўз ичига қуйидагиларни олади: а) суриштирув, тергов, прокуратура ва суд органларининг гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчи манфаатларини муҳофаза қилишга, шунингдек айбланувчининг ҳуқуқларини тушунтириш ва уларнинг ҳақиқий амалга оширилиши учун шароит яратиб беришга қаратилган, қонунда белгиланган мажбуриятлари; б) гумон қилинувчига, айбланувчига ва судланувчига уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини тиклаш, ҳуқуқларини бузган тегишли мансабдор шахсларнинг жавобгарлиги масаласини қўйиш имконини берадиган, қонунда белгиланган воситалар; в) гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчи томонидан таклиф этилган ёки терговчи ёхуд суд томонидан та- йинланган, қонунда кўрсатилган барча воситалар ва усуллар билан гумон қилинувчини, айбланувчини ва судланувчини оқлайдиган ёки уларнинг жавобгарлигини енгиллаштирадиган ҳолатларни аниқлашга эришиши шарт бўлган ҳимоячида мавжуд бўлган, қонунда мустаҳкамлаб қўйилган воситалар (уларнинг қонуний манфаатларини ҳимоялаш учун жамоа томонидан белгиланган жамоат ҳимоячиси ҳам бўлиши мумкин). Процесснинг барча босқичларида айбланувчи ҳимояланиш ҳуқуқи субъекти ҳисобланади, лекин унинг процессуал ҳуқуқлар ҳажми бир хил эмас. Суд муҳокамасида бу ҳуқуқлар ҳажми анча кенгроқ бўлади, унда айбланувчи томон айбловчи билан тенг ҳуқуқли ҳолатга эга бўлади. Айбланувчининг ҳимояланиш ҳуқуқининг мураккаб ва кўп қиррали мазмуни суд, тергов органлари ва прокурордан айбланувчининг процессуал ҳолатини белгилайдиган барча меъёрларга амал қилишни талаб қилади.

Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1996 йил 20 декабрдаги “Ҳимоя ҳуқуқини таъминловчи қонунларни қўллаш амалиёти тўғрисида”ги 41-сон қарорида қуйидаги фикрлар бежиз таъкидланмаган: “Суриштирув ва дастлабки тергов даврида гумонланувчининг, айбланувчининг ҳимоясига оид процессуал ҳуқуқларига риоя қилинмаган, гумонланувчи, айбланувчи ва унинг ҳимоячисининг иш учун муҳим аҳамиятли бўлган ҳолатларни аниқлаш юзасидан билдирилган илтимослари асоссиз равишда қаноатлантирилмай қолдирилган ҳолларда, шунингдек қонунда назарда тутилган бошқа талаблар жиддий равишда бузилган бўлса ва тергов камчиликларини суд мажлисида тўлдириш мумкин бўлмаса, қонунда кўрсатилган тартибда суд ишни қўшимча терговга юбориш тўғрисидаги масалани муҳокама қилиши лозим” 1 . ЖПКнинг 487-моддаси мазмунига мувофиқ ишнинг судда ҳар томонлама кўриб чиқишига халал берган ва қонуний ҳамда асосли ҳукм чиқаришга таъсир кўрсатиши мумкин бўлган, суд қарорининг бекор қилинишига сабаб бўладиган ҳимояланиш ҳуқуқининг бузилиши қонуннинг жиддий бузилиши деб ҳисобланади. Башарти ЖПКнинг 51-моддасига мувофиқ ҳимоячининг иштирок этиши шарт бўлса, ҳимоячининг ҳам суд мажлисида, ҳам суриштирув ва дастлабки тергов пайтида бўлмаслиги жиноят қонунининг жиддий бузилиши ҳисобланади. Ҳимояланиш ҳуқуқи нафақат шахс манфаатларининг, балки одил судлов манфаатларининг ҳам кафолатидир. У ҳимоячида айблов хулосаларига эътироз билдириш, манфаатларини ҳимоя қилаётган шахс фойдасига далил- исботлар келтириш кенг имкониятининг мавжуд эканлиги иш ҳолатларини ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона тадқиқ этиш, иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш учун энг қулай шарт-шароитларни яратади. Судда ишларни юритишда тортишув

Мазкур принцип ЖПКнинг 25-моддасида шундай қайд этилган: “Биринчи инстанция судининг суд мажлисида, шунингдек ишлар юқори судларда кўрилаётганда, иш юритиш тарафларнинг ўзаро тортишуви асосида амалга оширилади. Иш судда кўрилаётганда, айблаш, ҳимоя қилиш ва ишни ҳал қилиш вазифалари бир-биридан алоҳида бажарилиб, айнан бир орган ёки мансабдор шахс зиммасига юклатилиши мумкин эмас. Биринчи инстанция судида иш юритиш фақат айблов хулосаси ёки тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш учун ишни судга юбориш тўғрисидаги қарор мавжуд бўлганда бошланиши мумкин. Давлат ва жамоат айбловчилари, судланувчи, вояга етмаган судланувчининг қонуний вакили, ҳимоячи, жамоат ҳимоячиси, шунингдек жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакиллари суд мажлисида тарафлар сифатида иштирок этадилар ва далиллар тақдим этиш, уларни текширишда қатнашиш, илтимос билан мурожаат қилиш, ишнинг тўғри ҳал этилиши учун аҳамиятга эга бўлган ҳар қандай масала юзасидан ўз фикрларини билдиришда тенг ҳуқуқлардан фойдаланадилар”. Жиноят ишларини қўзғатиш ва тергов қилиш, кўриб чиқиш ва ҳал этишга доир фаолият, уни амалга ошириш учун зарур бўлган турли функциялар жиноят ишлари юзасидан иш юритиш жараёнида юзага келадиган ҳуқуқий муносабатларнинг бошқа субъектларига нисбатан ҳукм юритиш ваколатига эга бўлган айнан бир давлат органи зиммасига юклатилганда, муваффақиятли бўлиши мумкин эмас. Ўзбекистон Республикасида жиноят процессининг процессуал функцияларини бўлиш принципи изчиллик билан амалга оширилмоқда. Бу катта сиёсий ва амалий аҳамиятга эгадир, чунки у жиноят судлов ишларини юритишда қонуннинг кафолати бўлиб хизмат қилади. Амалдаги жиноят процессуал қонун ҳужжатларида жиноят ишлари юзасидан одил судловни амалга оширишда ишни ҳал этиш функцияси айблов ва ҳимоялаш

функцияларидан аниқ қилиб ажратиб қўйилган. Жиноят процессуал қонун ҳужжатлари, башарти судья илгари ушбу ишни юритишда ҳимоячи, терговчи, прокурор сифатида иштирок этган бўлса, ўша ишни келгусида кўришда қатнаша олмаслигини ва, башарти прокурор илгари шу ишни юритишда бошқа бирон-бир иштирокчи сифатида қатнашган бўлса, рад этилишини назарда тутиб, айнан бир шахс зиммасига судья, айбловчи ва ҳимоячи вазифаси юкланишига йўл қўйилмаслигини белгилаган. (ЖПКнинг 76-м.). Шундай қилиб, тортишув принципи суд процессининг шундай юритилишини белгилайдики, унда айблов ва ҳимоялаш вазифаси ҳамда унга туташ бўлган фуқаровий даъво ва фуқаровий жавобгарликни қўллаш вазифаси ўзаро ҳамда бир-биридан суд фаолиятидан ажратилган ҳамда ўз манфаатларини ҳимоя қилишда бир хил процессуал ҳуқуқларга эга бўлган тарафлар томонидан амалга оширилади, суд эса холисона ва бетарафликни сақлаган ҳолда процессда етакчи ўринни эгаллайди, ишнинг барча ҳолатларини ҳар томонлама, тўла, холисона тадқиқ этиш учун зарур шарт- шароитлар яратади ва мазкур ишни ҳал этади (ЖПКнинг 409, 412-м. ва ҳоказо). Жиноят процессида тортишув принципи қуйидаги асосий жиҳатларни белгилайди: 1) айбловнинг суддан ажратилганлиги; 2) суднинг процессдаги мустақил, фаол ҳолати ва фақат судга иш юзасидан қарор қабул қилиш ҳуқуқининг берилиши; 3) ўз функцияларини бажаришлари учун тарафларнинг тенг процессуал ҳуқуқларга эга бўлиши; 4) айблов ва ҳимоялаш функцияларининг одил судлов вазифасидан ажратилганлиги ҳамда уларнинг ўзаро бир-биридан ажратилганлиги. Айблов ва ҳимоялашнинг мустақил функция сифатида ажратилганлиги ҳамда уларнинг ўзаро бир-биридан суд фаолиятидан ажратилганлиги тортишув принципи таянадиган ва амал қиладиган асосдир. Айблов,

ҳимоялаш ва одил судлов функцияларининг ўзаро қандай ажратилганига кўра суд процессининг турлари тавсифланади. Қонун айблов, ҳимоялаш ва одил судлов вазифаларини қатъий фарқлаб қўяди (ЖПКнинг 408, 409, 412, 53, 12-м.) ҳамда ҳукмнинг сўзсиз бекор қилиниши хавфи остида уларнинг бир-бирига қўшилиб кетишини истисно этади (ЖПКнинг 76, 79, 80-м.). Тортишув ҳуқуқининг тан олиниши – тортишаётганларнинг ўз талабларини асослашлари учун бир хил воситалардан ва имкониятлардан фойдаланиш ҳуқуқининг, шунингдек бошқа тарафларнинг фикрларига эътироз билдириш ҳуқуқининг ҳам тан олинишидир. Давлат ва жамоат айбловчиси, судланувчи, вояга етмаган судланувчининг қонуний вакили, ҳимоячи, жамоат ҳимоячиси, шунингдек жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакиллари суд мажлисида тарафлар сифатида иштирок этадилар ва далиллар тақдим этиш, уларни тадқиқ этишда қатнашиш, илтимосномаларни киритиш, ишнинг тўғри ҳал этилиши учун аҳамиятга молик ҳар қандай масала бўйича ўз фикрларини билдиришда тенг ҳуқуқлардан фойдаланадилар. Процессуал тенг ҳуқуқлилик қайд этилган ҳуқуқлардан анча кенгроқ бўлиб, ишнинг нафақат амалий жиҳатига, балки юридик жиҳатига ҳам тааллуқлидир. Айбланувчи, шунингдек судланувчи ҳимоячиси билан бирга суд процессида ва суд мажлисида вужудга келадиган ҳамда ҳукм билан ҳал қилинадиган барча масалалар юзасидан, шу жумладан жиноятни таснифлаш ва жазони қўллаш юзасидан ўз фикр-мулоҳазаларини ҳамда хулосаларини баён қилиш ҳуқуқига эгадир (ЖПКнинг 409, 53, 412, 440, 449-м.). Айбловчи, судланувчи, ҳимоячи, шунингдек жабрланувчи, фуқаровий жавобгар, фуқаровий даъвогар ва улар вакилларининг далиллар тақдим этиш, уларни тадқиқ этиш ва илтимоснома киритиш борасидаги процессуал тенглиги ишларни кўриш ҳамда ҳал қилишда бир ёқламаликка ва субъективликка йўл қўймаслик кафолати бўлиб хизмат қилади ҳамда ҳар бир иш юзасидан ҳақиқатни аниқлаш учун зарур шарт-шароит яратади.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1996 йил 20 декабрдаги “Ҳимоя ҳуқуқини таъминловчи қонунларни қўллаш амалиёти тўғрисида”ги 41-сон қарорида қу- йидагилар таъкидланади: “Судлар Жиноят- процессуал коддекснинг 25-моддаси талабларига биноан тарафларнинг ўзаро тортишуви тамойилига сўзсиз риоя қилинишини таъминлашга мажбурдирлар” 1 . Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1997 йил 2 августдаги “Судлар томонидан жиноят ишларини биринчи босқич судида муҳокама этиш жараёнида процессуал қонунчиликка риоя қилиниши тўғрисида” 1 12-сон қарорида ҳам шу масала ўз аксини топган. Суд ишни ҳар томонлама, тўла ва холисона тадқиқ этиш учун зарур шарт- шароитлар яратиши лозим: тарафлардан қайси бири тақдим этишидан қатъи назар, рухсат этилмаган далилларнинг ишда кўрилишига йўл қўйилмайди; иш муҳокамасидан олдин чиқариб ташланган далилларнинг тадқиқ этилиши масаласини ҳал этади; тарафларнинг илтимосномаларига мувофиқ янги далилларни кўриб чиқади; суд муҳокамасига раҳбарлик қилади ва ҳоказо. Тортишув жараёнида суд янги айблов бўйича ёки янги шахс устидан иш қўзғатиши мумкин эмас, тарафларнинг илтимосномасисиз ишни қўшимча терговга юбора олмайди. Шу ҳолатларни ЖПКда акс эттириш зарурдир. Жабрланувчи томонидан эътирозлар бўлмаган тақдирда прокурорнинг айбловдан воз кечиши ишнинг тугатилишига олиб келади. Тортишувда тарафларнинг тенглиги – ҳақиқатни аниқлашнинг энг кучли усули, тарафларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари кафолатидир. Тортишув асоси бутун суд жараёнининг қиёфасини, таркибий тузилмасини белгилайди, ҳукмга ўзига хос ишонч беради, унинг ҳуқуқий ва ижтимоий аҳамиятини оширади. Далилларни бевосита ва оғзаки усулда текшириш Мазкур принцип ЖПКнинг 26-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган бўлиб, унда жиноят ишини юритишда суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд

далилларни бевосита текширишлари, гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланувчи ва гувоҳларни сўроқ қилишлари, экспертларнинг хулосаларини эшитишлари, ашёвий далилларни кўздан кечиришлари, баённома ва бошқа ҳужжатларни ўқиб эшиттиришлари шарт эканлиги қайд этилган. Жиноят процессуал қонун ҳужжатларида назарда тутилган алоҳида ҳоллардагина бу қоидалардан четга чиқишга йўл қўйилиши мумкин. Бевоситалилик принципининг мазмуни икки қисмдан иборат: далилларни текшираётган шахсларнинг шахсан ўзи уларни идрок қилиши ва қарорни шахсан текширилган далилларга асослаш талаби. Бевоситалилик принципи суд муҳокамасининг тузилишини ва амал қилишини шундай талаб қиладики, унда судьялар жиноят ишларини суриштирув, дастлабки тергов ва суд муҳокамаси борасида тўпланган далилларни бирон-бир оралиқдаги бўғинларсиз бевосита ва шахсан тадқиқ этиш асосида кўриб чиқадилар ҳамда ҳал этадилар. Бевоситалилик суддан ишга доир ҳолатлардан хабардор бўлган шахсларнинг эмас, балки айнан гувоҳлар – шоҳидларнинг сўроқ қилинишини, ҳужжатлар нусхасининг эмас, балки асл нусхасининг текширилишини, ҳақиқий ашёвий далилларнинг кўздан кечирилиши ва текширилишини, баённома ҳамда бошқа ҳужжатларнинг ўқиб эшиттирилишини талаб этади. Баённома ва ҳужжатлар, одатда, тегишли тергов ҳаракатларини қайта амалга оширмаган ҳолда ўқиб эшиттирилади ва текширилади, чунки уларнинг баъзилари суд мажлисида умуман амалга оширилиши мумкин эмас, баъзилари эса қайта амалга оширилиши мумкин бўлса-да, тамоман бошқа вазиятда амалга оширилади. Мазкур баённомалар терговчининг турли хатти-ҳаракатлар, жиноят аломатлари, хусусиятлари ва изларини бевосита идрок этиш натижасини акс эттиради. Мазкур далилларни ўқиб эшиттирмай ва текширмай туриб, суд ҳукм чиқаришда уларга асослана олмайди (ЖПКнинг 26, 455, 433-м.). Суд муҳокамасининг бевоситалилиги принципи оғзакилик билан узвий боғлангандир, уларни бир-биридан фарқлаш жуда қийин. Мисол учун,

судланувчи, жабрланувчи, гувоҳлар кўрсатмаларининг суд томонидан бевосита идрок қилиниши уларни оғзаки усулда сўроқ қилишни назарда тутади. Оғзакилик процесс субъектларининг муомала шаклини белгилайди ва далилларни текшириш усули ҳисобланади. Оғзакилик принципига кўра ишга аҳамияти бўлган барча материаллар, ҳаракатлар, суд процессида вужудга келадиган барча саволлар оғзаки шаклда баён қилинади, муҳокама этилади ёки амалга оширилади, шунингдек суд ўз ҳукмини кўриб чиқилган ҳамда муҳокама қилинган далиллар билангина асослайди. Судда оғзаки баён қилиш ва муҳокама этиш предмети бўлмаган ҳужжатлар ҳукм учун асос бўла олмайди. Суд сўроқ қилинаётган шахсларнинг оғзаки кўрсатувларини эшитиши, баённома ва бошқа ҳужжатларни, тарафларнинг тушунтиришлари, илтимосномалари ва арзномаларини оғзаки эшитиши ва муҳокама қилиши, тарафларнинг судда чиқишини ва судланувчининг сўнгги сўзини эшитиши, чиқарилган қарорни эълон қилиши керак ва ҳоказо. Суд муҳокамаси – судда оғзаки сўзлаш шаклида иш юритиш демакдир. Кўриб ўтилаётган принципнинг амалий аҳамияти шундан иборатки, у суриштирувчи, терговчи ва судга иш юзасидан ҳақиқатни аниқлаш имконини таъминлайди. Шу сабабли қонун айрим ҳолларда бу қоидадан четга чиқишга рухсат беради. Масалан, суд айрим ҳолларда келмаган гувоҳларнинг (дастлабки терговда сўроқ қилинган гувоҳларнинг) кўрсатувларини ўқиб эшиттириш шарти билан уларнинг иштирокисиз ишни кўриш мумкин, деб ҳисоблайди, бунда оғзакиликка риоя этилади, лекин бевоситаликдан четга чиқиш яққол намоён бўлади. Оғзакилик принципи ошкоралик, судда ишнинг миллий тилда юритилиши, тортишув ва бевоситалик, ишга доир ҳолатларнинг ҳар томонлама ва тўлиқ текширилиши ҳамда бошқа процессуал асосларнинг изчиллик билан амалга оширилишини таъминлайди. 18. Процессуал ҳаракатлар ва қарорлар устидан шикоят қилиш ҳуқуқи

Процесс иштирокчилари ва бошқа шахслар, шунингдек жиноят ишини юритишдан манфаатдор бўлган корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг вакиллари Жиноят процессуал кодексида белгилаб қўйилган тартибда ва муддатда суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья ва суднинг процессуал ҳаракати ёки қарори устидан шикоят беришга ҳақлидир. Процесснинг исталган босқичида илтимос билан мурожаат этиш ва шикоят бериш мумкин (ЖПКнинг 27-м.). Жиноят процессуал кодексида ушлаб турилган шахсларнинг шикоят ва аризаларини жўнатиш тартиби (ЖПКнинг 231-м.), шунингдек шахсни тиббий муассасага жойлаштириш тўғрисидаги қарор ёки ажрим устидан шикоят қилиш (ЖПКнинг 269-м.), айбланувчини, судланувчини лавозимидан четлаштириш тўғрисидаги қарор ёки ажрим устидан шикоят қилиш (ЖПКнинг 258-м.) тартиби белгилаб қўйилган. Жиноят процессуал кодексида жиноят ишини қўзғатиш тўғрисидаги қарор устидан шикоят қилиш тартиби ҳам белгиланган (ЖПКнинг 338-м.). Қонунда эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш ва қамоқда сақлаб туриш муддатининг узайтирилиши устидан шикоят қилиш ҳуқуқи ва тартиби белгилаган (ЖПКнинг 241, 243, 247-м). Бу масалалар назорат қилувчи прокурор томонидан ҳал этилади. Фикримизча, жиноят процессуал мажбурлов чораларини қўллашнинг қонунийлигини назорат қилиш ёки текшириш вазифасини прокурордан судга ёки судьяга топшириб, шахсни зўравонликдан ва терговни ман этилган усуллар билан олиб борилишидан ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий механизмини такомиллаштириш лозим. Гап, аввало шахсни ушлаб туриш, экспертиза ўтказиш учун тиббий муассасага мажбурий равишда жойлаштириш, тинтув ўтказиш, предметларни олиб қўйиш, айбланувчини лавозимдан четлаштириш, мол-мулкни хатлаш ҳақида бораяпти. Ушлаб туришнинг ва қамоққа олиш тўғрисида берилган буйруқларнинг асослилигини судда текшириш тартиби инглиз-америка ҳуқуқий тизимига

хосдир. Англияда 1679 1 йилда қабул қилинган машҳур Habeas corpus аct қамоқка олишни ихтиёрий қўллашга қарши кафолат ҳисобланади. Habeas corpus институтининг моҳияти қуйидагидан иборат. Ўзини нотўғри ушланган деб ҳисоблайдиган ҳар қандай шахс ёки унинг учун ҳар қандай бошқа шахс ушлаб туриш юзасидан судга шикоят қилиши ҳамда суд томонидан тингланиши мумкин. Суд бу чорани бекор қилиши ёки гаров билан алмаштириши мумкин 2 . Ушлаб туришнинг қонунийлиги ва асослилигини судда текшириш тартиботининг афзаллиги шундаки, бунда суд назорат қилувчи орган сифатида иш кўради. У тергов органлари ва прокуратурага боғлиқ бўлмайди, шу сабабли ушлаб туриш ва ҳибсга олиш тўғрисидаги масалани ҳал этишда холис бўлиши мумкин. Дастлабки тергов босқичида суд назорати 1919-1924 йилларда чиқарилган қатор қонун ҳужжатларида назарда тутилган. Дарвоқе, инқилобгача бўлган Россияда айбланувчини прокурор эмас, балки суд терговчиси ва судлар қамоққа олиш ҳуқуқига эга бўлган. Шахсни суд ҳукми билан айбдор деб тан олинмагунга қадар озодликдан маҳрум этиш масаласи – айбсизлик презумпцияси принципи жиҳатларидан бири. 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддасида мазкур принцип белгилаб қўйилган ҳамда фуқароларнинг шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан ҳимояланиш ҳуқуқи эълон қилинган (27-м.). Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади (Конституциянинг 44-м.). Ҳимояланишда суд шаклининг мавжудлигининг ўзиёқ тергов юритилишида иштирок этадиган мансабдор шахсларнинг фаолиятига таъсир этишга қодир бўлиб, улардан мажбурлов чораларини қўллашда янада ҳушёр бўлишни талаб этади. Қамоққа олиш шахс ҳуқуқларига жиддий равишда дахлдор бўлиб, масалани прокурор хоҳиши ўрнига суд томонидан коллегиал

равишда кўриш билан алмаштириш жиноят ишларини судда кўришда фуқароларнинг ҳуқуқларини ва қонунийликни ишончлироқ муҳофаза қилиши мумкин. Ўйлаймизки, манфаатдор шахслар процессуал мажбурловнинг ҳар қандай чораси устидан шикоят қилиш имкониятига эга бўлишлари керак. Ушбу ғояга қарши бўлганлар ҳам бор, лекин уларнинг даъволари ишонарли эмас.

Фойдаланилган адабиётлар : 1 . Алексеев Н.С., Макарова З.В . Ораторское искусство в суде. Л., 1989. 2 . Алимджанов Б.Г., Вальдман В.М . Компетенция эксперта в уголовном процессе. Теоретические и практические аспекты. Ташкент, 1986 г. 3 . Апарова Т.В. Суды и судебный процесс Великобритании. Англия. Уэльс, Шотландия. М., 1996 г. 4 . Арсеньев В.Д. Вопросы общей теории судебных доказательств. М., 1964 г. 5 . Барабаш А.С . Сущность уголовного процесса и его роль в формировании ответсвенности правонарушителя. 1997 г. 6 . Барщевский М.Ю . Адвокат, адвокатская фирма, адвокатура. М., 1995 г. 7 . Басков В.И. Курс прокурорского надзора. Учебник. М., 1998 г. 8 . Басков В.И. Оперативно-розыскная деятельность. М., 1997 г. 9 . Басков В.И . Прокурорский надзор за исполнением законов при рассмотрении уголовных дел в судах. М., 1986 г. 10 . Басков В.И . Процессуальные акты предварительного следствия. М., 1996 г. 11 . Бедняков Д.И . Непроцессуальная информация и расследование преступлений. М., 1991 г. 12 . Безлепкин Б.Т . Уголовный процесс России. Общая часть и досудебные стадии. Курс лекций. М., 1998 г.

O'xshashlar

Жиноят процесси иштирокчилари

Жиноят хукуки тушунчаси. Жиноят конунлари

Жиноят таркиби

Халқаро жиноят

Жиноят хукуки асослари