Айбсизлик презумпциясининг умумий тушунчаси ва моҳияти - Huquqshunoslik - Referatlar

Айбсизлик презумпциясининг умумий тушунчаси ва моҳияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.7421875 KB

Ko'chirib olish

Айбсизлик презумпциясининг умумий тушунчаси ва моҳияти Режа: 1. Айбсизлик презумпциясининг пайдо бўлиши 2. Айбсизлик презумпцияси

“Презумпция” сўзи лотинча «praesumptie» сўзидан олинган бўлиб, бир неча маъноларни англатади. Улардан бири – тахмин бўлиб, фанда ва кишиларнинг иш фаолиятида кенг қўлланилади. Айбсизлик презумпцияси – бу айби қонунда белгиланган тартибда ва тегишли органлар томонидан тасдиқланмагунча, шахснинг айбсиз ҳисобланишидир. Жиноят ҳуқуқи назариясида айб деганда, шахснинг содир этган ижтимоий хавфли қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракатсизлик) ва унинг оқибатларига (қасддан ёки эҳтиётсизлик кўринишидаги) бўлган руҳий муносабати тушунилади. 1 Айбсизлик презумпциясининг пайдо бўлиши ва принцип сифатида шаклланиши узоқ тарихга яъни XVIII асрга бориб тақалади. У дастлаб 1789 йилги Франция фуқаролик ва инсон ҳуқуқлари декларациясининг 9- моддасида қуйидаги мазмунда баён қилинган. “Ҳар бир инсон суд томонидан айбдор деб эълон қилинмагунига қадар айбсиз деб эътироф этилади. Уни ушлаш вақтида қилинган ҳар қандай шавқатсизлик ёки инсонга хос бўлмаган муносабат қонун йўли билан қаттиқ жазоланиши лозим”. Шундан бошлаб айбсизлик презупциясига бўлган эътибор кучайди ва инсоният цивилизацияси эришган энг юқори маънавий ютуқ сифатида тан олинди. Йиллар, асрлар давомида унинг мазмуни ва шакли янгича сайқал топди. Айбсизлик презумпциясининг замонавий тушунчаси Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро Пакт, Асосий эркинликлар ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги Конвенция, Инсон ва Халқлар ҳуқуқлари Африка Хартияси ва бошқа халқаро ҳужжатларда ўз баёнини топган. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси 11-моддасининнг 1-бандида айбсизлик презупциясига қуйидагича таъриф берилган. Унга кўра, “Жиноят содир этганликда айбланган ҳар бир инсон ҳимоя учун барча имкониятлар таъминланган ҳолда, очиқ суд мажлиси йўли билан унинг айби қонуний тартибда аниқланмагунча, айбсиз деб ҳисобланишга ҳақлидир”. Айнан ушбу 1 Муаллифлар жамоаси. “Жиноят ҳуқуқи”. Умумий қисм. –Т.: Адолат, 1998. - 84 б.

тушунча Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро Пактнинг 14- моддаси 2-бандидаги “Жиноят қилишда айбланаётган ҳар бир одам, унинг айби қонунга биноан исботлаб берулмагунча айбсиз деб ҳисобланиш ҳуқуқига эгадир”, деган мазмунга тўла мос келади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддасининг биринчи қисмида айбсизлик презумпцияси қуйидагича талқин қилинган: Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча, у айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахс га ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади Конституция асосида қабул қилинган айрим қонунларда ҳам айбсизлик презумпцияси принцип сифатида эътироф этилган. Жумла дан, янги таҳрирдаги (2000 йил 14 декабрь) “Судлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 10-модда 2-қисмида “Айбла нувчи, унинг айби қонунда назарда тутилган тартибда исботланма гунча ва суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланмагунга қадар айбсиз ҳисобланади” деб белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодекси 23-мод дасида ҳам гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи унинг жиноят содир этишда айбдорлиги қонунда назарда тутилган тартибда исботланмагунга ва қонуний кучга кирган суд ҳукми билан аниқланмугунга қадар айбсиз ҳисобланиши таъкидланган. Ушбу айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий асосларида “ҳар бир шахс”, “ҳар бир инсон”, “ҳар бир одам”, “гумон қилинувчи”, ”айбланувчи”, “судланувчи” деган иборалар ишлатилган, чунки айбсизлик презумпцияси фақат гумон қилинувчи ва айбланувчига эмас, балки Ўзбекистон Республикасида яшаётган барча шахсларга берилган ҳуқуқдир. Агар фуқаролик ҳуқуқидаги тушунча билан талқин қиладиган бўлсак, бу шахсларнинг объектив ҳуқуқидир.

Юридик категория сифатида айбсизлик презумпцияси ўз мунда рижасига кўра нафақат жиноят процесси, балки ҳуқуқнинг бошқа, хусусан, айблилик ва жавобгарлик масалалари ҳал қилинадиган соҳа ларига ҳам тааллуқлидир. Шунинг учун ҳам соҳалараро категория сифатида айбсизлик презумпцияси катта қизиқиш уйғотади. Қонунчилигимизда айбсизлик презумпцияси принципининг амал қилинишининг ўзи унинг инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишга қаратилганлиги ва ҳақиқий демократик ҳуқуқ эканлигидан далолат беради. Айбсизлик презумпцияси шахс ушланган вақтидан бошланиб, суд ҳукми қонуний кучга киргунга қадар амалда бўлади. Суддан ташқари шахсни жиноят содир этишда айбдор деб топишга ҳеч қандай орган ёки мансабдор шахс ҳақли эмас. Гумон қилинувчи ёки айбланувчини айби исботланмай туриб, судга беришга суд эса суд мажлисида текширилмаган далилларга асосланиб судланувчини айбдор деб топишга ҳақли эмас. Бу ҳолат одил судловга қарши қаратилган жиноят ҳисобланиб, тегишли жиноий жавобгарликка тортилишга асос бўлади. “Маълум шахсни жиноят содир этганликда айбдор деб топишда ва унга нисбатан жазо чораси тайинлашда ёки уни айби исботлан маганлиги, асосланмаганлиги учун ноҳақ жавобгарликка тортилган лигини реабилитация қилишда ҳал қилувчи овозга фақатгина суд эгадир”. 2 Айбсизлик презумпцияси жиноят ишини юритаётган у ёки бу мансабдор шахснинг фикри эмас, балки объектив ҳолат ҳисобланади. Жиноят иши бўйича дастлабки терговни юритишга масъул бўлган терговчи айб мазмунини белгилаганида, уни айбланувчига эълон қилганида, прокурор айбномани яъни “айблов хулосаси”ни тасдиқла ганида ва давлат айбловини судда қўллаганида ҳақиқатан ҳам айнан шу шахс жиноят содир этганлигига қатъий ишонадилар. Айбланувчи ни айбсиз ёки айбдор деб топиш жиноят 2 Рустамбаев М.Х., Никифорова Е.Н. Правоохранительные органы. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. -69 с.

судлов ишларини юритиш нинг алоҳида тартибни белгиловчи ошкоралик, тортишувчилик, тенглик, оғзакилик каби демократик принципларни ўзида акс эттирган айбланувчининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини юқори даражада кафолатлайди ва фақатгина суд мажлисида ҳал қилинади. Суднинг қонуний, асосли ва адолатли чиқарган ҳукми кучга кирган дан кейингина давлат шахсни айбдорлигини, жазога сазоворлигини тан олади. Агар ҳукм устидан апелляция тартибида ёки кассация инстанциясига шунингдек, назорат тартибида шикоят ёки протест билан мурожаат қилинган бўлса, ҳукмнинг ижроси тўхтатилади. Бундай ҳолда таъкидлаш жоизки, айбсизлик презумпциясининг кафолати сақланиб қолади. Айбсизлик презумпциясининг моҳияти ва объектив ҳуқуқий ҳолати ҳам айнан ана шунда. Унгача жиноят судлов ишларини юритувчи мансабдор шахслар, шунингдек, бошқа корхона, ташкилот, муассаса раҳбарлари ва фуқаролар айбланувчига айбдор деб қарашга ҳақли эмаслар. Айбсизлик презумпцияси айбланувчини ҳуқуқий статуси сифатида нафақат жиноят процессида балки, барча ҳуқуқий муносабатда намоён бўлади. Ҳукм қонуний кучга кирмасдан туриб, айбланувчини қамоқда ушлаб турилгани учун сайловларда иштирок этиш, турар жойдан фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум қилиш, иш жойидан бўшатиш, ўқув муассасасидан четлатиш мумкин эмас. Чунки у айбсизлик презумпцияси билан кафолатланган. Айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилиш ёки айблов хулосасининг тасдиқланиши шахсни жиноий жавобгарликка тортиш масаласи ҳал қилинди деган мазмунни англатмайди. Айбсизлик презумпцияси айбланувчининг ўз-ўзини ҳимоя қилиш кафолати, жиноят судлов ишларини юритиш ваколатига эга бўлган мансабдор шахсларнинг мажбурияти ҳисобланади. Айбсизлик презумпцияси талабларига риоя этмаслик одил судловга зид келадиган, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларни бузилишига сабаб бўладиган ҳолатдир. Айбсизлик презумпциясини эътироф этиш барча ривожланган давлатлар учун асосий қоида ҳисобланади. Чунки бу инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро ҳужжатларда ўз аксини топган.

Демак, ЖПКга мувофиқ, гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчини айбдор деб топиш учун: биринчидан, унинг айбдорлиги қонунда назарда тутилган тартибда исботланиши; иккинчидан, ушбу жиноят бўйича суднинг қонуний кучга кирган ҳукми бўлиши талаб қилинади. Айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий табиати ҳам айнан ана шунда. Қонун айбланувчининг айбини исботлаш учун мажбурлов чораларини қўллаш билан боғлиқ ҳаракатларни амалга ошириши мумкин, лекин бу иш шахснинг қадр-қимматини қатъиян ҳурматлаш асосида бажарилиши лозим. Тергов қилиш чоғида ҳам гумон қилинувчи ёки айбланувчи шахсларнинг ҳаёти ва соғлиғи учун хавфли бўлган ёки уларнинг шаъни ва қадр-қимматини камситувчи хатти-ҳаракатларни содир қилиш тақиқланади. Шуни ҳисобга олиш керакки, жиноят процессининг деярли ҳар бир моддасида айбсизлик презумпциясининг руҳи сезилади ва мазкур тамойил талабларига риоя қилинган ҳисобланади. Умуман олганда, айбсизлик презумпциясининг тўла мазмунини бир моддада очиб бериш мумкин эмас, чунки бунинг имкони йўқ. Айбсизлик презумпцияси – воқеликка тўғри бўлган ҳуқуқий ҳолат бўлиб, унга асосан айбдор шахсни жиноят содир этишдаги айбини, қачонки, суднинг айблов ҳукми чиқарилган бўлиб, айнан шу шахс айбдор деб ҳисобланса ва унинг айби жиноят иши бўйича йиғилган далиллар билан тасдиқланиб, процесс иштирокчиларида ушбу шахсни асосланган ва адолатли равишда жавобгарликка тортилганлиги, жазоланганлиги тўғрисида ишонч ҳосил қилганда тасдиқлаш мумкин бўлади. 3 Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 23-моддаси 2-қисмида кўрсатилишича, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмас. 3 Ўзбекистон Республикаси ЖПКга шарҳлар. – Тошкент: “Адолат”, 2000 й.- 37 б.

Бундан кўриниб турибдики, айбланувчи ўзининг айбсизлигини исбот қилиб беришга мажбур эмас. Жиноят содир қилган шахсни айбдорлигини исботлаш мажбурияти суриштирувчи, терговчи, проку рор ва судга юклатилгандир. Жиноятни содир қилишда дастлабки тергов ва суриштирув органлари, прокурор фақат ЖПКнинг норма ларига риоя этишлари керак. Лекин айбланувчи ўзининг ҳимоя ҳуқуқидан фойдаланиб, ўзи нинг айбсизлигини исботлашга ҳақли, аммо бу унинг мажбуриятига кирмайди. ЖПКнинг 23-моддаси 3-қисмига кўра, айбдорликка оид барча шубҳалар, башарти уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчини фойдасига ҳал қилиниши лозимлиги кўрсатилган. Шунингдек, қонун қўллани лаётганда келиб чиқадиган шубҳалар ҳам гумон қилинувчи, айбла нувчи, судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши лозим ҳисобланади. Бунга кўра айбланувчи ўзининг айбсизлиги тўғрисида далиллар тақдим қила олмаслиги уни айбли деб топишга асос бўла олмайди. Далиллар тўплаш вақтида белгиланган тартиб-қоидалар бузилган бўлса, яъни далиллар қалбакилаштирилса, бундай далиллар юридик кучга эга эмас деб топилади ва ўз-ўзидан айблов учун асос бўла олмайди. Тергов органлари етарли далиллар бўлсагина шахсни айбланувчи тариқасида ишга жалб қилиш тўғрисида қарор чиқаради. Айбланувчининг ўз айбига иқрорлиги бошқа далиллар билан ҳақиқатан ҳам тасдиқланганда, уни айблаш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар: ҳуқуқий нормаларни ривожлантириш. – Тошкент: “Давлат ва ҳуқуқ”, 2000. 2. Рустамбаев М.Х., Е.Н.Никифорова. Правоохранительные органы. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. 3. Каракетов Й., Усмоналиев М. Жиноятчиликка қарши курашнинг криминологик чоралари. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1995. 4. Абдурасулова Қ.Р. Жиноятнинг махсус субъекти. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. 5. Иноғомжонова З.Ф. нинг умумий таҳрири остида. Жиноят процесси умумий қисм. – Тошкент: ТДЮИ, 2008.

O'xshashlar

Айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий табиати

Жиноят процессуал кафолат тушунчаси ва айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий асослари

Конституция тушунчаси ва моҳияти

Прокурор назорати фанининг умумий қисми тушунчаси моҳияти ва вазифалари

Жиноят процессининг тушунчаси ва моҳияти