Прокурор назорати фанининг умумий қисми тушунчаси моҳияти ва вазифалари - Huquqshunoslik - Referatlar

Прокурор назорати фанининг умумий қисми тушунчаси моҳияти ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

171 KB

Ko'chirib olish

Прокурор назорати фанининг умумий қисми тушунчаси моҳияти ва вазифалари Режа: 1. Прокурор назорати фанининг умумий қисми тушунчаси, предмети, тизими, мақсади ва вазифалари. 2. Прокурор назорати фанининг бошқа юридик фанлар билан ўзаро алоқадорлиги. 3. Ўзбекистон Республикаси Президенти асарларида прокуратура ҳақида . 4. Ўзбекистон Республикаси Президенти асарларида прокуратура ҳақида.

Прокурор назорати фанининг умумий қисми тушунчаси предмети тизими мақсади ва вазифалари Ўзбекистон Республикасида прокурор назорати курсининг предмети бўлиб, прокуратура фаолиятини ташкил этиш принцип-ларини, унинг органлари тузилиши ва тизимини, функцияларини, вазифаларини, ишларини, қонунларнинг ижроси устидан назоратни амалга оширишдаги прокурор ваколатини белгиловчи ҳуқуқий нормалар ҳисобланади. Юқорида кўрсатилган нормалар назариясини ва уларнинг амалиётга қўлланишини ўрганиш бу курснинг асосий мақсадидир. Бироқ бу фан олий ўқув юртларининг талабалари учун белгиланган экан, унинг мазмунини прокуратуранинг давлат органлари тизимида тутган ўрни, назорат предмети, ташкил топишидан иборат. Прокурор назорати – дейилганида, Ўзбекистон Республикаси номидан, унинг ҳудудида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунларининг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни амалга оширувчи прокуратура органларининг давлат органи сифатидаги махсус фаолияти тушунилади. Айнан шу фаолиятни илмий ўрганиш, фаолиятни илмий шакллантириш ва режалаштиришда ушбу фандан фойдаланилади. Фан ёрдамида прокуратура фаолиятининг йўналишлари бўйича илмий асосланган усул ва услублар ўрганилади. Прокурор назорати фанининг тизими Умумий ва Махсус қисм дан иборат. Умумий қисм га: -прокурор назорати прокуратуранинг асосий вазифаси тушунчаси; -прокуратуранинг давлат органлари тизимида тутган ўрни ва аҳамияти; -Ўзбекистонда прокуратуранинг тарихий ривожланиши ва босқичлари; -ривожланишига доир илмий қарашлар; -прокуратура органларининг ташкилий ва фаолият принциплари, уларнинг функциялари; -прокуратура фаолиятининг асосий йўналишлари киради.

Махсус қисм қуйидаги мавзуларни ўз ичига олган: -қонунлар ижроси устидан назорат (Умумий назорат); -фуқаронинг ҳуқуқлари ҳамда эркинликларига риоя этилиши устидан назорат; -жиноятчиликка қарши курашни амалга оширадиган органлар томонидан қонунларнинг ижро этилиши устидан назорат; -ушлаб турилганларни, қамоққа олинганларни сақлаш жойларида, жиноий жазоларни ва жиноят-ҳуқуқий таъсирнинг бошқа чораларини ижро этиш чоғида қонунларга риоя этилиши устидан назорат; -жиноят, фуқаролик, хўжалик судларида ишларни кўришда прокурор иштироки; -жиноятчиликка қарши курашда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини мувофиқлаштириш; -чет давлатлар прокуратура органларининг фаолияти ва ташкил этилиши; -Ўзбекистон прокуратура органларининг чет эл ҳуқуқни муҳо фаза қилувчи органлари билан халқаро ҳамкорлиги ўрганилади. «Прокурор назорати» фани бўйича дарсликнинг умумий қисми мақсади ва вазифалари: Прокурор назорати курсининг мазмуни, предмети ва тузилишини; Прокурор назорати фанининг мақсади ва вазифаларини; Ўзбекистон Республикасида прокуратура органлари ташкил этилиши ва ривожланиш босқичларини; Прокуратура фаолиятининг ҳуқуқий асосларини; Прокурор назоратининг моҳияти ва вазифаларини; Прокурор назорати фанидан назарий масалаларни; Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида“ги Қонунига асосан прокурорлик вазифаларини; Таъсир чорасини кўриш, аниқланган қонун бузилишларига нисбатан тегишли прокурор назорати ҳужжатларини тузишнинг мазмунини;

Прокурорнинг процессуал ҳаракатларини ташкил этиш ва ўтказишнинг мазмуни; Ўзининг касбий малакасини мунтазам равишда ошириб бориши, қонунларни ва уларни амалиётда қўлланишини билиши ва қўллай олиш юзасидан прокурор назоратининг умумий қисмига боғлиқ бўлган прокурор назорати фанининг махсус қисмига оид норматив ҳужжатлар мазмунини; Прокурорлик назоратини такомиллаштиришнинг ҳуқуқий юридик муаммоларини таҳлил қилиш ва ҳал қилишни; Прокурор вазифаларини мустақил бажара олишни; Фуқароларнинг таклиф, ариза ва шикоятларини кўриб чиқиб, юқори даражада ҳамда тўғри ҳал қилиш услубларини ўргатишдан иборатдир. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг прокурор назорати фанининг умумий қисмига тааллуқли бўлган баъзи соҳавий буйруқлари, кўрсатмалари, йўриқномалари, низомларининг қисқача мазмуни ва моҳиятини ҳамда қўйилаётган талабларни; МДҲ ва хорижий мамлакатларда прокуратура органларининг фаолияти тушунчаси ва прокуратура фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича Ўзбекистон Республикасидаги прокурор назорати фанининг умумий қисми бўйича қиёсий таққослаш орқали прокуратура фаолиятини (принципларини) такомиллаштириш услуб ва шакллари билан талабаларни чуқур таништириш ҳисобланади. “Прокурор назорати” фанининг умумий қисмини ўқитишдан мақсад талабаларни прокуратура органларининг амалий фаолиятида асосий тамойиллар ва уларни махсус қисмда белгиланган, прокурор фаолиятини амалга ошириш усулларини ўрганишдаги ўзига хос аҳамияти билан таништириш ва бошқа юридик қонунларни чуқур ўзлаштиришига эришишдан иборат. “Прокурор назорати” фанининг умумий қисмининг асосий вазифаси – мантиқий тафаккурга эга бўлишга эриштириш, ўқув курсининг асосий назарий қоидаларини мустаҳкамлаш, талабалар томонидан қонунчиликни

қўллаш мақомларини эгаллаш, талабаларни амалиётда конкрет ҳодисаларга нисбатан қонун тамойилларини тўғри қўлланишига эриштириш, қонун бузилишларни ўз вақтида аниқлаш ва бартараф этишдан иборат. “Прокурор назорати” фанининг умумий қисмини ўрганиш натижасида талабалар амалдаги қонунчиликни, прокурор назорати назарияларини, муайян қонунлар ижросини текшириш методини ва амалиётини кенг, чуқур ўзлаштиришни прокурор назоратининг умумий қисмида белгиланган тамойил ва принциплар билан бирга олиб борилиши керак. Бакалавр талабалар “Прокурор назорати” фанининг умумий қисми бўйича : прокурор назорати курсининг мазмуни, предмети ва тузилиши; прокурор назоратининг умумий қисми мақсади ва вазифалари нималардан иборат эканлиги ҳақида; Ўзбекистон Республикасида прокуратура органларининг ташкил этилиши ва ривожланиш босқичлари тўғрисида тушунчага эга бўлиши; прокуратура фаолиятини тартибга солувчи қонунчилик ҳужжатлари, уларнинг мазмун ва моҳиятини; Прокурор назорати фанининг умумий қисмига тааллуқли бўлган Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг соҳавий буйруқлари мазмун ва моҳиятини ўзлаштирган бўлиши лозим. Прокурор назорати фанини ўрганган бакалавр талаба яна:  прокурор назорати фанидан назарий масалаларни;  Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида”ги Қонунига асосан прокурорлик вазифаларини;  аниқланган қонун бузилишларига нисбатан тегишли прокурор назорати ҳужжатларини тузиш ва расмийлаштиришнинг прокуратура органлари тизими бўйича субъектлари кимлар бўлиши мумкинлиги;  прокурорнинг процессуал ҳаракатларини ташкил этиш ва ўтказишни амалга ошириш ваколати прокуратура органлари тизими бўйича қайси прокурорларга тегишли бўлиши мумкинлиги;

 ўзининг касбий малакасини мунтазам равишда ошириб бориши, амалдаги қонунларни, уларга киритилаётган ўзгартириш ва қўшимчаларни ўзлаштириб бориши ва уларни амалиётда тўғри қўллашни билиши ва қўллай олиши керак. Шунингдек, бакалавр талаба: прокурорлик назоратини такомиллаштиришнинг ҳуқуқий, илмий- назарий муаммоларини таҳлил қилиш ва ҳал қилиш бўйича мустақил фикр билдириш салоҳиятига эга бўлиши; прокурорнинг вазифаларини амалга ошириш юзасидан берилган топшириқларни мустақил бажара олиши; прокуратура фаолиятининг йўналишлари бўйича ҳар бир йўналишнинг ўзига хос xусусиятларини ҳисобга олган ҳолда прокурор назорати ҳужжатлари лойиҳаси тузиши; фуқароларнинг таклиф, ариза ва шикоятларини кўриб чиқиб, юқори даражада ҳамда тўғри ҳал қилиш юзасидан етарли кўникмаларга эга бўлиши керак. Прокурор назорати фанининг бошқа юридик фанлар билан ўзаро алоқадорлиги Прокурор назорати фани бошқа бир қатор юридик фанлар билан яқиндан алоқадордир. Конституциявий ҳуқуқ да прокуратурани ташкил этувчи, белгиловчи асосий ҳолатлар, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва прокурорларни тайинлаш тартиби ҳамда бошқа давлат органлари тизимида прокуратуранинг тутган ўрни ва ўзаро алоқаси ўрганилади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси да прокуратуранинг қонунийлик ва тартибни сақловчилик ролининг муҳимлиги кўрилса, прокурор назоратига эса давлат фаолиятининг бир тури сифатида қаралади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси фанида прокурорнинг давлат органлари ичида тутган ўрни, унинг ҳеч қайси бир давлат ҳокимияти тизимига кирмасдан, қонунларнинг устуворлигини таъминловчи ва давлатда

қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни амалга оширувчи ягона давлат ташкилоти эканлиги ўрганилади. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фани нинг битта мавзуси прокуратура органи, унинг вазифалари, функциялари, тизимига бағишланган. Бу фанда прокуратура тўғрисида умумий тушунча берилади. Жиноят процесси фани да жиноят иши қўзғатишдан тортиб, ҳукмни ижро этиш босқичигача прокурорнинг процессуал ҳолати ёритиб берилган. Жиноят ишларини юритишнинг жиноят процессуал кодексида белгиланган тартиби барча судлар, прокуратура, тергов, суриштирув органлари, адвокатура, шунингдек, фуқаролар учун ягона ҳамда мажбурийдир . Судлар, прокурорлар ва терговчиларнинг хорижий давлатларнинг тегишли муассасалари билан алоқада бўлиш тартиби ҳам жиноят процессуал кодексида белгиланган бўлиб, унга кўра, “Суд ёки тергов органларига бевосита келиб тушган чет эл муассасаларининг топшириқлари тегишинча Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ёки Ўзбекистон Республикаси Прокуратураси билан келишилган ҳолдагина ижро этилиши мумкин. Чет эл муассасасининг бошқа давлат ҳудудида жиноят содир этган ва Ўзбекистон Республикасига қайтиб келган Ўзбекистон Республикаси фуқаросига нисбатан жиноят иши қўзғатиш тўғрисидаги топшириғини Ўзбекистон Республикаси Прокуратураси кўриб, иш қўзғатиш тўғрисидаги талабнинг асослилигини текширади”. Ўзбекистон Республикаси жиноят процессуал қонунчилиги талабларига кўра, прокурорнинг процессуал мавқеи, тутган ўрни нақадар аҳамиятлики, дастлабки ҳамда қўшимча тергов мобайнидаги ҳар бир процессуал ҳаракатнинг қонунийлиги устидан бевосита раҳбарликни амалга оширувчи, шу ҳаракатларнинг қонунийлиги устидан назоратни амалга оширувчи шахс бу- прокурордир. Жиноят иши юзасидан биринчи инстанция судларида ишларнинг кўрилишида, судлар томонидан чиқарилган ғайриқонуний, асослантирилмаган ёинки, адолатсиз суд қарорларига нисбатан протест

киритиш ваколати, апелляция, кассация ва назорат тартибида ишларни кўрилишидаги ваколатларини амалга ошириши, шунингдек, суд қарорларини ижро этиш чоғидаги қонунлар ижроси устидан назорат фаолияти ҳам жиноят процессуал қонунчилиги билан биргаликда суд қарорларини ижро этишга оид бошқа қонунлар билан ҳам тартибга солиниб, бу жараёнда ҳам прокурор назоратининг ўз ўрни мавжуддир. Шунинг учун прокурорнинг жиноят процессида тутган ўрни ҳамда жиноят процесси фани билан ўзаро алоқадорлиги ҳусусида жуда кўп тўхталиш мумкин. Фуқаролик процесси, хўжалик процесси фанларида прокурорнинг суддаги ваколатлари ёритилган. Маъмурий ҳуқуқ фани прокурорнинг қонуний талабларини бажармаслик оқибатида келиб чиқадиган оқибатларни ўрганади. Ўзбекистон Республикасининг маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 317- моддасидан 324-моддасигача прокурорнинг протести билан боғлиқ нормаларга бағишланган. Масалан, 317-модда маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш юзасидан чиқарилган қарор хусусида протест билдириш деб номланиб, унда қайд этилишича, Прокурор маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш юзасидан: 1) туман (шаҳар) судининг маъмурий ишлар бўйича судьяси қарори устидан - туман (шаҳар) суди раисига ёки юқори турувчи судга; 2) бошқа орган (мансабдор шахс) қарори устидан -қарор чиқарган органга (мансабдор шахсга) ёки юқори турувчи органга (мансабдор шахсга) протест билдириши мумкин. Хўжалик судининг маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш бўйича ҳал қилув қарори устидан Ўзбекистон Республикаси Хўжалик-процессуал кодексида белгиланган тартибда протест келтирилади. Прокурорнинг протест билдириши маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш юзасидан қабул қилинган қарор ижросини протест кўриб чиқилгунга қадар тўхтатиб туради.

Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш юзасидан чиқарилган қарор хусусидаги берилган шикоят ёки билдирилган протестни ваколатли органлар (мансабдор шахслар), шикоят ва протест тушган кундан бошлаб ўн кун муддат ичида кўриб чиқадилар. Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш юзасидан чиқарилган қарор хусусида берилган шикоят ёки билдирилган про-тестни кўриб чиқиш пайтида орган (мансабдор шахс) чиқарилган қарорнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширади, деб белгиланган. Умуман олганда, қонун талаблари бўйича прокурор ҳар қандай маъмурий жазо қўллаш ваколатига эга бўлган орган ёки мансабдор шахснинг қабул қилган ҳужжатининг қонунийлиги устидан назоратни амалга оширади. Албатта, суд органининг устидан эмас, балки, унинг томонидан қабул қилинган маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ҳужжатнинг қонунийлигини таъминлаш бўйича прокурор протест киритиш ва тўғри қарор қабул қилишига ўз ваколатлари доирасида кўмаклашиш билан назорат фаолиятини амалга оширади. Кўриниб турибдики, маъмурий ҳуқуқ фани ҳам прокурор назорати учун алоҳида жой ажратган. Жиноят ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи, меҳнат ҳуқуқи, тадбиркорлик ҳуқуқи фанлари ва бошқа юридик фанлар билан прокурор назоратининг бевосита боғлиқлиги, шу фанларни прокурор томонидан яхши ўзлаштирган бўлиши кераклиги билан муштараклашиб кетган. Ўзбекистон Республикасининг “ Меҳнат тўғрисида ”ги Кодексида (9- модда) Ўзбекистон Республикаси ҳудудида меҳнат тўғрисидаги қонунларнинг аниқ ва бир хилда ижро этилиши устидан назорат олиб бориш Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унга бўйсунувчи прокурорлар томонидан амалга оширилади деб белгилаб қўйилган. Албатта, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унга бўйсунувчи прокурорлар томонидан амалга оширилиши нафақат Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида”ги қ онуни ,

балки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ҳам бевосита мустаҳкамлаб қўйилган нормадир. Ўзбекистон Республикаси “ Оила кодекси ”нинг 4-моддаси оиланинг, оналик, оталик ва болаликнинг муҳофаза қилинишига бағишланган бўлиб, унда қайд этилишича, “ Ўзбекистон Республикасида оила , . оналик, оталик ва болалик давлат ҳимоясидадир”. Шу мунособат Билан Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан айнан оила. , оналик, оталик ва болаликни давлат ҳимоясига олиш борасида қатор соҳавий буйруқлар қабул қилинган. Вояга етмаганларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш прокуратура фаолиятининг асосий йўналишлари сифатида қонунда белгиланмаган бўлса ҳам, амалиётда асосий йўналишлар дан бирига айланганига бир мунча вақт ўтди. Қолаверса, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг вояга етмаганларни ҳимоя қилиш бўйича давлат комиссиясининг раиси сифатидаги фаолияти беқиёсдир. Албатта, прокурор назорати фани бу масалалар юзасидан ҳам алоҳида билимлар мажмуасига эгадир. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик-процессуал кодексининг 33-моддасида “ ишда иштирок этувчи шахслар ” белгиланган бўлиб, унда қайд этилишича “ тарафлар, учинчи шахслар, уларнинг вакиллари, процессда бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишда иштирок этадиган прокурор, давлат бошқаруви органлари, ташкилотлар ва айрим фуқаролар ишда иштирок этувчи шахслар деб тан олинади”. Тараф сифатида процесс иштирокчисига берилган ҳуқуқлар ҳамда прокурорнинг фуқаролик ишларини судларда кўрилишидаги алоҳида ваколатлари ҳам процессуал қонунчилик билан белгилаб берилган. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг мазкур масала юзасидан ҳам тегишли соҳавий буйруғи ва Низоми мавжуд. Кўриниб турибдики, фуқаровий процессуал мунособатлар прокурор назорати фанининг алоҳида бир ўрганиш тармоғи ҳисобланади. Шунингдек, жиноят-ижроия ҳуқуқи фанида прокурорнинг маҳкумларни сақлаш жойларида, жиноий жазоларни ижро этиш

муассасаларида қонунларнинг аниқ ва бир хилда ижро этилиши юзасидан бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланган . Жиноят ижроия ҳуқуқида Жиноят Ижроия Кодексининг 17-моддасида прокурор назоратига оид норма мустаҳкамлаб қўйил ган бўлиб , ж азоларни ва бошқа жиноят-ҳуқуқий таъсир чораларини ижро этиш чоғида қонунларга риоя этилиши устидан назоратни Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унга бўйсунувчи прокурорлар қонунда белгиланган тартибда амалга ошириш қайд этилган. Прокуратура тўғрисидаги Қонунда ҳам прокуратура фаолиятининг асосий йўналишларидан бири сифатида жиноий жазоларни ва бошқа жиноят – ҳуқуқий таъсирнинг бошқа чораларини ижро этиш чоғида қонунларга риоя этилиши устидан назоратни прокурор томонидан амалга оширилиши белгиланган. Ҳар иккала фан ҳам ушбу масала юзасидан тегишли билимларни беради. Кўриниб турибдики, бу фан ҳам бевосита прокурор назорати фани билан ўзаро боғлиқдир. Бундан ташқари, прокурор назорати фани хўжалик ҳуқуқи, ер ҳуқуқи, экология ҳуқуқи билан ҳам бевосита боғлиқдир. Божхона ҳуқуқи да божхона ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузганлик тўғрисидаги иш бўйича қарор устидан прокурорнинг протест келтириш ҳуқуқи ва прокурор назорати бўйича ваколати белгиланган (189-модда) . Божхона ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузганлик тўғриси даги иш бўйича божхона органи мансабдор шахсининг қарори устидан қонун ҳужжатларига мувофиқ назорат тартибида прокурор протест келтириши мумкинлиги ва унинг тартиб қоидалари прокурор назорати фани томонидан ҳам ўрганилади. Белгиланган муддатда шикоят бериш ёки протест келтириш жазони қўллаш тўғрисидаги қарорнинг ижросини, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, шикоят еки протест кўриб чиқилгунга қадар тўхтатиб қўйишга оид қоидалар, шунингдек, жазо бериш тўғрисидаги қарор устидан шикоят қилинган ёки протест келтирилган тақдирда, қарор шикоят ёки протест қаноатлантирмай қолдирилганидан кейин ижро

этилишига оид қоидалар божхона ҳуқуқи билан ҳам белгиланган. (193- модда) Хўжалик-процессуал кодексининг 34-моддасида “Ишда иштирок этувчи шахслар” доираси белгилаб қўйилган. Унда кўрса тилишича « тарафлар, учинчи шахслар, прокурор , давлат органлари ва бошқа органлар ўз зиммаларига юклатилган ваколатга кўра, шунингдек аризачилар ҳамда юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни аниқлаш тўғрисидаги ва ташкилотлар ҳамда фуқаролар банкротлиги тўғрисидаги ишлардан манфаатдор бошқа шахслар ишда иштирок этувчи шахслар деб ҳисобланадилар”. Ўз ўрнида прокурор “ ишда иштирок этувчи шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари”га эга ҳамда унинг прокурор сифатидаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари, унинг процессдаги тутган ўрни, протест киритиш ваколатлари ва суд қарорларига нисбатан ўз ваколатлари доирасида таъсир қилиш чораларининг белгиланиши прокурор назорати фанининг ҳам предмети ҳисобланади. Юриспруденцияга тааллуқли бўлган барча фанларни бевосита, ёинки, билвосита прокурор назорати фани билан ўзаро боғлиқ десак хато бўлмайди. Чунки, прокурор фаолиятининг ўзи умуман олганда, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида амалда мавжуд бўлган барча қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан прокурор назорати амалга оширилишининг ўзидан кўриниб турибдики, юриспруденция соҳасидаги барча фанлар прокурор назорати фани билан ўзаро боғлиқликдадир. Мустақиллик Ўзбекистон Республикаси прокуратураси тизимига ҳам ўзгариш олиб келди, мамлакатимизда мавжуд бўлган бошқарув, ҳуқуқ- тартибот идоралари сохасида қатор ислоҳотлар ўтказилмоқда ва у том маънода мустақил Республика равнақи учун хизмат қилмоқда. Қабул қилинаётган барча қонунларнинг ижроси устидан назоратни замон билан қадамма-қадам олиб борилиши эса, ўзаро боғлиқликни талаб этади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти асарларида прокуратура ҳақида И.А. Каримовнинг "барча фуқароларнинг қонун олдидаги ҳуқуқий тенглигини ва қонуннинг устунлигини, жамият манфаатлари ҳимоя қилиниши ва аҳолининг хавфсизлигини кафолатлайдиган ҳуқуқий давлатни барпо этиш, қонунийлик ва ҳуқуқ тартибот тантана қилмаса, шахснинг ҳуқуқлари ва эркинликлари, қаттиқ интизом, ички уюшқоқлик ва масъулият устувор бўлмаса, қонунлар ва анъаналар ҳурмат қилинмаса, ҳуқуқий давлатни тасаввур этиб бўлмайди” 1 , деган сўзлари ҳаётда ўз исботини тўла тўкис топмоқда. Шу ўринда, “ ҳ ар бир инсон қалбида нафс балосидан, шайтон васвасасидан йироқ бўлиш, иймон ва инсоф, виждон ва адолатпарварлик туйғуларини уйғотиш зарур. Агар одамлар онгида шу инсоний туйғулар қарор топмас экан, ана шундай олижаноб фазилатлар жамиятимизда ҳукмрон бўлмас экан, давлат томонидан ўтказиладиган ҳар қандай чора-тадбирлар ҳам, суд прокуратура идораларининг фаолияти ҳам кутилган самарани бермайди ” 2 , деган сўзларини ҳам эслаб ўтиш жоиздир. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2001 йил иккинчи чақириқ олтинчи сессиясида Ўзбекистон Республикаси Президенти «Адолат- қонун устуворлигида» деб номланган ўз маърузасида «...прокуратура халқнинг устидан назорат қилмаслиги, аксинча унга хизмат қилмоғи даркор. Прокуратура ваколатининг доирасини, унинг фаолиятини такомиллаштиришнинг асосий йўналишларини айнан ана шу нуқтаи назардан келиб чиққан ҳолда белгилаш зарур»..., «прокуратура идоралари фуқароларнинг ҳуқуқлари камситилиши ҳолатларига йўл қўймаслик мақсадида бошқарув ва контроль органларининг ҳуқуқий ҳужжатлари қонунийлигини назорат қилиб бориши зарур. Бу прокурорларнинг асосий 1 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. -Т.: Ўзбекистон. 1998. 16-б. 2 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз, 7-сон. – Т.: Ўзбекистон, 1999. 253-б.

вазифаси ва бурчидир» 3 деб, алоҳида уқтирган эди. Прокурорлар халқни назорат қилишлари эмас, балки уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилишга қаратилган қонунларнинг ижросини назорат қилишлари ва ўз фаолият йўналишларини айнан шунга қаратишлари лозим. Авваломбор, дунё тарихига назар ташлайдиган бўлсак, прокуратура органи дастлаб айнан фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун тузилган эди. Лотинчада “prokuro" - деган сўз, “ғамхўрлик қиламан”, “таъминлайман“, “ҳимоя қиламан“ деган мазмунни билдиради. Ҳозирги, юртбошимиз қўяётган талаблар ҳам айнан шундан иборатдир. Прокуратура идоралари, авваломбор, қонунларларни аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни амалга ошириб, ўз фаолият йўналишларида асосий мазмунни айнан фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини, фуқароларимиздан ташкил топган давлатимиз манфаатларини ҳимоя қилишга қаратишлари лозимлиги талаб қилинмоқда. И.А. Каримовнинг “Ўзбекистон-бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли” асарида “ қ онуннинг устуворлиги- ҳуқуқий давлатнинг асосий принципидир. У ҳаётнинг барча соҳаларида қонуннинг қатъиян ҳукмронлигини назарда тутади. Ҳеч бир давлат органи, ҳеч бир хўжалик юритувчи ва ижтимоий сиёсий ташкилот, ҳеч бир мансабдор шахс, ҳеч бир киши қонунга бўйсуниш мажбуриятидан халос бўлиши мумкин эмас. Қонун олдида ҳамма баробардир. Қонуннинг устуворлиги шуни билдирадики, асосий ижтимоий, энг аввало, иқтисодий муносабатлар фақат қонун билан тартибга солинади, унинг барча қатнашчилари эса ҳеч бир истисносиз ҳуқуқ нормаларини бузганлиги учун жавобгар бўлади” 4 , деб таъкидланган. Қонун устуворлигини таъ минлашда эса судларда жиноят ишлари кўрилишида прокурор иштирокининг ўз ўрни бор. Судларда жиноят ишлари кўрилишида прокурор иштирокининг асосий мақсади - иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш, содир этилган жиноят учун 3 Каримов И.А. Адолат-қонун устуворлигида. Халқ сўзи. 2001, 30 авг. 4 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Ўзбекистон бозор мунособатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. –Т.: 1998, 126-б.

жазонинг муқаррарлигини таъминлаш, айбсиз шахсларни жавобгарликдан озод қилиш ва адолат ўрнатишдир. Бунинг учун ўз навбатида “ҳуқуқ тартибот органларининг ўзлари қонунларга сўзсиз риоя қилишлари лозим” 5 . "Қонун қабул қилиш – бу ишнинг ярми ҳолос. Уларнинг ҳаётга тўла татбиқ қилинишига эришиш даркор. Бунинг учун қабул қилинган қонунларнинг кундалик турмушимизда амалга ошишини таъминловчи таъсирчан механизм яратиш лозим" 6 . "Мен ўз бурчи, ўз хизмат вазифасига кўра қабул қилинган қонунларнинг бажарилишига масъул бўлган шахслар ҳақида алоҳида тўхталишни истардим. Булар - қонунни муҳофаза қилувчи идоралар ва маъмурий органларнинг ходимларидир. Айни шу ходимларнинг хатти-ҳаракатига қараб, кўпчилик жамиятда қонун кучига , қандай амал қилинаётганига, ҳуқуқий механизмлар нечоғли кучли эканига, ҳуқуқий жамият қай даражада етуклигига баҳо беради" 7 . Судларда жиноят ишларининг кўрилишида прокурор иштироки жиноят ишларини суд муҳокамасида ҳар томонлама, холисона, тўла ва объектив равишда кўриб чиқиш лозимлиги ҳақидаги қонун талабларига сўзсиз риоя қилинишига, "Фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги тўғрисида"ги қ онун талабларига амал қилинишига ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларининг қонуний муҳофазасини таъминлашга, судлар томонидан ҳар бир жиноят иши бўйича қонуний, асослантирилган ва адолатли ҳукм чиқарилишига қаратилгандир. "...Халқимиз ҳар қандай қийинчиликка чидайди, лекин ҳеч қачон адолат бузилишига чидамайди" 8 . Прокурор жиноят иши юритувида жиноий таъқибни амалга оширар экан, судларда жиноят ишларининг кўрилишида давлат айбловини қувватлайди, фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини давлат томонидан муҳофаза қилиш вазифасини 5 Каримов И.А.Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т 4.-Т.: Ўзбекистон, 2000. 7-б. 6 Каримов И.А. Халқимиз жипслиги – тинчлик тараққиёт гарови: Биринчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ўн иккинчи сессиясидаги маъруза 1998 йил 28 август. -Т.: Ўзбекистон, 1998. 7-б. 7 Ўша жойда. 10-11-бетлар. 8 Каримов И.А. Барқарор тараққиётга эришиш-устувор вазифа. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маъруза 1998 йил 25 февраль. -Т.: Ўзбекистон, 1998.-47-б.

бажарувчи орган сифатида, уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларининг кафолати сифатида иштирок этади ва одил судловни амалга оширишда кўмаклашади. Суд ҳуқуқ ислоҳоти навбатдаги босқичининг вазифалари Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг биринчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг VI сессиясида сўзлаган нутқида аниқ ифодалаб берилди 9 : «Фуқароларнинг қонуний ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш судларнинг ва ҳуқуқ-тартиботни муҳофаза қилиш органларининг фаолиятида асосий мазмунга айланмоғи керак. Суд жазоловчи органдан оддий одамларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилувчи органга айланиб, ҳақиқатан ҳам мустақил бўлиб қолиши лозим" 10 . Шубҳасиз, суд муҳокамасида асосий ролни суд мажлисида раислик этувчи ёки суд ҳайъати ўйнайди. Чунки, айнан улар суд муҳокамаси мобайнида тарафлар томонидан процессуал қонун талабларига қатъий риоя қилинишини талаб қилиш ва тартибни бузган процесс иштирокчиларига нисбатан тегишли чора кўриш ваколатига эга бўлган масъул шахс ҳисобланадилар. "Энг муҳими, шу қонунларнинг бажарилиши учун жавобгар бўлган ҳокимият тузилмаларининг масъулиятини ошириш зарур" 11 . 2002 йилнинг 29 август куни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг тўққизинчи сессиясида юртбошимиз "шуни унутмайликки, биз давлатнинг назорат функцияларини қанча кучайтирсак, назорат билан шуғулланувчи давлат тузилмалари ва органларини қанча кўпайтирсак, амалдорларнинг зўравонлиги ва коррупция шунча авж олаверади. Шунинг учун биз жамоатчилик назоратини, давлат фаолияти, шу жумладан, унинг куч ишлатувчи тузилмалари фаолияти устидан ҳам жамият назоратини ҳар 9 Полвон-зода А.А., Абдумажидов Ғ.А. ва бошқ. Ўзбекистонда суд ҳокимияти: Ислоҳотлар даври-Т.: Адолат, 2002. -19 - б. 10 Каримов И.А. Ҳозирги босқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг муҳим вазифалари. Миллий давлатчилик, истиқлол мафкураси ва ҳуқуқий маданият тўғрисида. -Т.: ИИВ Академияси, 1999. 381-382-бетлар. 11 Каримов И.А. Халқимиз жипслиги – тинчлик тараққиёт гарови: Биринчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ўн иккинчи сессиясидаги маъруза 1998 йил 28 август. -Т.: Ўзбекистон, 1998. -7 б.

томонлама кучайтиришга алоҳида эътибор қаратишимиз лозим. Бу масалада бундан бошқа муқобил йўл йўқ" 12 , деб таъкидлаб ўтди. Президентимиз И.А. Каримов ўзининг "Ўзбекистон буюк келажак сари" номли асарида " қ онунчилик ва ҳуқуқ тартибот тантана қилмас экан, ҳуқуқий давлат қуришни тасаввур қилиб бўлмайди... Қонуннинг устуворлиги-ҳуқуқий давлатнинг асосий принципидир" 13 , деб таъкидлаб ўтганлар. Шу ўринда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг "Ўзбекистонда бутун ҳуқуқ ва суд тизимини такомиллаштириш дастурини мамлакат ичидаги жиноятчилик ва коррупцияга қарши кучли чора деб ҳисобламоқ даркор. Бир томондан, қонуннинг мутлақ устунлиги ва фуқароларнинг ҳуқуқлари кафолатли ҳимоя қилиниши ушбу дастурнинг мақсади бўлиши лозим" 14 , деб айтганларини таъкидлаб ўтиш жоиздир. “Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли” деб номланган 2007 йил 30 август кунги Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Вазирлар Маҳкамаси ва президент Девонининг Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг 16 йиллигига бағишланган қўшма мажлисидаги маърузасида прокуратура органлари учун ҳам эътиборга олиниши зарур бўлган беш тамойил баён этилган. Унда кўрсатилишича, «янги давлат ва жамият қуришда амалда ўзини тўла оқлаган қуйидаги беш тамойил асос қилиб олинди: биринчидан – иқтисодиётнинг мафкурадан ҳолилиги ва унинг сиёсатдан устунлиги. Бошқача қилиб айтганда, аввал иқтисод, кейин сиёсат; иккинчидан - давлатнинг ўзи эски тузумдан янги тузумга ўтиш давради бош ислоҳотчи бўлиши, яъни унинг мамлакатни давлатчилик, ижтимоий ва иқтисодий соҳаларда янгилашга қаратилган ислоҳотларнинг ташаббускори бўлиш вазифасини ўз зиммасига олиши; 12 Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари / Халқ сўзи. 2002. 30 авг. 13 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.: Ўзбекистон, 1998. –126 б. 14 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т.: Ўзбекистон, 1997. -94 б.

учинчидан - қонун устуворлиги ёки барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги; тўртинчидан - кучли ижтимоий сиёсатни амалга ошириш, давлатнинг аҳолини ижтимоий ночор қатлам ва гуруҳларини қўллаб-қувватлаш борасида масъул бўлиши; бешинчидан - ислоҳотларни босқичма-босқич амалга ошириш, “шок терапияси” деб аталган турли усуллардан воз кечиш. Бошқача қилиб айтганда, мамлакат инқилобий йўлдан эмас, балки тадрижий йўлдан ривожланиши керак. .Инсоният тарихи шундан гувоҳлик берадики, ҳар қандай инқилобий йўл ҳамиша халққа зулм ва зўравонлик, қон тўкиш ва талофотлар келтирган” 15 . “Ўз-ўзидан аёнки, янги давлат барпо этишда миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида тарбияланган, мамлакатимизни модернизация қилиш ва замонавий демократик жамият қуриш йўлидаги мураккаб ва кенг кўламли вазифаларни ҳал этишга қодир бўлган янги авлод кадрларини тайёрлаш масаласи муҳим принципиал ва ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Юртимизда ўз Ватанининг тақдири, унинг бугуни ва келажи учун масъулиятни чуқур ҳис этадиган мустақил ва янгича фикрлайдиган кадрларга эҳтиёжни қондириш вазифаси биз мустақилликка эришган биринчи кунларданоқ ўта муҳим ва ҳал қилувчи масалага айланган эди. Ана шу мақсадлардан келиб чиққан ҳолда, 1997-2009 йилгача даврга мўлжалланган Кадрлар тайёрлаш миллий дастури қабул қилинганидан барчагиз яхши ҳабардорсиз”.... “Ўтиш даври ва миллий давлатчиликни барпо этиш шароитида объектив зарурат бўлган кучли давлатдан – кучли фуқаролик жамиятига изчил ва бочқичма - босқич ўтишга эришиш ушбу даврда давлат тизимини ислоҳ этишнинг асосий ва ҳал қилувчи вазифаси бўлиши даркор”...... “Мамлакатимизда суд - ҳуқуқ тизмини ҳуқуқий давлатни шакллантиришнинг муҳим таркибий қисми сифатида чуқур ислоҳ этиш ва 15 Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Том 16. – Т . : Ўзбекистон НМИУ. 2008. 3-57 -б .

эркинлаштириш бўйича янги концепция ҳаётга татбиқ қилинди. Судлар ихтисослаштирилди, фуқаролик ва жиноий ишлар бўйича алоҳида судлар ташкил этилди, судлар суд қарор ларини ижро этиш каби ўзларига хос бўлмаган вазифалардан озод қилинди. Жиноий жазо тизимини эркинлаштиришга доир чора-тадбирлар ҳам улкан социал ва ижтимоий – сиёсий аҳамиятга эга бўлди” 16 .... Юртбошимиз И.А.Каримовнинг “Ватанимиз ва халқимизга садоқат билан хизмат қилиш – олий саодатдир” деб номланган 2007 йил 6 ноябрдаги Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати-Ўзбекистон Либерал-демократик партияси IV қурилтойидаги маърузасида: “Мен бугун фақатгина Ватанимизнинг тараққиётини янада юксалтиришга қаратилган энг муҳим ва долозарб мақсад-вазифаларимиз ҳақида қисқача тўҳталиб ўтмоқчиман..... Бешинчидан. Мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини ҳуқуқий давлатни шакллантиришнинг таркибий қисми сифатида чуқур ислоҳ этиш ва эркинлаштириш бўйича бошлаган иш ларимизнинг таъсири ва самарасини кучайтириш, энг асосийси, суд тизими мустақиллигини таъминлаш муҳим вазифамиз бўлиб қолади. Жумладан, ўлим жазосини бекор қилиш, фуқароларни қамоққа олишда санкция бериш ҳуқуқини прокуратурадан судларга ўтказиш тўғрисида қабул қилинган қонунлар ижросини тўлиқ таъминлаш, шу йўналишда самарали тизимни шакллан тириш бизнинг фаолиятимизда катта аҳамият касб этади. Бир сўз билан айтганда, “адолат –қонун устуворлигида” деган шиоримизни амалий жиҳатдан мустаҳкамлашга қаратилган саъий – ҳаракатларимизни замон талаблари даражасига кўтариш йўлида янги, амалий қадамлар қўйишимиз зарур” 17 .... дейилган сўзлар Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг “ ўз ҳаётимизни 16 Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Том 16. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли маърузаси. – Т . : Ўзбекистон НМИУ. 2008 й. , .3- 57 б. 17 Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Том 16. “Ватанимиз ва халқимизга садоқат билан хизмат қилиш- олий саодатдир” деб номланган маъруза. Т . : Ўзбекистон НМИУ. 2008. Б.101-102.

ватан истиқболи, фаровон келажаги учун бағишлаб яшаш инсоний ва фуқаролик бурчимиздир ”, деб номланган дастурида ҳам қайд этилган 18 . Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг иккинчи чақириқ Олий Мажлиснинг VI сессиясида сўзлаган “Адолат-қонун устуворлигида” маърузасида қўйилган вазифалар Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг Олий Мажлиснинг 2001 йил 29 август куни бўлиб ўтган 2 чақи риқ 6-сессиясидаги «Адолат-Қонун устуворлигида» деб номла нувчи маърузасида прокуратура идоралари хусусида «прокура тура қонунни, унинг талабларини қатъий ҳимоя қилувчи идора ҳисобланади. У ҳуқуқий ислоҳотларнинг ўтказилишида, ҳуқуқий давлат, демократик жамият қуриш ишида ҳал этувчи ўрин тутади», деб берган таърифлари бу идоранинг тутган ўрнини, салоҳиятини белгилайди. "Демократик жамиятда алоҳида фуқаролар эмас, балки улар нинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатлари қандай ҳимоя қилинаётгани прокурорлик назоратининг объекти ҳисобланади" 19 , деб таъкидлаб ўтилган. Бундан ташқари ушбу маърузада: “Суд бугунги кунда аввалгидек ҳукмрон коммунистик тизимнинг қатағон ва жазолаш аппарати эмас, балки у ҳар бир инсон ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли тарзда қўриқлаш ва ҳимоя қилишга қаратилган чинакам мустақил давлат институтига айланмоқда”. “1993 йили қабул қилинган “Судлар тўғрисида”ги биринчи қонундаёқ айбсизлик презумпцияси, ҳимояга бўлган ҳуқуқ, суд жараёнидаги тортишув ва ошкоралик каби умумэътироф этилган тамойиллар белгилаб қўйилган эди. Улар кейин жиноий-процессуал ва бошқа кодекс ҳамда қонунларда ривожлантирилди. Ислоҳотларнинг мана шу босқичида суд иш юритишининг, том маънодаги мустақил ва фақат қонун олдида жавоб берувчи суд тизимининг қонуний асослари яратилди”. 18 Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Том 16. “Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод И.А.Каримовнинг Дастури” . – Т . : Ўзбекистон НМИУ. 2008. Б.116. 19 Каримов И. А. Адолат қонун устуворлигида. / Халқ сўзи. 2001 й. 30 авг

“Афсуски, судьялар, прокуратура ва тергов органлари хо димлари, бир сўз билан айтганда, қабул қилинган янги қонун ларни ҳаётга татбиқ этиши лозим бўлган кишиларнинг дунёқара ши ва тафаккури анча қийинчилик билан ўзгаряпти. Буни аниқ тан олиш керак. Бизнинг бош вазифамиз - ўтмиш асоратларидан имкони борича тезроқ қутилишдир. Энг аввало, жазолашнинг репрессив, озодликдан маҳрум қилиш ҳолларини қисқартириш ҳисобига қонунчиликнинг адолат ва инсонийлик каби тамойил ларининг кучайишини ва амалда қўлланишини таъминлашимиз зарур”. “Бугун бизнинг ҳуқуқий доктринамиз мутлақо янгича, демо кратик таймойилларга асосланган. У энг аввало, Ўзбекистон Кон ституцияси талабларига кўра инсон ҳуқуқларининг устунлигини таъминлайди. Инсон ҳимоянинг бош субъекти бўлиб, унинг ҳаёти ва соғлиғига суиқасд қилиш оғир жиноят ҳисобланади” . “Қонунни бузган одамдан уни такрорламаслик ҳақида тил хат олиш, гаров каби бошқа эҳтиёт чораларини, жарима каби жа золарни қўллаш ўзини оқлашини унутмаслик керак". “Терговни зўравонлик билан олиб бориш, яъни олдин ҳибсга олиб, жамиятдан ажратиб, кейин унинг айбини исботлашга ки ришиш каби ўтган замондан қолган ярамас тажрибага барҳам бе рилиши зарур”. “Ҳуқуқ-тартибот органлари ходимлари томонидан ўз ваколатларини суиистеъмол қилишларига йўл қўймаслик, органларни бундай нопок шахслардан тозалаш, ривожланган демократик мамлакатларда қўлланиб келаётган тамойиллар ва талабларга жавоб берадиган мезонлар асосида ҳуқуқбузарлик ва жазо тизимини қайта кўриб чиқиш зарур". "Жиноят қонунчилиги бўйича жиноятлар учун жазо тайинлашни либераллаштириш лозим”. "Жиноят қонунчилигида иқтисодий соҳада жиноят содир этган шахсларга нисбатан иқтисодий таъсир чораларини қўллаш имкониятларини кенгайтириш зарур. Озодликдан маҳрум қилиш ўрнига жазонинг жарима турини қўллашни кенгайтириш, жарима миқдорини ошириб, энг аввало,

етказилган моддий зарарни қоплашга қаратилган бошқа таъсир чораларидан фойдаланиш зарур”. “Жазо белгилашнинг муқобил турларини қўллашни кенгайтириш жиноят қонунчилигимизни такомиллаштиришнинг устувор йўналишларидан бири бўлади”. “Ўзбекистонда “ўлим жазоси”ни қўллашга доир жиноят қонунчилиги сиёсати бутун жаҳонда кечаётган жараёнларга тўла мос келади. Фақатгина 4 та жиноят бўйича 1) Агрессия, 2) Геноцид, 3) Террорчилик, 4) Оғирлаштирувчи ҳолатларда қасддан одам ўлдиришда ўлим жазоси қолдирилди” (Айни вақтда ушбу масала юзасидан янада либераллаштириш сиёсати олиб борилиб, фақатгина террорчилик ва оғирлаштирувчи ҳолатларда қасддам одам ўлдириш жинояти учунгина ўлим жазоси қолдирилган. 2008 йилнинг 1 январидан бошлаб эса, мамлакатимиз жиноят қонунчилигидан ўлим жазосини олиб ташлаш назарда тутилмоқда.). “Қонунни бузган оила бошлиғининг қилмиши учун унинг хотини, бола- чақаси азият чекмаслиги ва жавоб бермаслиги керак. Инсон ҳуқуқининг моҳияти ҳам, авваламбор мана шундадир. Биз синфий кураш ғояларига, давлат манфаатларининг мутлоқ устунлигига асосланган ва ҳали–бери онгимиздан батамом йўқ бўлиб кетмаган коммунистча ёндашувлардан воз кечишимиз керак. Яъни агар бирор бир оила бошлиғи қонунни бузишда айбланадиган бўлса, унинг бутун оиласи ва яқинлари ҳам жиноят тамғаси ва шармисорлик азобини кўтариб юришига қаршимиз. Биз отанинг номуносиб хулқи учун оила аъзолари, энг аввало, ҳаётга ёруғ ният ва катта умидлар билан эндигина қадам қўяётган ёшларнинг жамиятдан узилиб қолишига асло йўл қўймаслигимиз керак. Бу бизнинг бош мақсадимиздир". “Вояга етмаганлар, аёллар ва кексаларга нисбатан қўлланадиган жазо тизимини эркинлаштириш жараёни изчил давом эттирилиши зарур”. “Жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилигини эркинлаштириш ва демократлаштиришда ишларни кўриб чиқиш тартибини соддалаштириш,

жиноий ишларни тергов қилиш ва судда кўриш муддатларини қисқартириш долзарб вазифалардан биридир". “Давлат муассасалари, биринчи навбатда прокуратура ходимлари бир ҳақиқатни қулоғига қуйиб олганки, улар мана шу халқнинг бир қисми, ҳеч кимдан, оддий одамлардан ортиқ жойи йўқ. Уларни шу халқ вояга етказган. Бас шундай экан, прокуратура ходимлари уларни назорат қилишлари эмас, балки уларга хизмат қилишлари керак”. “Прокуратура ваколатининг доирасини, унинг фаолиятини такомиллаштиришнинг асосий йўналишларини айнан ана шу нуқтаи назардан келиб чиққан ҳолда белгилаш зарур”. “Демократик жамиятда алоҳида фуқаролар эмас, балки уларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатлари қандай ҳимоя қилинаётганлиги прокурорлик назоратининг объекти ҳисобланади”. “Прокуратура идоралари фуқароларнинг ҳуқуқлари камситилишига йўл қўймаслик мақсадида бошқарув ва контроль органларининг ҳуқуқий ҳужжатлари қонунийлигини назорат қилиб бориши зарур. Бу - прокурорларнинг асосий вазифаси ва бурчидир”. “Прокурорлар фаолиятига улар томонидан қўзғатилган жиноий ишлар ёки жавобгарликка тортилган фуқаролар сонига қараб эмас, балки тегишли ҳудудда қонунчиликка амал қилинишининг ҳолатига қараб баҳо берилади”. “Қонунни ҳимоя қилиш, суд, прокуратура органларининг асосий вазифаси, аввало, фуқароларнинг ҳуқуқий маданиятини ошириш, уларнинг ўз ҳуқуқларини қонунларни яхши билишларига эришиш, ҳуқуқбузарликнинг олдини олиш бўйича самарали иш олиб боришдан иборатдир”. Юридик кадрлар биринчи навбатда, прокуратура органлари учун мустахассислар тайёрлашнинг амалдаги тизими, унинг камчиликлари ҳақида тўхталиб ўтмоқчиман. Бугун ҳуқуқшунос кадрлар тайёрлаш бир қатор ўқув муассасаларида - Тошкент давлат юридик институтида, Қорақалпоғистон, Самарқанд ва Фарғона давлат университетларининг юридик факультетларида, бошқа ўқув

даргоҳларида амалга оширилмоқда. Андижон ва Наманган давлат университетларида бор-йўғи 3 тадан фан номзоди ишлайди ҳолос. Ихтисослашган юридик адабиётларни, дарслик ва услубий қўлланмаларни нашр этиш иши ҳам мутлақо талаб даражасида эмас. Тошкент давлат юридик институти фақат таълим йўналишидаги ўқув юрти бўлиб қолмай, жиддий илмий база асосида ҳуқуқий тизимни ислоҳ қилиш билан боғлиқ дастурлар, қарорлар лойиҳаларини тайёрланадиган илмий ва ташкилий марказга айланиши лозим. Умид қиламизки, ҳуқуқшунослик институти, мамлакатимизнинг бошқа йирик ўқув ва илмий марказлари бор салоҳиятини миллий ҳуқуқшунослик мактабини яратишга қаратади. Бу даргоҳда ҳуқуқшунослик фани илмий ва амалиётининг долзарб муаммоларига доир очиқ ва кенг баҳс-мунозаралар олиб борилади, ҳуқуқий тизимни такомиллаштириш, қонунлар тайёрлашнинг истиқболли дастурлари тайёрланади. “Ҳуқуқбузарлик қилган инсон ҳали ёш, дунёқараши ва ҳуқуқий онги эндигина шаклланаётган, қонунларга итоат қилувчи киши қилиб тарбиялаш мумкин бўлган пайтда аниқ мақсадни кўзлаб, унинг тарбияси билан шуғуллангани яхши эмасмиди? Бу масаланинг ҳал этилиши прокуратура идоралари, бутун ҳуқуқий тизимимиз ва умуман, жамиятимиз учун асосий фаолият йўналиши бўлмоғи керак” 20 деб айтганларини таъкидлаб ўтиш жоиздир. 20 Каримов И.А. Адолат-қонун устуворлигида. Халқ сўзи. 2001, 30 авг.

Адабиётлар рўйхати: 1.Басков В.И. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида) М.,”Бек” нашриёти, 1998. 2.Давлетов А. Дж. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида). Нукус. Билим.1999. 3.Россия Федерациясида прокурор назорати. (дарслик, рус тилида/ А.А. Чувилёвнинг умумий таҳрири остида/ М., 2000. 4. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (умумий қисм, дарслик, ўзбек тилида) Т.: 2002 й., «Янги аср авлоди». 5. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (махсус қисм, дарслик, ўзбек тилида) –Т.: ТДЮИ.2003 й. 6. Уголовный процесс. Учебник. Под редакцией Никифоро вой Е.Н. (Учебник, на русском языке.) Т.: 2002 й. 7.Ковалёв М.А. Жиноятларни тергов қилишда шахснинг ҳуқуқларига риоя қилиниши устидан прокурор назорати. (моно графия) М., 1981. 8.Мадалиев О.М. Жиноят ишларини биринчи инстанция судларида кўрилишида прокурор иштироки. (монография). –Т.: ТДЮИ.2005.,244б.

O'xshashlar

Прокурор назорати

Айбсизлик презумпциясининг умумий тушунчаси ва моҳияти

Интеллектуал мулк муҳофазаси фанининг моҳияти, мақсади ва вазифалари

Конституция тушунчаси ва моҳияти

Жиноят процессида суд назорати ўқув курсининг тушунчаси аҳамияти ва вазифалари