Жиноят процессида суд назорати функцияси ва тизими - Huquqshunoslik - Referatlar

Жиноят процессида суд назорати функцияси ва тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.2900390625 KB

Ko'chirib olish

Жиноят процессида суд назорати функцияси ва тизими Режа: 1. Жиноят процессида суд назорати 2. Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти

Ўзбекистон мустақилликка эришгандан кейин суд тизимида ва жиноят судлов ишларини юритишда жиддий суд ислоҳотлари ўтка зилди. Суд ислоҳотларидан кутилаётган асосий натижа кучли ва мус тақил суд ҳокимиятига эришиш, чунки бусиз демократик ўзгаришлар ни амалга ошириш мушкул. Президентимиз И.А.Каримов “Ўзбекис тондаги ҳуқуқий ислоҳотларнинг асосий мақсади суднинг алоҳида ва мустақил ҳокимият тармоғи сифатидаги мавқеини қайта тиклаш ғояси бўлди” 1 деганларида демократик институт сифатида суд вако латларини янада ошириш ва фаолиятини кенгайтириш лозимлигини назарда тутадилар. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми ва Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг “Суд ҳокимияти тўғрисида”ги 1996 йил 20 декабрдаги 1-сонли қўшма қарорида суд ҳокимияти тушунчасига биринчи марта қуйидагича таъриф берилди. “Суд ҳокимияти - бу судларнинг Ўзбекистон Республикаси Консти туцияси ва қонунлари устуворлиги принципига сўзсиз риоя қилиш асосида жиноий, фуқаролик, хўжалик ишларини ва маъмурий ҳуқуқ бузарлик тўғрисидаги ишларни кўриш бўйича ваколатидир”. 2 Пленум қароридаги таърифга биноан, суд ҳокимияти фақат одил судловни амалга оширар экан, деган хулоса билан чекланмаслик ке рак. Одил судлов суд ҳокимияти амалга оширадиган ваколатлар тури га киради, холос. Энг муҳими Ўзбекистон Республикасида суд ҳо кимияти давлат ҳокимиятининг мустақил тармоғи сифатида инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишга доир давлат функциясини амалга оширади. Чунки Ўзбекистон Республикаси Кон ституциясининг 2-моддасида “Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар” деб белгилан ган. 1 Каримов И. Ҳозирги босқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг муҳим вазифалари. // Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби. -Т.: 5 т. 1997. –Б. 106-110. 2 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорларининг тўплами. 1991-1997. -Т.: Шарқ, 1997. -Б 5-6.

Шундан келиб чиқиб, суд ҳокимиятининг аҳамияти жиҳатидан одил судловдан фарқ қилмайдиган ваколатларини қайд этиш мумкин. Буларга: 1) Конституциявий назорат; 2) давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг қарорлари ва ҳужжатларининг қонунийлиги устидан на зорат; 3) ҳукмлар ва суднинг бошқа актлари ижросини таъминлаш; 4) судларга тааллуқли бўлган маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни кўриб ҳал этиш; 5) суд амалиёти асосида амалдаги қонун чиликка шарҳ бериш; 6) судлов корпусининг ташкил этилишида иш тирок этиш; 7) суднинг бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан ҳамкорлик қилиши ва ҳоказо. Бу ваколатлар бир-бири билан узвий боғлиқликда амалга оши рилиб, суд ҳокимияти таркибига кирувчи органларнинг қарорларини умуммажбурийлигини таъминлайди. Суд ҳокимиятининг бундай ор гани суд ҳисобланади. Суд ижро этувчи ва қонун чиқарувчи орган лардан ўзига хос хусусиятлари билан фарқ қилади. Булар қуйидаги лар: 1) суд махсус қонунларга риоя қилинган ҳолда ташкил этилади ва фаолият юритади; 2) судьялик номзодига қўйилган талаблар ҳоки миятнинг бошқа ҳеч бир мансабдор шахсига нисбатан қўлланилмай ди; 3) судьялар мустақил бўлиб, фақат қонунга итоат этадилар; 4) қо нун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият суднинг ишига аралаша олмайди, суд эса уларнинг фаолият мазмунига таъсир этиши мумкин. Адабиётларда суд ҳокимиятининг тушунчаси, фаолияти йўна лишлари ва уни амалга ошириш шакли мунозарали масала ҳисобла нади. 3 Айрим 3 Лазарева В.А. Судебная власть и ее реализация в уголовном процессе. –Самара: 1997. -136 б.; Бозоров В.М. Современные проблемы Российского правосудия по уголовным делам в деятельности военных судов. –

тадқиқотчилар суд ҳокимияти - одил судлов ва Конс титуциявий назорат функцияларини бажаради, деган фикрдалар. 4 В.П. Божьевнинг фикрича, суд ҳокимиятининг асосий функцияси одил судлов, суд назорати, суд корпусини ташкил этиш, суд амалиё тига раҳбарлик қилиш эса суд ҳокимиятининг ваколати ва уни амалга ошириш тури ҳисобланади. 5 В.П.Божьевнинг фикрига одил судлов билан тенг равишда суд назоратини тилга олганлиги учун ҳам маққул деб ҳисоблаймиз. Лекин В.А.Лазареванинг бу борадаги фикрига эса қўшилиб бўлмайди. В.А.Лазарева суд ҳокимиятининг асосий вазифа си жамиятда юзага келган келишмовчиликларни бартараф қилиш эканлиги ҳисобга олинса, одил судлов – суд ҳокимияти амалга оши радиган ягона шакл ҳисобланади, 6 - дейди ва бу билан суд назорати ни суд ҳокимиятининг шакли сифатида тан олмайди. Ваҳоланки, суд назорати юқорида қайд қилинганидек, нафақат узоқ тарихий заминга, балки ҳуқуқий асосга ҳам эга. Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти ни беш йил муддатга сайланадиган ва шу муддатга тайинланадиган судьялар амалга оши ради Суд тизими деганда, судларнинг ваколати ҳамда мақсад ва ва зифалари бўйича тузилган мажмуи тушунилади. Ушбу тизим Ўзбе кистон Республикаси Конституциясининг 107-моддаси ва “Судлар тўғрисида”ги Қонуннинг 1- моддасида қайд этилган бўлиб, унга кўра Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Ўзбекистон Респуб ликаси Олий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди, Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича олий судлари, Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик суди, фуқаро лик ва жиноят ишлари бўйича вилоят ва Тошкент шаҳар судлари, фу қаролик ишлари бўйича туманлараро судлар, Екатеринбург: 1999. -236 б.; Бойков А.Д. Третья власть в России. -М.: 2002. -138 б.; Халдеев Л.С. Судья в уго ловном процессе. -М.: 2002. -99 б.; Хисматуллин Р.С. Апелляционное производство по делам несовершенно летних. -Уфа: 2001. -78 б.; Судебная власть // Под. Ред. И.Л. Петрухина. -М.: 2003. -720 б. 4 Реженевский В.А., Чепурнова Н. М. Судебная власть в Российской Федерации: конституционные основы организации и деятельности. -М.: 1998. -96 б.; Шейфер С.А., Яблоков В.А. Понятие судебной власти и ее функции // Проблемы судебно-правовой реформы в России: история и современность. –Самара: 1999. –Б. 198. 5 Правоохранительные органы Российской Федерации. Под ред. Божьева В.П. -М.: 1996. –Б. 42. 6 Лазарева В.А. Судебная власть. Судебная защита. Судебный контроль: понятие и соотношение (лекции - очерки). – Самара: 1999. –Б. 20-24.

жиноят ишлари бўйича туман (шаҳар) судлари, ҳарбий судлар ва хўжалик судларидан ибо рат. Суд тизимлари таркибида умумий юрисдикция судлари ўзига хос хусусиятга эга. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Республика умумий юрисдикция судлари тизимида энг юқори орган ҳисобланиб, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 110-моддаси, Ўзбекис тон Республикаси ЖПКнинг 29-моддаси ва “Судлар тўғрисида”ги Қонуннинг 13-моддасига кўра фуқаролик, жиноий ва маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисоб ланади. У томонидан қабул қилинадиган ҳужжатлар қатъий ва Ўзбе кистон Республикасининг барча ҳудудида бажарилиши мажбурий дир. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Қорақалпоғистон Респуб ликаси Олий судлари, вилоятлар, шаҳарлар, туманлараро, туман суд лари ва ҳарбий судларнинг судлов фаолияти устидан назорат олиб бориш ҳуқуқига эга. Бу масалалар ичида “суд назорати” тушунчасига эътиборни қаратиш лозим. Чунки бунда масала ўрта ва қуйи бўғин судларининг фаолияти устидан назорат хусусида бормоқда. Бу асосламоқчи бўлган фикримиз учун айнан зарур. “Суд назорати” фаолият йўналиши мав жудлиги Конституциямизда (110-модда), ЖПКда ҳамда “Судлар тўғрисида”ги қонунда ҳам эътироф этилишига қарамай, жиноят про цессуал ҳуқуқи фанида мавжуд бўлган фаолият йўналишлари тарки бида суднинг назорат функцияси назарда тутилган эмас. Хўш, жиноят процессида функция деганда нимани тушуниш керак. Жиноят про цессида функция 7 сўзи – фаолият йўналиши деган мазмунни беради. Масалан, Л.Б.Алексеев “Жиноят процессининг функциялари деб субъектларнинг ишда иштирок этишдаги фаолият йўналиши, турла ри, уларнинг роли, ўрни ҳамда мақсадига айтилади” 8 дейди. П.А.Лупинскаянинг фикрича эса “Субъектларнинг ишдаги ўрни, бел гиланган 7 Функция –круг деятельности, назначение, роль. Словарь русского языка -М.: 1961. –805 б. 8 Алексеев Л.Б. Уголовно-процессуальные функции: курс уголовного процесса. Общая часть –М:, 1989. -424 б.

мақсади ёки вазифаси билан боғлиқ бўлган фаолият йўна лишларининг турлари жиноят процессининг функциялари”, 9 дейила ди. Бизнинг назаримизда, бу таърифлар функциянинг мазмун, моҳиятини етарли даражада очиб бермайди, чунки “функция” сўзи қонунда ишлатилмаган бўлса ҳам бу фаолият йўналишини бажариш тартиби ва унинг субъектларини ваколати қонун билан қатъий тар тибга солинади. Шунинг учун ҳам “Жиноят процессуал фаолият тарқоқ ҳаракатлар йиғиндиси эмас, балки ҳаракатларнинг ягона ти зими бўлиб, унинг асосида жиноят процессуал қонунида белгиланган вазифаларнинг бирлиги ётади” 10 десак тўғрироқ бўлади. Жиноят процесси иштирокчиларининг жиноят судлов ишларини юритишдаги ўрни, белгиланган мақсади ёки вазифаси жиноят про цессида мавжуд бўлган фаолият йўналишларида акс этади. Жиноят процессида еттита фаолият йўналиши мавжуд. Бу фао лият йўналишларига: жиноятларни тергов қилиш; айблов ва ҳимоя; жиноят ишини судда кўриш ва ҳал қилиш (одил судлов); жамоатчи ликнинг иштироки; қўшимча ва ёрдамчи фаолият йўналишлари кира ди. Бу фаолият йўналишларининг ҳар бирини ўз иштирокчиси бўлиб, улар қонунда белгиланган ваколат доирасида ҳаракат қиладилар. Ҳар бир иштирокчи жиноят судлов ишларини юритишда фақат битта фаолият йўналишига мансуб бўлади ва унда белгиланган вазифани адо этади. Масалан, жиноят ишини судда кўриш ва ҳал қилиш фао лият йўналишини (одил судлов) фақат суд амалга оширади. Тергов қилиш фаолият йўналишини - терговчи, прокурор; айбловни – проку рор, жабрланувчи; ҳимоя фаолият йўналишини - ҳимоячи, гумон қи линувчи, айбланувчи, судланувчи; жамоатчиликни иштирокини – жа моат айбловчиси, жамоат ҳимоячиси; қўшимча фаолият йўналишини - фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар; ёрдамчи фаолият 9 Уголовный процесс. Учебник. Под. ред. Лупинской П.А. -М.: 1995. –Б. 47. 10 Жиноят процесси (Умумий қисм) Дарслик. З.Ф. Иноғомжонова умумий таҳрири остида. -Т.: “Янги аср авлоди”, 2002. –Б. 19.

йўнали шини - гувоҳ, холис, таржимон эксперт, мутахасcис, суд котиби ба - жарадилар. Жиноят процесси иштирокчиларининг фаолият йўналишлари ўзаро чамбарчас боғлиқ, лекин бири иккинчисини ўрнини боса ол майди. Бу фаолият йўналишларининг ҳар бири жиноят судлов ишла рини юритиш вазифаларини амалга оширишда алоҳида муҳим аҳа мият касб этади. Шунинг учун ҳам унинг барча иштирокчилари зим масига юклатилган функциялар фаол амалга оширилиши учун ҳақи қий имкониятлар яратилиши ва кафолатланиши керак. Суд назорати ҳам шу функциялар қаторидан муносиб ўрин оладиган фаолият йўналиши эканлигига шак-шубҳа йўқ. Н.Т.Муратова ва Л.Д.Глюкин, - “суд назорати – судгача бўлган жиноят процессуал фаолиятнинг кўп қиррали фаолият йўналиши бўлиб, қонун билан белгиланган процессуал шаклга эга бўлган ҳолда жиноят процесси иштирокчилари ва фуқароларнинг суд орқали ҳимоя қилиниши институтини амалга оширилишига хизмат қилади”, - деган фикрни билдирадилар 11 . Суд назорати функцияси билан одил судлов функциясини фарқи хусусида Н.А. Колоколов фикр билдириб, - “суд назорати функцияси фақат дастлабки терговга тааллуқли, яъни фақат шу босқичга хос” 12 , - дейди. Бу фикр билан келишиб бўлмайди. Чунки суд назорати даст лабки терговдан ташқари жиноят ишини судда кўриш учун тайинлаш ҳамда ҳукм, ажрим ва қарорларни қонунийлиги, асослилиги ва адо латлилигини текшириш босқичида ҳам амалда бўлади. Яна бир фарқ, ҳақиқатан ҳам суд назорати функцияси одил судлов функциясига ёр дамчи характерга эга, чунки суд ҳокимиятининг бош мақсади – одил судловни амалга ошириш. Лекин суд назорати функциясини моҳияти ва аҳамияти ундан кам эмас. Чунки суд назорати нафақат назарий ва амалий аҳамиятга эга, балки жиноят процессида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашнинг янги поғонага кўтарилишининг пойдевори ҳисобланади. Бу борада М.Е. Токареванинг “суд 11 Муратова Н.Г., Глюкин Л.Д. Понятие и правовая природа судебного контроля по уголовным делам. // Российский судья. -2004. -3-сон. –Б. 15-17. 12 Колоколов Н.А. Судебный контроль в стадии предварительного расследования: реальность перспективы. // Государство и право: 1998. -1-сон. -Б. 32-33.

назорати функцияси - суд ҳокимиятининг ролини ошишига ва фуқароларнинг суд орқали ҳимояланишига кафолатдир” 13 деган фикрига қўшиламиз. Суд назорати жиноят процессининг мустақил фаолият йўнали ши эканлиги хусусида бошқа фикрлар ҳам мавжуд. Масалан, В.Н.Галузо, - “бу фаолият йўналиши жиноят процессининг мустақил фаолият йўналиши бўлиб, гумон қилинувчи, айбланувчини ушлаб ту риш, қамоққа олиш, қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш қарорларини қонунийлиги ва асослилигини таъминлашга хизмат қилади”, 14 - дейди ва фақат суд назоратининг битта турини, яъни да стлабки терговда суд назорати мавжудлигини тан олади. Р.Р. Магизов очиқдан очиқ “Суд назорати фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилиб, қонуний, асослантирил ган қарорларни қабул қилишга, бузилган ҳуқуқларни тиклашга, одил судловга хизмат қилади, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, тортишув чилик билан боғлиқ бўлган барча масала одил судловга тегишли. Суд назорати юридик ва фактик жиҳатдан исботлаш бурчи юклатилган шахслар билан процесс иштирокчилари ўртасидаги низони бартараф қилишга ёрдам беради”. 15 А.В. Солодиловнинг фикрича, дастлабки терговдаги суд назора тининг асосий вазифаси фуқароларнинг бузилган конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини тиклашдан иборат. 16 Назаримизда, бу фикр лар суд назоратининг асл мазмун, моҳиятини очиб беролмаган. Зеро дастлабки терговга суд назорати олиб кирилгунга қадар ҳам фуқаро ларнинг ҳақ - ҳуқуқлари муҳофаза қилинган, қолаверса бу жиноят про цессининг принципи даражасидаги талаб ҳисобланади. Масалан, Ўз бекистон Республикаси 13 Токарева М.Е. О разработке гарантий законности в досудебных стадиях уголовного процесса. В кн. Прокуратура и правосудие в условиях судебно-правовой реформы. // Сб. научных трудов. –М.: 1997. –Б. 146-155. 14 Галузо В.Н. Судебный контроль за законностью и обоснованностью содержания под стражей подозреваемых и обвиняемых на стадии предварительного расследования. Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. 1995. –Б. 12. 15 Магизов Р.Р. Предмет и пределы судебного контроля в уголовном процессе. // Следователь. -5-сон. 2004. – Б. 23. 16 Солодилов А.В. Судебный контроль в системе уголовного процесса России. -Томск. 2000. –Б. 22.

ЖПКнинг 17-18-моддалари айнан шахснинг шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш, ҳамда ҳуқуқ ва эркинлик ларини муҳофаза қилишга бағишланган. И.Л.Петрухин “Суд назорати ўз мазмунига кўра процесс ишти - рокчиларининг чекланган конституциявий ҳуқуқларини тиклаш ва суриштирувчи, терговчи ва прокурорнинг ноқонуний ҳаракатлари ҳамда қарорлари устидан тушган шикоятларни кўришни ўз зиммасига олади” 17 дейди. Н.А. Колоколов “Суд назоратининг асосий йўна лиши: а) фуқароларнинг бузилган конституциявий ҳуқуқларини тик лашга оид материалларни кўриш; б) процесс иштирокчиларининг жиноят судлов ишларини юри тишга тўсқинлик қилувчи қарорлар ҳаракат (ҳаракатсизлик) устидан тушган шикоятларни ҳал қилишдан иборат”, 18 - деб таъриф беради. И.Е.Слепнева эса “Суд назорати жиноят процессининг судгача бўлган босқичида дастлабки тергов органлари томонидан қабул қи линган қарорлар фуқароларнинг конституциявий ҳақ-ҳуқуқларини бузганда юзага келади”, 19 деб ёзади. Юқорида келтирилган фикрлар дастлабки терговда суд назора тини амалга оширадиган фаолиятнинг тўлиқ таркибини аниқ кўрса тиб бермайди. Берилган барча таърифларда фақат дастлабки терговда суд назоратининг шикоятларни кўришдаги вазифаси хусусида сўз бо ради. Шикоятларни кўриб ҳал қилиш ёки санкция бериш суд назора тини амалга ошириш усули, холос. Фаолиятни амалга ошириш усули ушбу фаолият йўналишидан устун бўла олмайди, балки унинг зами нида ўз ўрнини топади. Тарафлар ўртасидаги тортишувнинг заминида жиноят процессининг айблов ва ҳимоя функциялари ётади. Уларнинг тенглигини таъминлаш фақат суд органига хос. Лекин дастлабки тер говда суд назоратини ўрнатиш билан ўз-ўзидан яна бир 17 Петрухин И.Л. Прокурорский надзор и судебный контроль за следствием. // Российская юстиция. 1998. – Б.12. 18 Колоколов Н.А. Судебный контроль в стадии предварительного расследования: реальность, перспективы // Государство и право. -3-сон. -1998. –Б. 31-39. 19 Слепнева И.Е. Проверка законности и обоснованности расследования в досудебных стадиях. Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. –Волгоград: 1998. –Б. 8.

фаолият йўналишининг зарурлиги тақозо этилади. У судга хос бўлган одил судлов фаолият йўналиши эмас, балки дастлабки терговда тарафлар нинг фаолиятини мувофиқлаштириб турадиган, уларнинг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизликлари) қонуний ва асосли бўлишини таъ минлайдиган, процесс иштирокчиларининг ҳуқуқ ва қонуний ман фаатларини бузилишининг олдини оладиган фаолият йўналишидир. Бу фаолият йўналишини “дастлабки терговда суд назорати”, деб аташ мумкин. Шундан келиб чиқиб, дастлабки терговдаги суд назоратини жиноят процессидаги суд назорати фаолият йўналишининг таркибий қисми деб қараш зарур. Дастлабки терговда суд назорати тўғрисида Л.Н.Масленникова фикр билдириб, - “суд назорати – дастлабки терговда суд ҳокимияти ваколатини амалга ошириш шакли бўлиб, йўл қўйилган хато ва кам чиликларни кўриб чиқиб, лозим бўлса бартараф қилиш чораларини кўриш ҳамда қонунларни бузилишини олдини олишга хизмат қила ди”, 20 - дейди. Шунга кўра дастлабки терговдаги суд назоратини икки тури мавжуд дейиш мумкин: 1) огоҳлантирувчи; 2) қайта тикловчи. Булар ҳуқуқ бузилишининг олдини олиш, ҳамда бузилган ҳуқуқни тиклашга хизмат қилади 21 . Санкция бериш суд назоратининг огоҳлан тирувчи усули бўлиши мумкин, шикоят қилиш эса суд назоратининг қайта тиклашни амалга ошириш усули ҳисобланади. Лекин таъкидлаб ўтиш жоизки, дастлабки терговдаги суд назорати дастлабки тергов фаолияти билан уйғунлашиб кетади. Уни қайси бир жиҳати билан тўлдириши, унга ёрдамлашиши мумкин, лекин унинг ўрнини боса олмайди, чунки дастлабки тергов ўз моҳияти, мазмуни, вазифаси, иш тирокчилари, ваколат доираси билан жиноят процессининг мустақил фаолият йўналишини ташкил этади. Бу ўринда Н.Н. Ковтуннинг фикрига кўра, суд назорати жиноят процессининг мустақил институти ва суд фаолиятининг шакли деб, 20 Масленникова Л.Н. Соответствие полномочий судебной власти международным стандартам при расследова нии преступлений в России. // Российская правовая система и международное право: Современные проблемы взаимодействия. –Новгород: 1998. –Б. 11. 21 Макаркин А.И. Состязательность на предварительном следствии. // СПб. Юридический центр Пресс. 2004. –Б. 125.

кўрсатади ҳамда суд назоратини жиноят процессининг фаолият йўна лиши эканлигини эътироф этади. 22 Лекин унинг ҳам айрим фикрлари га қўшилиб бўлмайди. У суд назорати фаолият йўналишини одил судлов фаолият йўналиши билан аралаштириб юборган. Унинг фик рича, суд назорати фаолият йўналиши нафақат дастлабки терговда, балки суд муҳокамасида ҳам амалга оширилади. Ваҳоланки, суд на зорати фаолият йўналиши суд ҳокимиятининг мустақил фаолият йўналишига тааллуқли, одил судловга хизмат қилади, холос. О.В.Химичеванинг фикрича “Суд назорати жиноят ишини қўз ғатишда ва дастлабки терговда суд ҳокимиятини фаолият йўналиши ҳисобланади. Шунинг учун ҳам уни жиноят процессининг функцияси деб айтиш мумкин. Унда суд текшириш, огоҳлантириш ва ҳуқуқни тиклаш тизимини ўз ичига олиб, қонуний, асослантирилган қарор ва ҳаракатларни ижросини таъминлашга хизмат қилади”. 23 Шундай қилиб, жиноят процессидаги суд назорати масаласига қарашлар ҳам, муносабатлар ҳам, фикрлар ҳам турлича. Жиноят процессуал қонунчилигида мавжуд бўлган нормалар та - комиллаштирилиб, Президент Фармонидан 24 кейин, судгача ва суд дан кейинги жиноят процессуал фаолиятда суд назорати масаласи миллий қонунчилигимизда амалда бўлади. Шундан келиб чиқиб, суд ҳокимияти амалга оширадиган мустақил фаолият йўналиши сифатида суд назоратини атрофлича ўрганиш зарур. Жиноят процессида ҳақиқатни аниқлаш учун исботланиши ло зим бўлган ҳолатлар судгача бўлган босқичда, суд босқичида, суддан кейинги текшириш босқичида ҳам бир хилда муҳим аҳамият касб этади. Одил судлов биринчи инстанция судига тааллуқли бўлганлиги билан текшириш босқичида ҳукмни бекор бўлишига ёки ўзгаришига ҳеч ким кафил бўла олмайди. Одил судловни амалга ошириш вазифа сини ҳал қилишга деярли барча жиноят 22 Ковтун Н.Н. Судебный контроль в системе уголовного судопроизводства России. Монография. -Н.: Новго - род: 2002. –Б. 43-44. 23 Химичева О.В. Концептуальные основы процессуального контроля и надзора на досудебных стадиях уголов ного судопроизводства. Изд. ЮНИТИ-ДАНА. Закон и право. 2004. –Б. 210. 24 ЎзР. Президентининг “Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судларга ўтказиш тўғрисида”ги Фармони. -Халқ сўзи. -8 авг. -2005.

процессининг функциялари хизмат қилади. Шу жумладан “Суд назорати фаолият йўналиши ҳам одил судловни амалга оширишга хизмат қилади, ҳамда жиноят иши ни қўзғатиш ва дастлабки терговнинг процессуал ҳужжатларини ва тергов ҳаракатларини қонуний, асосли ҳамда адолатли бўлиши учун ниҳоятда зарур”. 25 Бу фикр деярли тўғри, шу маънодаки: 1) судгача бўлган фао лиятда суд назорати одил судловни қамраб ола олмайди; 2) суд даст лабки терговда шикоятни кўриб чиқиш ёки тергов ҳаракатларига, процессуал мажбурлов чораларига санкция бергани билан ишни маз мунан ҳал қилиб бермайди; 3) ўз-ўзидан маълумки, бунда шахсни айбдор ёки айбсизлиги масаласи ҳал қилинмайди. Шундан келиб чиқиб қатъий айтиш мумкинки, судгача бўлган назорат одил судловга хизмат қилиши мумкин, лекин одил судлов фаолият йўналишига кирмайди. Шу хусусияти билан жиноят ишини судда кўриш учун тайинлаш ва ҳукм, ажрим ва қарорларнинг қону нийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш босқичидаги суд назоратига ўхшаб кетади. Фақат бу босқичдаги суд назорати, хусусан ҳукм, ажрим ва қарорларнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатли лигини текшириш босқичидаги суд назорати аллақачон эътироф этилган, қолаверса, апелляция инстанцияси жорий этилиши билан кучайтирилган ҳам. Бизнинг асосий вазифамиз - дастлабки терговда ги суд назоратини ҳуқуқий табиатини очиш ва юқорида келтириб ўтилган суд назоратлари билан бир тизимда эканлигини, улар ўрта - сида узвийлик борлигини исботлашдир. Шуни ҳам таъкидлаш жоиз ки, дастлабки терговдаги суд назорати ўз хусусиятларига кўра: 1. Мустақил фаолият йўналиши сифатида эътироф этилишига барча асосларнинг мавжудлиги; 2. Фақат суд ҳокимияти вакили томонидан амалга оширилиши; 25 Химичева О.В. Концептуальные основы процессуального контроля и надзора на досудебных стадиях уголовного судопроизводства. Изд. ЮНИТИ-ДАНА Закон и право. 2004. –Б. 208.

3. Назорат қилиш объекти, предмети ва чегарасига эга эканлиги, бунга асос бўлади. А.П.Гуськованинг фикрича, бу масалага кенгроқ қараш лозим, чунки ҳозирда суд назорати жиноят судлов ишларини юритишнинг деярли барча босқичларида, унинг институтларида, нормаларида, процессуал ҳаракатларида ва қабул қиладиган қарорларида амалда бўлмоқда. 26 Шундан келиб чиқиб айтиш жоизки, суд назоратини аллақачон жиноят процессининг мустақил фаолият йўналиши деб эътироф этиш лозим. “Бу тизим, - дейди Н.Н.Ковтун, - суд ҳокимия тининг жиноят процессидаги шахс ҳуқуқларини ноқонуний, асоссиз чеклашнинг олдини олишга ёки бузилган ҳуқуқни тиклашга ҳамда ҳуқуқ воситасида уларни компенсация қилишга хизмат қилади”. 27 Юқорида келтирилган фикрларга тўла ва қисман қўшилган ҳолда таъкидлаш жоизки, келажакда босқичма-босқич дастлабки тер говда жиддий тергов ҳаракатларидан: шахсни ўз розилигисиз гувоҳ лантириш (145-модда), мурдани эксгумация қилиш (148-модда), олиб қўйиш ва тинтув ўтказиш (161- модда), почта-телеграф жўнатмалари ни хатлаб қўйиш (166-модда), телефон ва бошқа сўзлашув қурилмала ри орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш (170-мод да), шахсни экспертиза тадқиқотидан ўтказиш (181- модда); фуқаро ларнинг конституциявий ҳуқуқларини чеклаш билан боғлиқ бўлган процессуал мажбурлов чоралари: ушлаб туриш (226-модда), қамоққа олиш (242-модда), қамоқда сақлаш муддатини узайтириш (245-мод да), айбланувчини гаров эвазига қамоққа олмаслик (249-модда), уй қамоғи чорасини қўллаш (келгусида бу хил эҳтиёт чораси Жиноят-процессуал кодексида кўзда тутилса), лавозимидан вақтинча четлаш тириш (256-модда), шахсни тиббий муассасага жойлаштириш ва муд датини узайтириш (266, 268- модда); ҳукмнинг мулкий ундиришлар тўғрисидаги қисми ижросини таъминлаш учун: шахснинг мол-мулки ни хатлаш (290-модда), банк ва 26 Гуськова А.П. Процессуально-правовые и организационные вопросы подготовки к судебному заседанию по УПК РФ. -Оренбург.: 2002. –Б. 8. 27 Ковтун Н.Н. Судебный контроль в уголовном судопроизводстве России. -Н.: Новгород: Нижегородская пра вовая академия. 2002. –Б. 148.

кредитлаш муассасаларида жисмоний ва юридик шахсларнинг маблағи ва мол-мулки борлиги тўғрисида маълумотлар олиш ва уларни хатлаш (294- модда) учун суддан рухсат олиш, шунингдек, ноқонуний, асослантирилмаган қарорлар, ҳаракат лар (ҳаракатсизлик) устидан судга шикоят қилишда суд назоратининг ўрнатилиши ҳуқуқий давлатда жисмоний ҳамда юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг кафолати сифа тида намоён бўлади. Шунинг учун ҳам “дастлабки терговда суд назо - ратининг ўрнатилиши муҳим ва зарур”. 28 Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари тизимида суднинг юқори ўринга эга эканлигини эътиборга олиб, жиноят процессида суд назо ратини ўрнатиш тўла якунига етказилиши лозим. Айрим олимлар суд назоратининг қонунчиликни мустаҳкамлашдаги алоҳида хусусиятла рини ҳисобга олиб, уни жиноят процессининг принципи даражасига кўтариш керак 29 деган фикрдалар. Биз ҳам бу фикр тарафдоримиз. Суд назоратининг моҳияти тўғрисида ҳам турлича қарашлар мавжуд. Масалан, айрим олимлар суд назоратига одил судловни амалга ошириш шакли, 30 деб таъриф беришса, айримлари – усули, 31 деб ҳисоблайдилар, яна бошқалари у одил судловнинг конституция вий фаолият йўналиши, 32 деган фикрни илгари сурадилар. Бизнинг фикримизча, суд назоратини жиноят процессининг мустақил фаолият йўналиши, деб ҳисоблаш лозим. Чунки, бу фаолият йўналишининг: 1) мустақил иштирокчилари; 2) уларнинг ҳал қиладиган мақсад, вазифалари; 3) қабул қиладиган ҳужжатлари; 4) ишни ҳал қилиш муддатлари; 28 Якимович Ю.К. Структура уголовного процесса: система стадий и система производств, основные и дополнительные производства. -Томск.: 1991. -Б. 46.; Сереброва С.П. Проблемы рационализации досудебного произ водства. -Н.: Новгород. 1977. –Б. 46.; Томин В.Т., Поляков М.П., Попов А.П. Очерки теории эффективного уго ловного процесса. –Пятигорск. 2000. –Б. 38. 29 Морщакова Т.Г. Судебная реформа. Сборник образцов. -М.: 1990. –Б. 30.; Муратова Н.Г., Глюкин Л.Д. Поня тие и правовая природа судебного контроля по уголовным делам. // Российский судья. 2004. -3-сон. –Б. 15-17. 30 Чепурнова Н.М. Судебный контроль в Российской Федерации: проблемы методологии, теории и государственно-правовой практики. -Ростов-на-Дону.: 1999. –Б. 61-62.; Лазарева В.А. Теория и практика судебной защи ты в уголовном процессе. –Самара: 2000. –Б. 232. 31 Строгович М.С. Основные вопросы социалистической законности. -М.: 1966. –Б. 186-188; Нажимов В.П. Суд как орган правосудия по уголовным делам в СССР. Автореф. дисс…. д-ра. юрид. наук. -М.: 1971. –Б. 32. 32 Ковтун Н.Н. Судебный контроль в уголовном судопроизводстве России. -Н.: Новгород: Нижегородская пра вовая академия. 2002. –Б. 3.

5) қўйилган талаб бажарилмаган тақдирда юзага келади ган ҳуқуқий оқибатлари мавжуд. Қолаверса, суд назорати жиноят процессининг мустақил функцияси сифатида дастлабки терговда, жиноят ишини судда кўриш учун тайинлашда, ҳукм, ажрим ва қарор ларнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш босқичида амалга оширилади. Суд назоратининг ушбу шаклларини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга ва жиноят судлов ишларини юритиш тарихида босқичма-босқич юзага келиб, такомиллашиб боради. А.П.Гуськованинг фикрича, давлат ўз фуқароларини ҳуқуқий ҳимоясини мустаҳкамлаш учун ҳам айнан шундай механизмни ишлаб чиқиши ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларининг муҳофазасини таъминлаши лозим. Суд назоратининг ташкил топиши ва ривожла ниши жиноят судлов ишларини юритишда процесс иштирокчилари ни, қолаверса, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг синовдан ўтган механизмини яратди. 33 Бу механизмни тўлалигича ишга солиш учун: 1) судни, унинг ҳуқуқий табиатига мос келмайдиган жиноят ишини қўзғатиш ваколатидан фориғ қилиш лозим; 2) прокурор давлат айбловидан воз кечган тақдирда суд буни эътиборга олиши керак; 3) ЖПКга жиноят процессида суд назоратини ўзига хос хусусиятини белгиловчи модда киритилиши мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз. 33 Гуськова А.П. Процессуально-правовые и организационные вопросы подготовки к судебному заседанию по УПК РФ. -Оренбург.: 2002. –Б. 10.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19. 6. Башкатов Л., Ветрова Г. О состязательности Российская юстиция. - 1995. -№ 1. -Б. 8-9.

O'xshashlar

Жиноят процессида суд назорати ўқув курсининг тушунчаси аҳамияти ва вазифалари

Жиноят иши материалларини судга тайинлаш босқичида суд назорати

Жиноят ишини судда кўриш учун тайинлашда суд назорати

Жиноят процессида ҳимоя ҳуқуқи ва айбсизлик презумпцияси

Жиноят процессида ҳукм ажрим ва қарорларининг қонунийлиги