Ўзбекистонда ҳакамлар судлари ва фуқаролик - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўзбекистонда ҳакамлар судлари ва фуқаролик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

Режа: 1. Ҳакамлар суди тушунчаси 2. Ташкилотлар ўртасидаги хўжалик низоларининг ҳакамлар судларида ҳал қилиниши 3. Фуқаролар ўртасидаги низоларнинг ҳакамлар суди томонидан ҳал этилиши 4. Ўзбекистон Республикаси савдо палатаси қошидаги Ташқи савдо арбитраж комиссиясининг иш кўриши 5. Ўзбекистон Республикаси савдо палатаси қошидаги Денгиз арбитраж комиссиясининг иш кўриши

Ҳакамлар суди тушунчаси Ҳакам термини арабча «ҳакамму» сўзидан олинган бўлиб, ҳолис, учинчи бир шахснинг судья бўлишини англатади. Ҳакамлар суди рус тилида «третейский суд» деб аталиб, учинчи шахслар (третьи лица) суди деган маънода тушунилади. Ҳакамлар суди деб фуқаролар билан фуқаролар ва ташкилотлар билан ташкилотлар ўртасида келиб чиққан баъзи фуқаролик ҳуқуқий характердаги низоларнинг учинчи шахс ёки шахслар (ҳолислар) томонидан кўрилишига айтилади. Манфаатдор тарафларнинг фуқаролик ҳуқуқлари фақат давлат суди томонидангина эмас, балки ҳакамлар суди йўли билан ҳам ҳимоя қилиниши мумкин. Ҳакамлар суди низолашувчиларнинг алоҳида келишуви билан бир ёки ток сондан иборат бир неча шахслар таркибида фуқаролик ҳуқуқий характеридаги низони ҳал этиш учун ташкил этилади. Ўзбекистон Республикасида ҳакамлар суди низоли ҳуқуқий муносабатларнинг субъектларига ва низонинг предметига қараб қуйидагича турларга: фуқаролар ўртасидаги низоларни ҳал қилиш учун тузиладиган; ташкилотлар ўртасидаги хўжалик низоларини ҳал қилиш учун тузиладиган; ташқи савдога оид низоларни кўрадиган ва денгиз ҳуқуқи билан тартибга солинадиган ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиққан низоларни ҳал қилиш учун тузиладиган ҳакамлар судларига бўлинади. Фуқаролар ўртасидаги низоларнинг ҳакамлар суди томонидан ҳал этилиши Фуқаролар ўртасидаги низолар ҳакамлар (ҳолислар) суди томонидан ҳакамлар суди турисидаги Низомга мувофиқ ҳал қилинади. Бу қонунни 1-20- моддаларида кўрсатилишича, фуқаролар (меҳнат ва оила муносабатларига доир низолардан ташқари) ўз ўрталарида келиб чиққан ҳар қандай низони ҳакамлар судининг кўриши учун топширишлари мумкин.

Низони ҳакамлар судининг кўриши учун топшириш тўғрисидаги шартнома ёзма шаклда (ҳакамлар ёзуви шаклида) тузилган бўлиши ҳамда унда: тарафларнинг номи ва уларнинг яшаш жойи; низонинг предмети; сайланган судьяларнинг номлари; низони ҳал қилиш муддати; шартноманинг тузилган жойи ва вақти кўрсатилиши лозим. Ҳакамлар суди ҳар сафар низонинг ҳамма иштирокичиларининг алоҳида келишуви билан ташкил этилади ва ҳар бир тараф томонидан баравар миқдорда сайланган бир ёки бир неча судья таркибида тузилади. Агар суд ҳайъат таркибда тузилса, судьяладан бири ўзаро келишув бўйича раис қилиб сайланади. Вояга етган (18 ёшга тўлган) ҳар бир фуқаро ҳакамлар судининг аъзоси қилиб сайланиши мумкин. Аммо айрим шахслар: чунончи, вояга етмаганлар, васийлик ёки хомийлик остида бўлганлар, суднинг ҳукми билан суд органларида ва прокуратурада мансаб эгаллаш ҳуқуқидан ёки адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқидан маҳрум этилганлар (ҳукмда кўрсатилган муддат давомида), жиноий жавобгарликка тортилган шахслар ҳакамлар судининг аъзоси бўла олмайдилар. Ишнинг кўрилиши тамомланмагунча судьялар алмаштирилмайди. Судьялардан бирортасининг кўрилаётган иш оқибатларидан манфаатдорлигини ва бу ҳолат шартнома тузиш вақтида ўзига маълум бўлмаганлигини исбот қилган тараф-келишувдан воз кечишга ҳақлидир. Судьялардан бири вафот этган, бошқа ёкка кетиб қолган ёки касал бўлиб қолган тақдирда, низони ҳал қилишни судьяларнинг мавжуд таркибига топшириш ёки чикиб кетган судьяни сайлаган тарафнинг тайинлаши бўйича янги судья сайлаш тарафларнинг келишувига боғлиқ. Бу тўғрида ҳакамлар ёзувининг ўзида қайд қилинади ва уни қолган ҳамма судьялар ва тарафлар имзолайди. Низони ҳакамлар судининг кўриши учун топшириш тўғрисида шартнома тузган фуқаролар, Низомнинг 6-моддасида кўрсатилган ҳоллардан бошқа

ҳамма ҳолларда, ҳакамлар ёзувида кўрсатилган муддат ўтмасдан олдин бу шартномадан воз кечишга ҳақли эмаслар. Ҳакамлар судида ишлар жамоатчилик асосларида, хизмат ҳақи олинмасдан кўрилади. Ҳакамлар суди ФПКда баён қилинган суд ишларини юритиш қоидалари билан боғлиқ эмас. Аммо томонлардан бири ёки ҳар иккиси судга келишдан бош тортмаган бўлса, ҳакамлар суди тарафларнинг баёнотларни эшитмасдан ишни ҳал қила олмайди. Ҳакамлар суди тубандаги ҳолларда бўлмаган деб ҳисобланади: ишни ҳал қилиш муддати ўтганда; судьялардан бирортасининг ишни кўришда иштирок этишдан воз кечиши ёки четлатилгани ҳолда, агар ишни кўришда тарафларнинг бирортасига нисбатан жиноий таъкиб қўзғатишга асос берадиган ҳолатлар очилиб қолса ва бу ҳол ишнинг оқибатига таъсир қиладиган бўлса ва ниҳоят тарафлардан бири вафот этган тақдирда. Ҳакамлар судининг ҳал қилув қарори кўпчилик овоз билан қабул қилинади. Ёзма шаклда тузилган бу ҳал қилув қарорида унинг чиқарилган жойи ва вақти ҳамда ҳакамлар судининг таркиби; суд асосланган ҳакамлар ёзуви; низолашувчиларнинг номи; низонинг предмети; ҳакамлар суди ўз хулосаларига қандай далилларни асос қилиб олганликлари ва ҳакамлар судининг қарори кўрсатилади. Хал қилув қарорини ҳамма судьялар имзолайди. Судьялардан бирортаси имзо қўйишдан бош тортса ва алоҳида фикрда қолса, бу ҳақда ҳал қилув қарорининг ўзида қайд қилиб қўйилади. Судьяларнинг кўпчилиги томонидан имзоланган ҳал қилув қарори қонуний кучга эгадир. Бу қарор тарафларга суд мажлисида эшиттирилади ва улар ҳал қилув қарорига имзо қўядилар. Агар тарафлардан бири имзо қўйишдан бош тортса ёки суд мажлисига узрсиз сабаб билан келмаса, ҳал қилув қарори унга эшиттирилган ҳисобланиб, бу тўғрида раис ҳал қилув қарорига ёзиб қўяди.

Ҳакамлар судининг ҳал қилув қарори ихтиёрий равишда ижро этилмаса, район (шаҳар) суди берадиган ижро варақасига асосан мажбурий тартибда ижро қилиниши мумкин. Судья ижро варақасини беришда ҳакамлар судининг ҳал қилув қарори қонунга мувофиқлигини текширади. Судья ижро варақасини беришни рад қилганида бу тўғрида хусусий шикоят бериш ёки хусусий протест келтириш мумкин. Судьянинг ижро варақаси беришни рад этиш тўғрисидаги ажрими қонуний кучга киргандан сўнг, низо манфаатдор тарафнинг аризаси бўйича судда фуқаролик ишини юритиш тартибида ҳал қилиниши мумкин. Ҳакамлар судининг иш юритишга оид ҳамма материаллари ишни кўриш тамомлангандан сўнг сақлаш учун ҳакамлар суди иш кўрган жойдаги район (шаҳар) судига топширилади. Ташкилотлар ўртасидаги хўжалик низоларининг ҳакамлар судларида ҳал қилиниши Хўжалик ташкилотларининг айрим мураккаб ишлари бўйича бўлган низоларнинг ҳакамлар судида кўрилишини мақсадга мувофиқ деб топилиши амалиётдан маълум. Бирлашмалар, корхоналар, ташилотлар ва муассасалар ўртасидаги хўжалик низолари ўзаро келишувга биноан ҳар бир конкрет иш бўйича сайланадиган ҳакамлар судига кўриш учун топширилиши мумкин. Ҳакамлар судида хўжалик судлари компетенциясига тааллуқли бўлган низолар (низолашувчи тарафнинг қайси министрлик ёки идорага буйсунишларидан қатъий назар) кўрилади. қолхозлар ва қолхозлараро ташкилотлар билан бўлган хўжалик низолари, ҳам хўжалик судларига тааллуқли бўлгани учун ҳакамлар судида кўриладиган бўлди. Хўжалик низоларини бевосита бартараф этиш учун тарафлар томонидан чоралар кўрилганидан сўнггина кўриш учун ҳакамлар судига топширилиши

мумкин. Агар бундай чораларнинг кўрилганлиги тўғрисида далиллар келтирилмаса, даъво аризаси кўрилмайди. Ҳакамлар суди иш бўйича тараф бўлиб кўрилган ташкилотларнинг раҳбарлари, бирлашмалар, корхоналарнинг директорлари, ташкилотлар, муассасаларнинг раҳбарлари, инженер-техник ходимлар, илмий-текшириш муассасалари, жамоат ташкилотлари ва рўй берган низони ҳал қилишга ваколатли бўлган бошқа шахслар жумласидан сайланади. Низони ҳакамлар судида кўриш тўғрисида таклиф олган тараф, бундай таклиф олинган кундан эътиборан ўн кун ичида бу таклифга рози бўлганлиги ёки уни рад қилганлиги тўғрисида ёзма равишда жавоб бериши керак.низонинг ҳакамлар судида кўрилиши ва суд таркиби тўғрисида келишилса, манфаатдор томон ўз талабларини ёзма ариза тарзида ифодалашга ва бу аризани ҳакамлар судьяларидан бирига топширишга мажбур. Даъвонинг ҳакамлар судига берилиши даъво муддатини ўтишини узади. Низо тарафлардан бирининг жойлашган жойида ёки суд иш манфаатларини кўзлаб, ишини қаерда кўрилишини мақсадга мувофиқ деб топса-шу ерда кўрилади. Ҳакамлар суди ишда иштирок этувчи тарафлардан низони ҳал этиш учун зарур бўлган материалларни талаб қилиб олишга, тарафларнинг ўзаро ҳисоб-китобларини солиштириб текширишга, лозим бўлса экспертиза тайинлашга мажбур қилишга ҳақлидир. Ҳакамлар суди низо юзасидан ҳал қилув қарори чиқаришда, претензиялар бериш ва кўриш бўйича белгиланган муддатларнинг бузилишига йўл куйган тарафдан даъво суммасига қараб белгиланган миқдорда ундиришга ҳақли бўлади. Ҳакамлар судининг хўжалик низолари бўйича чиқарган ҳал қилув қарорлари қатъий бўлади ва барча давлат, кооператив ва бошқа жамоат бирлашмалари, корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар томонидан қарорда белгиланган муддат давомида ижро этилишга мажбурийдирлар.

Ҳакамлар суди томонидан кўрилган иш ҳал қилув қарори чиқарилгандан сўнг беш кун ичида иш кўрилган жойдаги хўжалик судига сақлаш учун топширилади. Хўжалик суди ҳакамлар суди чиқарган ҳал қилув қарорини қонунга хилоф деб топса, мазкур ҳал қилув қарорини бекор қилиш тўғрисида асослантирилган қарор чиқаради. Бирлашмалар, корхоналар, ташкилотлар ва муассасаларнинг раҳбарлари ҳакамлар суди томонидан аниқланган камчиликларни бартараф этиш учун чоралар кўришга ва иш сақланиб турган хўжалик судига кўрилган чоралар тўғрисида бир ойлик муддат ичида маълумот беришга мажбурдирлар. Ҳакамлар судида кўриладиган ишлар бўйича давлат божи олинмайди. Ўзбекистон Республикаси савдо палатаси қошидаги Ташқи савдо арбитраж комиссиясининг иш кўриши Ташқи савдога оид битимлардан келиб чиқадиган низоларни, жумладан, хорижий фирмалар билан Ўзбекистон Республикаси хўжалик ташкилотлари ўртасидаги низоларни ҳал қилиш учун Савдо палатаси қошида Ташқи савдо арбитраж комиссияси ташкил этилган. Бу комиссиянинг ваколати Ташқи савдо арбитраж комиссияси тўғрисидаги Низом билан белгиланган. Доимий равишда иш олиб борадиган мазкур комиссиянинг асосий вазифаси ташқи савдо битимларидан келиб чиқадиган низоларни кўришдан иборат. Агар тарафлар ўртасида келиб чиқадиган низоларнинг Ташқи савдо арбитраж комиссиясида кўрилиши тўғрисида келишилган бўлса, комиссияда иш манфаатдор тарафларнинг ёзма аризалари бўйича юритилади. Комиссияда иш юритиш тегишли тартибда тасдиқланган махсус қоидаларга мувофиқ равишда олиб борилади.

Даъво аризасида умумий маълумотлардан ташқари тарафларнинг кимларни арбитр қилиб сайлаш тўғрисидаги фикр-мулоҳазалари, даъво талабларининг нималар билан, қандай далиллар, қонунлар, халқаро шартномалар битимлар билан асослантирилганлиги курсатилади. Даъво аризасига ишга тааллуқли бўлган ҳужжатлар илова қилинади. Даъво аризаси ишда иштирок этувчи жавобгарларнинг сонига қараб нусхалар билан топширилади. Низоли ишнинг арбитраж комиссиясида кўриш тўғрисидаги аризанинг нусхаси жавобгар томонидан олинганидан сўнг, унинг томонидан 30 кунлик муддат ичида ёзма баёнотлар берилиши мумкин. Жавобгар шу муддат ичида ўзи сайлаган арбитрни кўрсатади ёки арбитр танлашни комиссия раисининг ихтиёрига топширади. Арбитр иш кўриш кунини тайинлайди. Иш очиқ мажлисда курилади, агар тарафлардан бири талаб этса, иш ёпиқ мажлисда ҳам кўрилиши мумкин. Иш бўйича баённома олиб борилади, баённома арбитр томонидан имзоланади.низо юзасидан ҳал қилув қарори кўпчилик овоз билан ёки арбитрнинг якка ўзи томонидан қабул қилинади. Норози арбитр ўз мулоҳазасини ёзма равишда ишга қўшиб қўяди. қарорнинг хулоса қисми дарҳол эълон қилинади. Ташқи арбитраж комиссиясининг қарори қатъий бўлиб, шикоят қилинмайди. ҳал қилув қарори тарафлар томонидан ихтиёрий равишда ижро этилади, агар тарафлардан бири ижродан бош тортса, қарор қонун ва халқаро битимларда белгиланган тартибда ижрочи томонидан мажбурий ижро қилинади. Иш кўриш билан боғлиқ бўлган харажатлар тарафларга юклатилади. Ўзбекистон Республикаси савдо палатаси қошидаги Денгиз арбитраж комиссиясининг иш кўриши Денгиз арбитраж комиссияси (ДАК) денгиз ҳуқуқи билан тартибга солинадиган ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг

мутахассис шахслар томонидан тез ва асосли ҳал этилишини кўзда тутиб ташкил қилингандир. Денгиз арбитраж комиссияси ҳақидаги Низомга мувофиқ бу комиссия ваколатига кемаларнинг тўқнашувидан, портлардаги кўрилишларга зарар етказилишидан, денгиз кемалари билан юк ва пассажирлар ташишда зарар кўрилишидан, балиқ овлаш вақтида кемаларга, турларга зарар етказилишидан ва Низомда кўрсатилган бошқа ҳолларда зарар етказилишидан келиб чиққан низоларни кўриш ва ҳал қилиш киради. Комиссияда иш кўрилиши, бу тўғрида савдо палатасининг президиуми томонидан тасдиқланган махсус қоидалар билан тартибга солинади. Савдо палатасининг президиуми ДАКни 25 аъзосидан иборат таркибда бир йиллик муддатга тайинлайди. Комиссия аъзоларидан раис ва икки ўринбосар сайланади.низоли иш манфаатдор тарафнинг ёзма аризасига кўра бошланади. Даъвогар аризасида комиссия аъзоларидан кимни арбитр қилиб сайлаганлигини ёки бу масалани ҳал қилишни раислик қилувчининг ихтиёрига куйганлигини кўрсатиши лозим. Тарафларнинг комиссия мажлисида қатнашмаслиги иш кўриш учун тўсқинлик қилмайди. Иш очиқ мажлисда, узлуксиз, тортишувчилик, эркин ҳуқуқлилик принципи асосида кўрилади. Тарафлар далиллар келтириш, даъвони исботлаш, эътирозлар билдириш ҳуқуқига эгадирлар. Агар келтирилган далиллар етарли бўлмаса, арбитр қўшимча далиллар талаб қилиши мумкин. Хал қилув қарори комиссия томонидан арбитрларнинг келишувлари асосида қабул қилинади.низони ҳал қилишда арбитрлар келиша олмасалар, ДАК таркибида суперарбитр (юқори даражали арбитр)ни сайлайдилар. Агар улар бу ҳақда бир фикрга кела олмасалар, суперарбитр ДАК раиси томонидан тайинланади. Хал қилув қарори ёзма равишда чиқарилади, қарор мазмунида унинг ким томонидан қабул қилинганлиги, кимнинг кимга қилган даъвоси бўйича,

даъвонинг нима ҳақда қилинганлиги, қандай далиллар билан асослантирилганлиги, даъвони қаноатлантириш ёки рад этиш ҳақидаги қарор кўрсатилади. қарор арбитражнинг барча таркиби томонидан ёки арбитрнинг якка ўзи томонидан имзоланади. Қ арор устидан бир ой муддат ичида тарафлар шикоят беришлари ёки Ўзбекистон Республикаси Бош Прокурори протест келтириши мумкин. Бундай ҳолларда иш Олий судда кўрилади. Олий суд ўзига берилган ваколат доирасида ишни ё кучда қолдиради ёки қайта кўриш учун ДАКга қайтаради. Қ арор тарафлар томонидан ихтиёрий бажарилади, агар ихтиёрий бажарилмаса, умумий тартибда ижро ишларини юритишга оид қоидалар тадбиқ этилади. Иш кўриш билан боғлиқ бўлган харажатлар даъво суммасининг икки фоизигача бўлган миқдорда тарафлар томонидан тўланади.

O'xshashlar

Чет эл судлари ва арбитражлари қарорларини ижро этиш

Ўзбекистон Республикасида хўжалик судлари ва уларда хўжалик низоларининг кўрилиши

Фуқаролик процессида исботлаш ва далиллар

Фуқаролик жамияти - тушунчаси ва тузилиши

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти