Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти фaнининг тушунчaси, предмети вa тизими - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти фaнининг тушунчaси, предмети вa тизими

Yuklangan vaqt:

28.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.19921875 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти фaнининг тушунчaси, предмети вa тизими Режа: 1. “Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик 2. фаолияти” фaнининг тушунчaси ва предмети. 3. Фaннинг тизими

Ўзбекистонда ҳуқуқий демократик давлат куриш ва бозор иқтисодиётига асосланган ҳуқуқий муносабатлар ривожлангани сари адвокатуранинг фуқаролик жамиятининг ҳуқуқни муҳофаза қилувчи тизимига фуқароларнинг ҳуқуқ эркинлиги ва манфаатларини ҳимоя қилишга кўмаклашувчи муҳим институт сифатида аҳамияти тобора ошиб бормоқда. Чунки адвокатуранинг иштирокисиз фуқароларнинг, тадбиркорларнинг, барча жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ, эркинлик ҳамда қонуний манфаатларини самарали ҳимоя қилишни таъминлаб бўлмайди. Яқин – яқинларгача юридик йўналишдаги ўқув юртларида ва бошқа ўқув муассасаларида адвокатура ва унинг фаолияти асосларини ўрганишга етарли даражада эътибор берилмас эди. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларда фаолият кўрсатадиган мутахассисларда ҳимоя вазифасига нисбатан тўғри муносабатда бўлиш маданиятини шакллантириш мақсадида ўқув юртларида мустақил “ Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти” фaни ўқитиш жорий қилинди. “ Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти” фaни талабаларда ҳимоя вазифаларига тўғри муносабатни тарбиялаш билан биргаликда, уларда адвокатура ва адвокатлик фаолияти тўғрисида тизимли билимларни шакллантиришга йўналтирилган. Мазкур дарсликни тайёрлашда адвокатуранинг фаолияти нафақат жиноят ишлари бўйича ҳимояни амалга оширишга, балки фуқаролар, тадбиркорлар ва бошқа фаолият билан шуғулланувчи юридик шахсларга ҳуқуқнинг турли соҳаларида юридик ёрдам кўрсатишга йўналтирилганлиги ҳам эътиборга олинди. “ Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти” фaнининг тушунчаси Ўзбекистонда “адвокатура” ва “адвокатура фаолияти” тушунчасини, адвокатларга қўйиладиган талабларни, Ўзбекистонда адвокатура тарихи, адвокатлик фаолиятининг ҳуқуқий, ташкилий ва этик асосларини ҳамда бошқа бир қатор масалаларини очиб бериш билан боғлиқ. “ Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти” фaнининг тушунчаси. Мазкур фан Ўзбекистонда фуқаролик жамиятининг муҳим

таркибий қисми бўлмиш адвокатура ҳуқуқий институтининг ташкил этилиши ва фаолияти, адвокатлик фаолиятининг ҳуқуқий асослари ва ушбу фаолиятнинг асосий йўналишлари, адвокатлик мақомини олиш ҳамда адвокатлик мақомини тугатиш , адвокатлик фаолиятининг этик асослари каби масалаларини ўрганувчи фандир. “ Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти” фaнининг мақсади. Мазкур фанни ўқитишдан мақсад талабаларда Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолиятини тартибга солувчи қонун ҳужжатлари ва халқаро ҳуқуқ нормалари тўғрисида, адвокатлик фаолияти ташкилий ҳуқуқий шакллари ва принциплари, адвокатлик мақоми, хорижий мамлакатларда адвокатура тўғрисида билимларни шакллантиришдир. “ Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти” фaнининг вазифалари. Мазкур фанининг вазифаси талабаларни адвокатура институтини тарихи билан таништириш, уларга адвокат мақомини олиш тартиби, адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи лицензияни бериш, унинг амал қилишини тўхтатиб туриш ёки тугатиш, адвокатлик фаолияти кафолатлари, адвокатнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ва, шунингдек, адвокатлик фаолияти билан боғлиқ бошқа қонун ҳужжатлари тўғрисида билим бериш ҳамда уларда адвокатлик фаолиятниниг айрим йўналишлари бўйича амалий кўникмаларини шакллантиришдир. Шундай қилиб, “ Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти” фaнининг предмети адвокатура ва адвокатлик фаолияти ҳуқуқий, ташкилий ва этик асослари, адвокатлик фаолияти стандартлари, адвокатлик фаолиятида нотиклик санъати каби масалаларни ўрганиш, талабаларда адвокатлик фаолиятининг айрим йўналишлари бўйича амалий кўникмаларни шакллантиришдан иборатдир. Мазкур дарсликда “ Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти” фaнининг мазмуни ва тизимини умумий ва махсус қисмларда баён этилган ўқув мавзулари ташкил этади. Дарсликнинг умумий қисмида қуйидаги мавзулар қамраб олинган:

1. “Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти” фaнининг тушунчaси, предмети вa тизими. 2. Адвокатура фуқаролик жамияти институти сифатида . 3. Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фaoлиятининг тaшкилий- ҳуқуқий aсoслaри . 4. Aдвoкaтнинг кaсб этикaси . 5. Aдвoкaтлик фaoлиятидa нoтиқлик сaнъaти aсoслaри 6. Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтурa вa инсoн ҳуқуқлaри бўйичa миллий институтлaр. 7. Хoрижий мaмлaкaтлaрдa aдвoкaтурa. Дарсликнинг махсус қисми : 1. Aдвoкaт вa фуқaрoлик суд ишлaрини юритиш. 2. Aдвoкaт вa xўжaлик суд ишлaрини юритиш. 3. Aдвoкaт вa мaъмурий ҳуқуқбузaрликлaр тўғрисидaги ишлaр бўйичa иш юритиш. 4 . Aдвoкaт нинг жинoят процессида иштироки каби мавзуларни ёритишга бағишланган. 1. 2 . Адвокатура ва адвокатлик фаолияти тушунчаси, мақсади ва вазифалари “Адвокатура” тушунчаси қадимда пайдо бўлган бўлиб, лотин тилида “advocatus” сўзи судда иш юритувчи, ҳимояни амалга оширувчи маъносини англатади. Адвокатура тушунчасини чуқур англаб етиш учун адвокат ким, у қандай сифатларга эга бўлиши керак ва адвокатнинг вазифалари нималардан иборат деган саволларга жавоб топиш керак. Ўзбекистон мустақилликка эришганига қадар адвокат жиноят ишлари бўйича мутахассис, судда айбланувчининг ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи “оқловчи” сифатида тушунилар эди. Ҳақиқатдан ҳам фуқаролик жамияти мавжуд бўлмаган ва режали иқтисодиёт шароитида аксарият ҳужалик муаммолари маъмурий йўл билан ҳал қилинар эди. Адвокат фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини,

уларнинг ва юридик шахсларнинг манфаатларини ҳимоя қилувчи шахс сифатида жиддий роль ўйнамас эди. Ҳозирда мамлакатимизда амалга оширилган ислоҳотлар туфайли шароит тубдан ўзгарди. Фуқаролик жамияти шакиллана бошлаши ва бозор иқтисодиётига ўтилиши билан бу шароитда вужудга келадиган юридик муаммоларни ҳал этишда юқори малакали юристларга эҳтиёж ортиб бормокда. Адвокат бугунги кунда нафақат жиноят процессида шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилади, балки у фуқароларнинг бошқа ҳуқуқларини шу жумладан, иқтисодий ҳуқуқларини ҳамда юридик шахсларининг манфаатларини фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда ҳимоя қилувчи шахсга айланди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 116-моддасига мувофиқ, барчага тергов ва суд ишини юритишнинг ҳар қандай босқичида малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланади. Фуқароларга, корхона, муассаса ва ташкилотларга юридик ёрдам бериш учун адвокатура фаолият кўрсатади. Адвокатурани ташкил этиш ва унинг иш тартиби қонун билан белгиланади. Ўзбекистон Республикасининг “Адвокатура тўғрисида”ги Қонунининг 1-моддасида адвокатурага умумий тавсиф берилган. Адвокатура - ҳуқуқий институт бўлиб, у адвокатлик фаолияти билан шуғулланувчи шахслар ҳамда хусусий адвокатлик амалиёти билан шуғулланувчи айрим шахсларнинг мустақил, кўнгилли, касбий бирлашмаларини ўз ичига олади . Адвокатура томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бир қатор демократик принципларга таянган ҳолда юқори малакали юридик ёрдам кўрсатиш орқали амалга оширилади. Бу принциплар қуйидагилардан иборатдир: қонун устуворлиги, мустақиллик, адвокатнининг касб этикаси қоидаларига, адвокатлик сири ва адвокатлик қасамёдига катъий риоя этиш, ҳимояни амалга оширишда қонун ҳужжатларида маън килинмаган усуллар ва воситаларни қўллаш, инсонпарварлик ва б.

Адвокатлик фаолияти дейилганда, қонунда белгиланган тартибда адвокатлик мақомини олган шахслар томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ, эркинлик ва манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида уларга кўрсатиладиган юқори малакали юридик ёрдам тушунилади. Қонун ҳужжатларини таҳлили адвокатура ҳуқуқий институтининг мақсад ва вазифаларининг муштараклиги тўғрисида хулоса қилишга имкон беради. Ўзбекистон Республикасининг “Адвокатура тўғрисида”ги Қонунининг 1-моддаси адвокатура ва унинг вазифалари деб аталсада, бу моддадада адвокатуранинг мақсад ва вазифалари қуйидагича яхлит тарзда қисқа ва тушунарли баён этилган: «Адвокатура Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, ажнабий фуқаролар, фуқаролиги бўлмаган шахсларга, корхоналар, муассасалар, ташкилотларга юридик ёрдам кўрсатади». Бошқача қилиб айтганда, адвокатура олдида барча жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга, одил судловни амалга оширишга, қонунийликка риоя қилиш ва уни мустаҳкамлаш, фуқароларни қонунларни аниқ ва қатъий бажариш, бошқа шахслар ҳуқуқлари, шаъни ва қадр- қимматини ҳурмат қилиш руҳида тарбиялашга кўмаклашиш вазифалари қўйилган. Бундай вазифа амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳоти мақсадларидан келиб чиқади. Биринчи навбатда суд амалиётида конституциявий ва юридик нормаларига қатъий риоя қилишни таъминлашга, ҳимоя остидаги шахсларнинг ҳуқуқлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилишга даъват этилган адвокатлар институти роли ва аҳамиятини тубдан ўзгартириш керак. Шу билан бирга Президент И.А.Каримов адвокатура институтини такомиллаштирилиши «...одамлар фақатгина судга иши тушганда эмас, балки кундалик ҳаётида ҳам адвокатлар хизматидан, уларнинг маслаҳат ва тавсияларидан фойдалана оладиган» бўлишларига йўналтирилиши лозимлигига эътиборни қаратади.

Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликлари тўлиқ равишда амалга оширилиши фақат улар ишни билган ҳолда ва малакали ҳимоя қилинганда мумкиндир. Бошқача қилиб айтганда, ушбу фаолият фуқаролик жамиятининг махсус институти – адвокатура томонидан амалга оширилиши керак. Адвокатлик фаолияти доимо ҳар бир жамиятнинг маданий, ижтимоий, сиёсий ва тарихий қадриятлари билан узвий боғлиқликда амалга оширилган. Ҳар қандай демократик жамиятда адвокатлар одил судловни амалга оширишда, низоларнинг олдини олиш ва уларни ҳал этишда, шунингдек, инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилишда муҳим роль ўйнайди. Адвокатлик фаолиятининг асосий йўналишлари адвокатура олдида турган вазифаларни амалга оширишга бўйсунган. « Адвокатура тўғрисида » ги Қонуннинг 5-моддаси адвокатлик фаолиятининг қуйидаги турларини белгилайди: 1) Ҳуқуқий масалалар бўйича маслаҳатлар ва тушунтиришлар, қонун ҳужжатлари юзасидан оғзаки ва ёзма маълумотномалар бериш . Оғзаки ва ёзма шаклларда ҳуқуқий масалалар бўйича маслаҳатлар ва маълумотномалар бериш амалдаги қонунчилик мазмуни борасида аҳолининг хабардорлигини таъминлайди. Адвокат аниқ ҳуқуқий муносабат мавжудлигидан ёки маълумот олиш фуқаронинг қизиқиши билан вужудга келганлигидан қатъи назар маслаҳатлар ва маълумотномалар беради. Маслаҳат амалдаги қонунчиликни тушунтириши бўлса, маълумотнома – қонуннинг у ёки бу қоидалари мазмуни ҳақидаги маълумотни ташкил этади. 2) Ҳуқуқий хусусиятдаги аризалар, шикоятлар ва бошқа ҳужжатларни тузиш. Ушбу ҳужжатлар одатда ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши, ўзгариши ёки тугатилиши ҳақидаги илтимос ёки талабни ўз ичига олади. Ариза – бу ҳуқуқий муносабатни вужудга келтириш ҳақида қонун ҳужжатларига асосланган илтимосни ўз ичига олган ҳужжатдир. Бундай

илтимос равшан, тегишли адресатга йўналтирилган ва аризачи томонидан имзоланган бўлиши керак. Шикоят – бу юқори органга ёки юқори мансабдор шахсга берилади ва маълум бир қарорни ўзгартиш ёки бекор қилиш, шикоят келтирилган органнинг (мансабдор шахснинг) ҳаракати ёки ҳаракатсизлигини тақиқлаш ёхуд уни ноқонуний деб топиш тўғрисидаги илтимосни ўз ичига олган ҳужжатдир. Илтимоснома – бу тегишли ҳокимият ваколатларига эга орган ёки мансабдор шахсларга бериладиган шахсий ёки вакиллик ҳуқуқларини тўла рўёбга чиқариш мақсадида ҳаракатни амалга ошириш, қарор қабул қилиш ёки уни рад этиш тўғрисида арз қилинган расмий илтимосдир. 3) Фуқаролик ишлари ҳамда маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишлар бўйича судда, бошқа давлат органларида, жисмоний ва юридик шахслар олдида вакилликни амалга ошириш . Адвокатнинг вакил сифатидаги ваколатлари процессуал қонунчиликда белгиланган. 4) Жиноий ишлар бўйича дастлабки терговда ва судда ҳимоячи, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгарнинг вакили сифатида иштирок этиш . Кўриб турганимиздек, жиноят-судлов ишларини юритишда адвокат ҳам айблов, ҳам ҳимоя тарафида иштирок этиши мумкин. Бундан ташқари, « Адвокатура институти такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида »ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни билан жиноят- судлов ишларида адвокат иштирокининг янги шакли назарда тутилган (гувоҳнинг адвокати сифатида). 5) Тадбиркорлик фаолиятига юридик хизмат кўрсат иш . Адвокатнинг тадбиркорлик фаолиятига юридик хизмат кўрсатиши унинг тадбиркорлик субъектларига ҳуқуқий масалалар бўйича маслаҳатлар бериши, шартномалар тузишга ёрдам бериши ва шартномаларни ҳуқуқий

экспертизадан ўтказиши, тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун вакиллик қилиши ва судда қатнашишида ифодаланади. Адвокат Ўзбекистон қонунчилиги билан тақиқланмаган бошқа турдаги юридик ёрдам ҳам кўрсатиши мумкин. Бу адвокат томонидан кўрсатилаётган юридик ёрдам турлари рўйхати тугал эмаслигини англатади. Ёрдамнинг бошқа турлари улар қонунда белгиланганлигидан қатъи назар адвокат томонидан амалга оширилиши мумкин. 1.3 . Фуқaрoлaрнинг мaлaкaли юридик ёрдaм oлишга бўлган кoнституциявий ҳуқуқлaри Фуқароларнинг малакали юридик ёрдам олишга бўлган ҳуқуқи Ўзбекистонда конституциявий принцип даражасига кўтарилган. Бу конституциявий принцип Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг бир қатор моддаларида ўз аксини топган бўлиб, улар қатор қонунларда янада ривожлантирилган. Қўйида улар ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 44 - моддаси ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти- ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқини кафолатлайди. Конституциянинг 27 - моддасида эса ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан, шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш ва турар жойи дахлсизлиги ҳуқуқига эга эканлиги белгилаб қўйилган. Конституциянинг 35 - моддасида эса ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиши ҳуқуқига эга эканлиги мустаҳкамлаб қўйилган. Фуқаролар ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишда оммовий ахборот воситаларидан фойдаланиши, судга мурожаат қилиши, давлат органлари,

жамоат бирлашмалари ва уларнинг мансабдор шахсларининг ноқонуний ҳаракат устидан юқори турувчи органларига ёки суд тартибида шикоят келтиришлари мумкин. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишда суд алоҳида ўрин эгаллайди. Суд ҳимоясида бўлиш ҳуқуқи одил судловнинг муҳим принципларидан биридир. Мазкур принцип Ўзбекистон Республикаси “Судлар тўғрисида”ги Қонунининг 9-моддасида мустаҳкамланган. Ушбу принципга биноан, Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар давлат органлари ва бошқа органларнинг, мансабдор шахсларнинг ҳар қандай ғайриқонуний хатти-ҳаракатларидан (қарорларидан), шунингдек, ҳаёти ва соғлиғи, шаъни ва қадр-қиммати, шахсий эркинлиги ва мол-мулки, бошқа ҳуқуқ ва эркинликларига тажовузлардан суд ҳимоясида бўлиш ҳуқуқига эга. Корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар ҳам суд ҳимоясида бўлиш ҳуқуқига эгадир. Одил судловнинг мазкур универсал принципи ўз ривожини тармоқ қонунларида топган. Хусусан, ФПКнинг 1-моддасига асосан, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқ, ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органларининг, мансабдор шахсларнинг, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади. Ҳар қандай манфаатдор шахс бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқи ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатини ҳимоя қилиш учун қонунда белгиланган тартибда судга мурожаат қилишга ҳақли. Судга мурожаат қилиш ҳуқуқидан воз кечиш ҳақиқий эмас. Ўз навбатида, ХПКнинг 1-моддаси қуйдагиларни назарда тутади: ҳар қандай манфаатдор шахс ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишни сўраб хўжалик судига Хўжалик процессуал кодексида белгиланган тартибда

мурожаат қилишга ҳақли. Хўжалик судига мурожаат қилиш ҳуқуқидан воз кечиш ҳақиқий эмас. Жиноят-процессуал қонунчилигида ҳимояланиш ҳуқуқи ЖПКнинг 24- моддаси билан тартибга солинади. Гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчининг ҳимояланиш ҳуқуқи иш бўйича қонуний, асосли ва адолатли қарорнинг қабул қилинишини кафолатлайдиган жиноят суд ишларини юритишнинг асосий принципларидан биридир. Ҳимояланиш ҳуқуқи жиноят суд ишларини юритишда шахс ҳуқуқларининг кафолатлари тизимида марказий ўрин эгаллайди. Ушбу ҳуқуқ нафақат шахс ҳуқуқ ва қонуний манфаатларининг кафолатларини, балки одил судлов манфаатларини амалга оширишнинг юридик шарти сифатида хизмат қилади. Ҳимояланиш ҳуқуқи мустақил ижтимоий-ҳуқуқий неъматдир. Гумон қилинувчи ва айбланувчининг ҳимояланиш ҳуқуқи ҳар бир шахснинг эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқини таъминлайдиган Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг нормаларидан келиб чиқади. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 116-моддасида: “Айбланувчи ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланади. Тергов ва суд ишини юритишнинг ҳар қандай босқичида малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланади. Фуқароларга, корхона, муассаса ва ташкилотларга юридик ёрдам бериш учун адвокатура фаолият кўрсатади. Адвокатурани ташкил этиш ва унинг иш тартиби қонун билан белгиланади”, деб мустаҳкамлаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси нафақат жиноий жавобгарликка тортиладиган шахсларда ҳимояланиш ҳуқуқининг мавжудлигини эълон қилади, балки мазкур ҳуқуқнинг кафолатланганлигига урғу беради. Жиноят суд ишларини юритишда ҳимояланиш институти гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчига берилган ҳуқуқлар мажмуаси бўлиб, бу уларга судда иш юритишда тараф сифатида иштирок этиш, жиноят содир этганликда уларга қўйилган айблов ёки гумонни рад қилиш, жиноят содир

этилишига алоқадор эмасликларини исботлаш, жавобгарликни енгиллаштиришга эришишга хизмат қилади. ЖПКга биноан, гумон қилинувчи ва айбланувчининг ҳимояланиш ҳуқуқи қуйидаги қоидалардан иборат: гумон қилинувчи ва айбланувчи шахсан ёки ўз ваколатларидан тўлиқ фойдаланадиган ҳимоячининг ёрдами билан ўзларига берилган ҳуқуқларни амалга оширишлари, шунингдек, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларининг мансабдор шахслари ҳар бир айбланувчи томонидан унга Конституция билан кафолатланган ҳимояланиш ҳуқуқини амалга оширишига тегишли шароитлар яратиш бўйича ўз мажбуриятларини бажаришлари шарт. Ҳимояланиш ҳуқуқи уни амалга ошириш кафолатлари билан узвий боғликдир. Қонун чиқарувчи айбланувчига қўйилган айбловдан қонунда назарда тутилган барча усул ва воситалар орқали ҳимояланиш имкониятини таъминлаш мажбуриятни жиноят процессини олиб борадиган давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг зиммасига юклатади. Ушбу барча ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқи гумон қилинувчи ва айбланувчида мавжудлиги тўғрисида суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд жиноят ишини юритишда иштирок этувчи шахсларга маълум қилишга, юқорида кўрсатилган ҳуқуқлардан фойдаланиш тартибини тушунтиришга ва ушбу ҳуқуқларни тўлиқ амалга ошириш имкониятни таъминлашга мажбурдирлар (ЖПКнинг 24-моддаси иккинчи қисм). Гумон қилинувчи, айбланувчини ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлашнинг муҳим кафолати – унинг айби қонунда белгиланган тартибда исботланмагунча ва қонуний кучга кирган суд ҳукми билан аниқланмагунча айбдор ҳисобланмаслиги ҳақидаги Конституцияда белгиланган айбсизлик презумпцияси принципига қатъий амал этилишидадир. Гумон қилинувчи, айбланивчи зиммасига кўрсатув бериш мажбурияти юкланиши мумкин эмас, ўз айбсизлигини ёки иш бўйича бирор-бир ҳолатни исботлаш масъулиятини юклашга ҳам йўл қўйилмайди. Қонунга асосан

бундай мажбурият жиноят ишини юритишга масъул давлат органлари мансабдор шахсларининг зиммасига юклатилган. Шундай қилиб, айбланувчини ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминлаш айбланувчининг процессуал ҳуқуқлари тизими ҳамда суд, суриштирув, тергов ва прокуратура органларининг ушбу ҳуқуқларни амалга оширишнинг ҳақиқий имкониятни таъминлаш мажбурияти бирлигида ўзининг энг чуқур ва таъсирли мазмунини топади. Лекин, айбланувчини ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминлаш принципининг мазмун-моҳияти ўзининг ҳажми бўйича муайян, айнан бир процессуал ҳуқуқдан иборат эмас. Айбланувчининг (гумон қилинувчи, судланувчининг) ҳимояланиш ҳуқуқи дейилганда унга шахсан ёки ҳимоячининг ёрдами билан қўйилган айбловдан ҳимояланиш имкониятини берадиган процессуал ҳуқуқларнинг бутун мажмуини тушуниш лозим. Ҳимоячи гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, уларнинг қонуний вакиллари, шунингдек, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг илтимоси ёки розилиги билан бошқа шахслар томонидан таклиф этилади. Гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг илтимосига кўра суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суд ишда ҳимоячининг иштирок этишини таъминлайди. Агар гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг илтимосига кўра ёхуд уларнинг розилиги билан бошқа шахслар томонидан ҳимоячи таклиф қилинмаган бўлса, Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатасининг ҳудудий бошқармаси томонидан белгиланадиган адвокатлик тузилмаси раҳбари суриштирувчининг, терговчининг, прокурорнинг ҳимоячи тайинлаш тўғрисидаги қарори ёки суднинг ажримига биноан қарор ёҳуд ажрим Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатасининг ҳудудий бошқармасига келиб тушган пайтдан эътиборан тўрт соатдан кечиктирмай жиноят иши бўйича ҳимоячининг иштирокини таъминлаши шарт (ЖПКнинг 51-моддаси учинчи қисми).

Гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчини ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминлаш принципи қуйидагиларни ўзида акс эттиради: а) гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчининг манфаатларини муҳофаза қилиш, шунингдек, кўрсатилган шахсларнинг ҳуқуқларини тушунтириш ва уларни ҳақиқий амалга оширишни таъминлаш бўйича суриштирув, тергов, прокуратура ва суд органларининг қонунда мустаҳкамланган мажбуриятлари; б) гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчига бузилган манфаатлари ва ҳуқуқларининг ҳақиқатда тикланишига эришишига ҳамда мазкур ҳуқуқларни бузган тегишли мансабдор шахсларнинг жавобгарликка тортилишига имконият яратадиган қонунда белгиланган воситалар; в) гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчини оқлайдиган ёки уларнинг жавобгарлигини енгиллаштирадиган ҳолатларни қонунда назарда тутилган барча восита ва усуллар орқали аниқлашга мажбур бўлган, гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчи томонидан таклиф этилган ёки терговчи ёхуд суд томонидан тайинланган ҳимоячида мавжуд бўлган ва қонунда мустаҳкамланган воситалар (ҳимоячи сифатида жамоа томонидан унинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида юборилган жамоат ҳимоячиси ҳам бўлиши мумкин). Одил судловга эркин мурожаат қилиш . Судга эркин мурожаат қилиш ҳақидаги ғоя 1948 йилда БМТнинг Бош Ассамблеяси томонидан Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси маъқулланганидан халқаро ҳамжамият томонидан асосий принциплардан бири деб эътироф этилди. Президент И.А.Каримов нутқларида “Фуқаро, агар унинг қонуний манфаатлари ва ҳақ-ҳуқуқлари поймол этилган тақдирда, ҳар қандай масала бўйича ҳимоя учун судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлмоғи даркор” эканлиги бир неча марта таъкидлаб ўтилган. Бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун судга мурожаат этиш ҳуқуқи фуқароларга нафақат Конституция ва Ўзбекистон Республикаси “ Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар

ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида ”ги Қонуни билан, балки қонунчиликнинг бошқа ҳужжатлари билан ҳам тақдим этилган. Мазкур ҳуқуқ ҳар бир жисмоний шахсга тегишлидир. Судга бевосита мурожаат этиш имконияти фуқаро томонидан ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг самарадорлигини анча оширади. Амалдаги қонунга мувофиқ, фуқаро ўз ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар (қарорлар) устидан шикоят билан бевосита судга ёки тобелик тартибида юқори турувчи органга ёхуд мансабдор шахсга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси 1995 йил 30 августдаги “ Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида ”ги Қонунинг қабул қилиниши фуқароларнинг суд орқали ҳимояланиш қонституциявий ҳуқуқининг амалга оширишни таъминлаш йўлида муҳим босқичдир, ушбу қонун фуқароларнинг давлат органлари ва мансабдор шахсларни ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан шикоят бериш имкониятларини анча кенгайтирди. Қонун фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузувчи ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан шикоят беришнинг икки турини белгилайди: суд тартиби ва маъмурий тартиби. Қонунга биноан фуқаро ўз ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар устидан шикоят билан бевосита судга ёки тобелик тартибида юқори турувчи ташкилотга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Ҳар бир фуқаро давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ёки мансабдор шахсларнинг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари (қарорлари) билан ўз ҳуқуқлари ёки эркинликлари бузилган деб ҳисобласа, шикоят билан судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Қонун давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек, мансабдор шахсларнинг ҳайъат таркиби томонидан ҳамда якка тартибда амалга оширилган ва пировард натижада: - фуқаронинг ҳуқуқлари ва эркинликлари бузилишига;

- фуқаронинг ўз ҳуқуқлари ва эркинликларини амалга ошириши йўлида тўсқинликлар вужудга келишига; - фуқаро зиммасига бирорта ғайриқонуний мажбурият юклатилишига ёки унинг ғайриқонуний равишда бирор-бир жавобгарликка тортилишига сабаб бўлган хатти-ҳаракатлари (қарорлари) судга шикоят қилиниши мумкин бўлган хатти-ҳаракатлар жумласига киради деб белгилаб қўйган. Фуқаронинг давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари ёки мансабдор шахслар хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан шикояти суд томонидан фуқаровий судлов ишларини юритиш қоидалари асосида кўриб чиқилади. Ўзбекистон Республикаси “ Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида ”ги Қонунинг қоидалари 1997 йил 30 августда қабул қилинган Фуқаролик процессуал кодексида ўз ривожини топишган. Хусусан, Фуқаролик процессуал кодексининг 3-кичик бўлими давлат органлари ва бошқа органларнинг хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан берилган шикоят ва аризалар бўйича иш юритиш тартибини белгилайди, бу эса инсоннинг суд орқали ҳимояланиш ҳуқуқини амалга оширишнинг муҳим омил бўлди. Судлар томонидан амалга ошириладиган ҳуқуқий ҳимоядан эркин фойдаланиш ҳуқуқи демократиянинг асосларидан бири деб эътироф этилади. Мазкур ҳимоя давлат ҳокимиятининг тармоқлари бўлиниши принципининг, ушбу тармоқларнинг вазифалари аниқ ажратилганлигининг ва давлат ҳокимиятининг органлари бир-бирини тийиб туриш ва мувозанатни сақлаш тизими ўрнатилганлигининг ифодасидир. Ҳозирги кунда ҳуқуқ ва эркинликларни суд орқали ҳимоя қилишнинг самарадорлиги ва муҳимлиги ҳамма жойда эътироф этилди, умуман суд орқали ҳимояланишнинг аҳамияти анча ўсди.

Фуқароларнинг суд орқали ҳимоя қилиш ҳуқуқининг эътироф этилиши ва унинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “ Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида ”ги Қонунида ва бошқа қонун ва қонуности ҳужжатларда мустаҳкамланиши қуйидаги ҳулосалар қилишга имкон беради: Биринчидан, ҳар бир шахсга ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиниши кафолатланади. Яъни суд орқали ҳимояланиш ҳуқуқи нафақат Ўзбекистон Республикаси фуқароларига, балки ажнабий фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахсларга тегишлидир. Ўз манфаатларини шахсан ёки адвокат ёхуд қонуний вакил орқали ҳимоя қилиш имкониятига эга бўлган ҳар бир жисмоний шахс ушбу ҳуқуқга эга. Иккинчидан, суд орқали ҳимояланиш ҳуқуқи юридик ёрдамидан фойдаланиш ҳуқуқи билан яқин алоқададир. Бу ҳолат суд орқали ҳимояланиш ҳуқуқини қонунчилик ва уни қўллаш амалиёти бўйича тегишли билимлар ҳамда судда ишларни олиб бориш тажрибаси бўлган тақдирдагина самарали амалга оширилишига боғлиқ. Учинчидан , қонун бузилишига, ваколат доирасидан четга чиқишга ёки айрим бир шахснинг ҳуқуқларини чеклашга олиб келган барча ҳаракат ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш мумкин. Таъкидлаб ўтамиз, инсоннинг барча конституциявий ҳуқуқ ва эркиликлари суднинг ҳимоясидадир. Нафақат Конституция томонидан кафолатланган, балки қонун ёки шартномада белгиланган ҳуқуқни тиклаш мақсадида ҳам судга мурожаат этиш мумкин. Бузилган ҳуқуқнинг мазмунига қараб унинг ҳимоя қилиниши конституциявий, фуқаролик, маъмурий, жиноят ва хўжалик суд ишларини юритиш тартибида амалга оширилади. Бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилинишини сўраб судга мурожаат этишнинг воситаси шикоятдир. Шикоят – мансабдор шахслар ва хизматчиларининг хатти-ҳаракатлари ёки қарорлари билан бузилган ҳуқуқ ва

қонуний манфаатларини тиклаш юзасидан фуқаронинг мурожаатидир. Шикоят фуқароларнинг ҳуқуқ, эркинлик ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг муҳим воситаси сифатида хизмат қилади. Шикоятда у билан мурожаат қилган фуқаро ёки учинчи шахслар субъектив ҳуқуқларининг бузилиши ҳақида маълумотлар акс эттирилади. Суд орқали ҳимояланишнинг кафолатларини кучайтириш ва мазкур ҳимоядан фойдаланиш эркинлигини таъминлаш судлов амалиётида конституциявий меъёрларга қатъий риоя этилишини таъминлаш, ҳимоя остидаги шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинларини, шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш вазифаларини бажараётган адвокатура институтининг роли ва аҳамияти мустаҳкамланиши билан ҳам боғлиқ. “ Адвокатура тўғрисида”ги ва “ Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида”ги қонунлари адвокатлик фаолиятининг ҳуқуқий асосини ташкил этади. Адвокатура фуқаролар ва уларнинг бирлашмаларига тақдим этилган асосий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида фуқаролик жамиятининг муҳим институтидир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 116-моддасига биноан, “фуқароларга, корхона, муассаса ва ташкилотларга юридик ёрдам бериш учун адвокатура фаолият кўрсатади”. “...адвокатлар тизимининг мавқеи ва аҳамиятини кескин кўтариш лозим. Улар биринчи навбатда судлов амалиётида конституциявий ва ҳуқуқий меъёрларга қатъий риоя этилишини таъминлашлари, ўз ҳимояларидаги фуқароларнинг ҳуқуқлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилишлари керак”лиги Президент И.А.Каримов томонидан алоҳида таъкидлаб ўтилди. Фуқароларнинг юқорида кўрсатилган конституциявий ҳуқуқларини, шу жумладан, суд ҳимоясидан фойдаланиш ҳуқуқларини амалга оширишда адвокатура муҳим ўрин тутади. Малакали юридик ёрдам фуқароларнинг кўрсатилган ҳуқуқларини амалга оширилишининг ишончли кафолати бўлиб хизмат қилади.

Адвокатура институтининг мустаҳкамланиши ва унинг ҳақиқий мустақиллигини таъминлаш, ўз навбатида, қонун устунлиги, шунингдек, фуқаролар, корхона, муассаса ва ташкилотларнинг ҳуқуқ, эркинлик ва манфаатларини самарали ҳимоя қилишга йўналтирилган. 1.4. Адвокатлик фаолиятининг принциплари Принциплар –у ёки бу фаолият (жараён) амалга оширилганда умумий амал қилинадиган қоидалардир. Адвокатурага доир принципларни фуқаролик жамиятининг ушбу институтининг ташкилий асослари ва фаолиятини тартибга соладиган, давлат томонидан адвокатуранинг тегишли равишда ҳимоясини ва унинг фаолиятига аралашмасликни таъминлайдиган қонунчилик мазмунини тўла ифодалайдиган тегишли фаолият йўналишлари ва амалга ошириш асослари сифатида белгиласа бўлади. Адвокатура фаолияти ва уни ташкил этиш принциплари бир-бири билан мужассам боғлиқ ва адвокатура мақсадларига эришиш учун бир хилда муҳим бўлган ягона ҳуқуқий асослар мажмуини ташкил этади. Эътибор бериш керакки, адвокатура ва адвокатлик фаолияти принципларининг аҳамияти шундаки, улар адвокатура ва адвокатлик фаолиятининг ташкилий- ҳуқуқий асосларини янада такомиллаштириш учун хизмат қилади. Афсуски, Ўзбекистон Республикаси «Адвокатура тўғрисида»ги Қонуни адвокатура фаолиятининг асосий принципларнинг мазмун-моҳиятини очиб бермасдан, фақат уларни санаб ўтади, холос. Мазкур қонун «адвокатура ўз фаолиятини қонун устуворлиги, мустақиллик ва бошқа демократик принциплар асосида» амалга оширишини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси «Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида»ги Қонунининг 2-моддаси адвокатлик фаолиятининг асосий принциплари қуйидагилардан иборатлигини белгилайди: - адвокатнинг мустақиллиги;

- Адвокатнинг касб этикаси қоидаларига, адвокатлик сири ва адвокат қасамёдига қатъий риоя этиши; - қ онун ҳ ужжатларида ман қ илинмаган усуллар ва воситаларни қ ўллаш. Демак, қонун устуворлиги ва мустақиллик принципи нафақат адвокатура фаолияти принципи, балки у адвокатлик фаолиятига ҳам бевосита алоқадордир. Қўйида мазкур принципларни кўрсатилган алоқадорлик нуқтаи назаридан қисқача кўриб чиқамиз. Қонун устуворлиги принципи. Ўзбекистон Республикаси «Адвокатура тўғрисида»ги Қонунида қонун устуворлиги принципи моҳияти адвокатнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланган қоидалар ва бошқа моддаларда, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси «Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида»ги Қонунида очиб берилган. Шубҳасиз, қонун устуворлиги турли хил ҳуқуқ соҳалари ва қонунни татбиқ этишнинг турли тармоқларида ўзига хос аҳамият касб этадиган умумҳуқуқий принцип ҳисобланади. Қонун устуворлиги адвокатура фаолияти ва уни ташкил этиш принципи сифатида қуйидаги қоидаларни ўз ичига олади: - адвокатура, адвокатлик тузилмалари амалдаги қонун ҳужжатларига қатъий риоя қилган ҳолда ташкил этилади; - ўз фаолияти давомида адвокатлар қонун талаблари, ҳуқуқни татбиқ этувчи давлат органлар ва мансабдор шахсларнинг қонуний талабларини бажаришга мажбур; - амалдаги қонун ҳужжатлари қоидаларини бузганлик учун адвокатлар қонун билан белгиланган жавобгарликка тортилади; - содир этилган ҳуқуқбузарликнинг хусусияти ва турини эътиборга олиб, адвокат интизомий, маъмурий ёки жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин. Қонун устуворлиги принципини таърифлаганда «энг яхши ҳимоя - бу қонун ҳимоясидир» деган қоидани қўллаш тўғри бўлади. Бу қоида адвокатни

ҳуқуққа (жиноят, жиноят-процессуал, маъмурий, фуқаролик ва бошқалар) оид ҳар бир ҳаракати ёки илтимосини тегишли қонунга, суд амалиётига таянган ҳолда асослашга мажбур қилади. Адвокат ўз фаолиятида ҳимоя усуллари, тактикасини танлашда қонун устуворлиги принципи ва ахлоқ қоидаларига риоя қилиши керак. Адвокат ҳимояни амалга оширишда танлаган тактик усули иш материаллари билан асосланмасдан туриб процесс иштирокчиларининг бирор бирининг шаъни ва қадр-қимматини камситувчи маълумотларни ўз ичига олмаслиги лозим. Агарда ушбу маълумотлар ҳимоя остидаги шахснинг айбдорлиги ёки унинг жавобгарлик даражасига таъсир этмаса, бу маълумотлар ҳеч қандай ҳолатда ишлатилмаслиги лозим. Ҳимоячи: - содир этилган жиноятни оқлаш; - ўзининг ҳимояси остидаги шахс ёки учинчи шахсларни айби йўқ шахсларга туҳмат қилишга ундаш ёки провокация қилиш; - ҳимоя остидаги шахснинг онгли равишда ва эркин ҳолда ўз айбига иқрор бўлишига тўсқинлик қилиш, шунингдек, унга айб эълон қилинмаган жиноятларни содир қилганликда ҳам иқрор бўлиш ниятига қаршилик қилиш; - ҳимояда била туриб ёлғон маълумотларни қўллаш, хусусан, нарсалар ва ҳужжатларнинг келиб чиқиши ҳақида; - тергов ва суд органлари обрўсига асоссиз зарар етказишга ҳақли эмас. Адвокатлик фаолиятида қонун устуворлиги принципи адвокат ишонч билдирувчи шахсга (ҳимоя остидаги шахсга) юридик ёрдам кўрсатишда қонун талабларига қатъий риоя этиши, ҳимояни амалга оширишда қонун ҳужжатларида ман қилинмаган усуллар ва воситаларни қўллашни ҳамда ўз вазифасини қонунга асосланган ҳолда ҳалол ва виждонан бажаришни талаб этади. Адвокатура ва адвокатнинг мустақиллиги принципи. Мустақиллик принципига кўра, адвокатлик тузилмаларини ташкил этиш ва фаолиятини амалга ошириш, шунингдек, адвокатнинг касбий фаолияти адвокатура

тизимига кирмайдиган органлар ва мансабдор шахсларнинг фикри, қарори ва ҳаракатлари билан боғлиқ эмас. Бу мустақиллик фуқаролик жамиятининг муҳим таркибий қисми ҳисобланган адвокатура институтининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқади. Адвокатнинг мустақиллиги Ўзбекистон Республикаси «Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида»ги Қонунининг 5-моддасига кўра адвокатнинг мустақиллиги: - унга қонунда белгиланган тартибда адвокатлик фаолиятини амалга ошириш учун ижозат бериш, бу фаолиятни тўхтатиб туриш ва тугатиш; - адвокатнинг дахлсизлиги; - адвокатлик сирини ошкор этишни талаб қилишни ман этиш; - адвокат олиб бораётган ишларга аралашганлик ёхуд адвокатнинг дахлсизлигини бузганлик учун жавобгарлик; - давлат томонидан унга адвокатлик фаолияти кафолатлари берилиши ҳамда ижтимоий ҳимояланиши орқали таъминланади. Адвокатнинг мустақиллиги адвокатлик фаолиятининг асосий принципи сифатида тан олиниши табиий ҳолдир. Бу адвокат касбининг ўзига хос хусусиятларидан бири бўлган ҳимоя функцияси кўпчилик ҳолатларда манфаатлари давлат манфаатларига зид бўлган шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишни талаб қилиши билан асосланади. Шу сабабли адвокат давлат органларидан мустақил ҳаракат қилиши лозим. Адвокат ўз фаолиятини эркин ва мустақил амалга ошириши учун давлат кафолатлар яратиб беради ва бу ҳолат халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ келади. Адвокатнинг мустақиллигини кўрсатувчи муҳим белги бу қонунда белгиланган тартибда адвокатлик фаолиятини амалга ошириш учун ижозат бериш, бу фаолиятни тўхтатиб туриш ва тугатиш асослари қонунда аниқ кўрсатилганлиги ҳисобланади. Қонунда кўрсатилган асослардан ташқари адвокатнинг касбий фаолиятини чеклашга йўл қўйилмайди. Адвокат ишонч билдирувчи шахснинг (ҳимояси остидаги шахснинг) топшириғини бажариш мобайнида ҳимоя усул ва воситаларини қўллашда ҳуқуқий позицияни

танлашда, маълумотлар тўплашда ва консультациялар беришда мустақилдир ва маъмуриятнинг (у ишлайдиган адвокатлик тузилмаси раҳбарияти)ишонч билдирувчи шахс (ҳимояси остидаги шахс) манфаатларига қарама-қарши бўлган йўл-йўриқлари ва буйруқларини бажаришга мажбур эмас. Адвокат ўзи ишлайдиган адвокатлик фирмаси, адвокатлар ҳайъати ёки юридик маслаҳатхона раҳбариятига меҳнат қонунчилигида назарда тутилган ташкилий тартибдагина бўйсунади. Ушбу раҳбарлик қилувчи органнинг адвокатнинг касбий фаолиятига қонунга зид равишда аралашишига йўл қўйилмайди. Айтиб ўтиш лозимки, адвокат мустақиллигини таъминлашнинг шартларидан бири сифатида унинг дахлсизлиги кўрсатиб ўтилган (Ўзбекистон Республикаси «Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида»ги Қонунининг 6-моддаси). Адвокатнинг дахлсизлиги қуйидаги жиҳатларда ифодаланади: 1) Қонунда адвокатга нисбатан жиноят иши қўзғатиш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шахслар рўйхати кўрсатилганлиги. Чунончи, адвокатга нисбатан жиноят иши қўзғатиш ва унга нисбатан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш тўғрисида судга илтимоснома киритиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори, Қорақалпоғистон Республикаси прокурори, вилоят, Тошкент шаҳри прокурорлари ва уларга тенглаштирилган прокурорларга берилган. Қонунда ушбу нормаларнинг белгиланиши адвокатнинг ўз касбий фаолиятини амалга ошириш мобайнида суриштирувчи, терговчи, прокурор ва судья томонидан тазйиқ ўтказилишини олдини олади ҳамда адвокатнинг қонуний усул ва воситалардан фойдаланган ҳолда ишонч билдирувчи шахс (ҳимояси остидаги шахс) манфаатлари ҳимоясини таъминлайди. 2) Қонунда адвокатнинг уй-жойи ёки хизмат хонаси, шахсий ёки фойдаланишидаги транспорти ва бошқа алоқа воситалари, унинг ёзишмалари, унга тегишли ашёлар ва ҳужжатларнинг дахлсизлиги белгиланганлиги. Бу дахлсизлик фақатгина жиддий асослар бўлган тақдирда

ва юқорида кўрсатилган ваколатли шахслар рухсати билан чекланиши мумкин. 3) Қонунда адвокатнинг иш бўйича ҳуқуқий нуқтаи назарига нисбатан суриштирув органи, терговчи, прокурор тақдимнома киритиши, шунингдек, суд хусусий ажрим чиқариши мумкин эмаслиги кўрсатилган. Бу қуйидаги мақсадларга қаратилган: - адвокатнинг мустақиллигини таъминлашга қаратилган қонун нормалари унинг мустақиллигини кафолатлайди, демак, юридик ва жисмоний шахсларга малакали ёрдам кўрсатиш мақсадида эркин ҳаракат қилиш имкониятини беради; - ўз зиммасига олинган мажбуриятларни бажаришда адвокат ҳимоя остидаги шахс манфаатларини у давлатга қарши оғир ёки шахсга қарши ўта оғир жиноятларни содир этганлигига қарамасдан, барча қонуний воситалар орқали виждонан ҳимоя қилиши лозим; - ҳимоя остидаги шахснинг ҳимоясига киришишдан аввал адвокат у билан келишган ҳолда ҳимоя позициясини аниқлаб олади. Ҳаттоки бу ҳуқуқий позиция давлат органлари ёки мансабдор шахсларининг манфаатларига қарама-қарши бўлишига қарамай, адвокат дастлабки терговда ёки судда ҳимоя остидаги шахснинг нуқтаи назарини қўллаб-қувватлаши лозим. Бу ҳолларда унинг иш бўйича ҳуқуқий нуқтаи назарига нисбатан суриштирув органи, терговчи, прокурор тақдимнома киритиши, суд эса хусусий ажрим чиқара олмайди. Ушбу нормалар адвокатнинг дахлсизлигини таъминлашга қаратилган ва уларнинг амалий рўёбга чиқиши адвокат дахлсизлиги принципининг мустаҳкамланишининг муҳим омили бўлиб хизмат қилади. Касбий фаолиятини амалга ошириш давомида адвокат манфаатлари ҳимояси остидаги шахс ёки ишонч билдирувчи шахс манфаатларига зид бўлган шахслар (яъни қарши тараф, унинг қариндошлари, адвокати ва бошқалар) билан учрашишга ва суҳбатлашишга, маълумотлар тўплаш ва далилар учун бошқа қонуний методлардан фойдаланишга тўғри келади.

Лекин амалиётда, айрим ҳолларда, айбланувчи ёки судланувчининг ҳимояси вақтида ушбу жиноят иши бўйича жабрланувчи деб топилган шахслар ёки уларнинг вакиллари адвокатга нисбатан тазйиқ ўтказишга ҳаракат қилишади ва ҳимоя позициясини ўзгартиришга ёки ҳимоя остидаги шахснинг ҳимоясидан воз кечишга ундашади. Баъзан ҳимоя остидаги (ишонч билдирувчи) шахснинг манфаатларига путур етказиш мақсадида фуқаролик ёки хўжалик ишларида вакил бўлиб иштирок этадиган адвокатларни оғдириб олишга қаратилган ҳаракатлар амалга оширилади. Суриштирув, дастлабки тергов, суд ва прокуратура органлари томонидан муайян бирор бир ишни ўрганиб чиқишда тўсқинлик қилиш, бошқа усуллар билан таъсир этиш ҳолатлари ҳам бўлиб туради. Адвокатлик фаолиятига аралашишликка йўл қўймаслик мақсадида унинг дахлсизлигини бузганлик учун жавобгарлик белгиланган. Бу эса адвокатнинг мустақиллиги ва унинг манфаатлари ҳимояси давлат томонидан кафолатланганлигини англатади. Ўзининг касбий мажбуриятларини амалга ошириш учун адвокат қайсидир даражада ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар билан ишлашга, баъзи ҳолларда эса уларнинг манфаатларига мос келмайдиган вазифаларни бажаришига тўғри келади, шу сабабли, ушбу мансабдор шахслар томонидан адвокатга тўсқинлик қилишни олдини олиш мақсадида ўз касбий мажбуриятларини бажариш вақтида адвокат ва унинг касбий фаолияти давлат ҳимоясида бўлади. Давлат органлари, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан адвокатнинг касбий ҳуқуқларини бузилиши уларни жавобгарликка тортиш учун асос бўла олади. «Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида»ги Қонунининг 8-моддасига асосан, юридик ёрдам бериш билан боғлиқ ахборотни талаб қилиб олиш, олиб қўйиш, кўздан кечириш, текшириш, ундан нусха кўчириш, бундай ахборотни тўплаш ва ундан фойдаланиш қонунда кўрсатилган ҳоллардан ташқари ман этилади.

Адвокатнинг мустақиллиги принципи фуқароларнинг ҳуқуқ, эркинликлари ва манфаатларини самарали ҳимоя қилишга, мамлакатимизда қонун устуворлигини таъминлашга хизмат қилади. Адвокатлик касб этикаси қоидаларига, адвокатлик сири ва адвокат қасамёдига қатъий риоя этиш принципи. Адвокат ўз фаолиятини амалга оширишда ахлоқ ва одоб нормаларини бузмаслиги лозим. Адвокат ҳимояни амалга оширишда ёки вакиллик вазифасини бажаришда танлаган тактик усулларнинг мезони сифатида уларнинг нафақат қонунга, балки ахлоқ нормаларига ҳам мувофиқлиги ҳисобланади. Яъни адвокат томонидан қўлланадиган тактик усул ахлоқ нормаларига мос бўлиши, процесс иштирокчиларининг шаъни ва қадр-қимматини камситмаслиги лозим. Ахлоқий тактик усул жиноятни ҳимоя қилишга ва уни оқлашга қаратилмаган, у ҳимоя остидаги шахснинг ҳимояси масалалари билан чекланган. Адвокат ўз мижозининг қули, одил судловнинг адолатли жазосидан қутулиб қолишда ёрдамчиси бўлмаслиги лозим. Жиноят процессида ҳимоячининг у билим ва чуқур ҳалолик билан қуролланган, усуллар қўллашда мўътадил, моддий жиҳатдан беғараз, мустақил эътиқодли инсон сифтида баҳолайди. Ахлоқсиз, одобсиз восита ва методлар қонунга зид келади, демак ҳуқуқий баҳоланади, бу восита ва методларни қўллайдиган адвокатлар эса интизомий ёки амалдаги қонунчилик бўйича бошқа жавобгарликка тортилиши мумкин. Адвокат мустақиллигини таъминлаш чораларидан бири ўз функцияларини бажариш давомида унга аён бўлган адвокатлик сирини ошкор қилишни талаб қилишни ман этиш ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси «Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида»ги Қонунининг 7-моддасига биноан, «адвокатдан ва унинг ёрдамчисидан ва стажёридан адвокатлик сири предмети ҳисобланган ҳолатлар тўғрисида бирон-бир тушунтириш ёки кўрсатувлар беришни талаб қилиш, шунингдек, улар ҳақида тезкор-қидирув

фаолиятида, жиноят ишлари, маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишлар ва бошқа ишларни юритишда фойдаланиш учун бирон-бир материал тақдим этишни талаб қилиш ман этилади». Адвокатлик сирини ошкор этиш ман этилиши Ўзбекистон Республикаси «Адвокатура тўғрисида»ги Қонунининг 9-моддасида ҳам ўз ифодасини топган. Унга кўра, адвокат адвокатлик сирини сақлаши шарт. Адвокатлик сири жумласига ишонч билдирувчи шахс (ҳимоя остидаги шахс) адвокатдан ёрдам сўраб мурожаат этганлигининг ўзи, ишонч билдирувчи шахс (ҳимоя остидаги шахс) ёрдам сўраб мурожаат этган масалалар, адвокатдан ишонч билдирувчи шахс (ҳимоя остидаги шахс) олган маслаҳатлар, насиҳатлар ва тушунтиришларнинг моҳияти, адвокатнинг ишонч билдирувчи шахс (ҳимоя остидаги шахс) билан ўтказган суҳбатида тўхтаб ўтилган барча масалалар киради. Адвокат, адвокат ёрдамчиси, адвокат стажери, адвокатлар бюролари, ҳайъатлари ва фирмалари мансабдор шахслари ва техник ходимларининг адвокатлик сири бўлмиш маълумотларни ошкор этиши ва бу маълумотлардан ўз манфаатлари ёки учинчи шахслар манфаатлари йўлида фойдаланиши ман этилади. Адвокат мақомини олган шахс ўзи фаолият кўрсатадиган адвокатлик тузилмаси қайси ҳудудда жойлашган бўлса, шу ҳудуддаги Адвокатлар палатасининг ҳудудий бошқармаси ҳузуридаги малака комиссияси мажлисида қуйидаги мазмунда касамёд қилади: “Ўз касбий бурчимни ҳалол ва виждонан бажаришга, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳамиша ҳимоя қилишга, адвокатлик сирини сақлашга, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ва қонунларига қатъий риоя этишга тантанали қасамёд қиламан”. Адвокат касамёдини аҳамияти шундаки, у адвокатга нафақат ҳуқуқий, балқи маънавий мажбуриятлар ҳам юклайди. Адвокатлик касб этикаси қоидаларига адвокатлик сири ва адвокат қасамёдига қатьий риоя этиш принципини бузиш адвокатга нисбатан қонун

ҳужжатларида ҳамда Адвокатлик қасб этикаси қоидаларида назарда тутилган чораларини кўллашга асос бўлади. Қонун ҳужжатларида ман қилинмаган усуллар ва воситаларни кўллаш. Қонун ҳужжатларида ман қилинмаган усуллар ва воситаларни қўллаш принципи адвокатлик фаолиятини амалга оширишда адвокатнинг эркинлигини таъминлаш баробарида уни ҳимояни амалга оширишда, ишонч билдирувчи шахс (ҳимоя остидаги шахс) ҳуқуқ ва манфаатларини дастлабки тергов ёки суд процессда ҳимоя қилишда фақат қонун ҳужжатларида ман қилинмаган усуллар ва воситаларни қўллашга ундайди. Адвокат томонидан ҳимоя усуллари ва воситаларини тўғри танлаш ва амалга ошириш кўп жиҳатидан адвокатнинг касбий тайёргарлиги, унинг жиноят иши материалларини таҳлил этиш кобилияти, дастлабки тергов ва суд муҳокамасида иштирок этиш санъати ва бошқа кўпгина омиллар билан боғлиқ. Адвокат ҳар қандай ҳолатда ҳам ишонч билдирувчи (ҳимояси остидаги) шахсга ҳуқуқий ёрдам кўрсатишда қонун ҳужжатларида ман қилинмаган усуллар ва воситалардагина фойдаланиши лозим. Акс ҳолда ҳимоя (ҳуқуқий ёрдам) мақсадларига эришиб бўлмайди. Чунончи, қонунга хилоф равишда, белгиланган процессуал тартибга риоя қилинмасдан йиғилган далиллар, шу жумладан, сохталаштирилган далиллар, яъни номақбул далиллар ишонч билдирувчи (ҳимоя остидаги) шахс ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга хизмат қилаолмайди. Аксинча, уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларига зарар етказилиши ҳамда адвокатнинг ўзига нисбатан эса иш ҳолатларига қараб интизомий, маъмурий, жиноий ёки бошқа таъсир чораларини қўллашга асос бўлиши мумкин. 1.5. Ўқув фaнининг бoшқa юридик фaнлaр билaн ўзaрo aлoқaдoрлиги

“Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти” фани касбга тайёрловчи махсус фан бўлиб, у бошқа фанлар билан ҳам бевосита боғлиқдир. Мазкур фанни ўзлаштириш “Давлат ва ҳуқуқ назарияси”, “Ўзбекистонда давлат ва ҳуқуқ тарихи”, “Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқи”, “Фуқаролик ҳуқуқи”, “Маъмурий ҳуқуқ”, “Жиноят процессуал ҳуқуқи”, “Фуқаролик процесси”, “Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар” ва бошқа бир катор фанлар бўйича маълум билимларга эга бўлишни талаб қилади. “ Давлат ва ҳуқуқ назарияси ” фани давлат ва ҳуқуқни унинг ўзига хос белгилари ва вазифаларини чуқур ўрганиш асосида уларни баҳолаш мезонларини ишлаб чиқади. Адвокатура ҳусусий вазифаларни бажариш билан бирга ижтимоий аҳамиятга эга бўлиб, ҳуқуқий давлатнинг ҳуқуқий тизимининг таркибий қисмидир. “Давлат ва ҳуқуқ назарияси” адвокатурани шу нуқтаи назардан ўрганади. Умуман айтганда, “Давлат ва ҳуқуқ назарияси” фани барча фанлар учун, шу жумладан “Ўзбекистон Республикаси адвокатлик фаолияти” фани учун ҳам назарий асос бўлиб хизмат қилади. “ Ўзбекистон давлат ва ҳуқуқ тарихи ” фани давлат, ҳуқуқ, ҳуқуқий ҳодисалар ва жараёнлар, уларнинг алоҳида элементларини ўрганади ҳамда уларнинг ривожланиш жараёнини таҳлил этади. “Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти” фани ҳам адвокатура институтининг пайдо бўлиши ва ривожланиш жараёнини мамлакатимизда давлат ва ҳуқуқ тарихи билан боғлиқ ҳолда ўрганади. Чунки давлат ва ҳуқуқнинг ривожланиши, ҳуқуқий давлат қўриш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш билан боғлиқ сайи ҳаракатлар адвокатура институтининг ривожланишига ҳам бевосита таъсир курсатади. Бу адвокатура фаолиятини давлат ва ҳуқуқ тарихи билан яқинлаштиради, ҳуқуқ, давлат ҳамда адвокатурани ҳуқуқий давлат элементи сифатида ривожланиши қонуниятлари ва истиқболларини тушуниб этишга имкон беради. “ Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқи ” дарслиги муаллифлари таъқидлашича, Ўзбекистон Республикаси конституциявий

ҳуқуқи шахс, жамиат ва давлат ўртасида вужудга келадиган ҳамда давлат ҳокимиятини амалга ошириш жараёнида пайдо бўладиган, инсон манфаатлари ва ҳуқуқларини таъминлашга каратилган муносабатларни тартибга солувчи конституциявий ҳуқуқий нормалар тизими (йиғиндиси)дир. Адвокатура эса айнан инсон манфаатлари ва ҳуқуқларини таъминлашда давлат механизмида алоҳида ўрин тутади. “Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти” фани айнан шу вазифаларни амалга ошириш билан боғлиқ масалаларни ўрганади. Адвокатлик фаолияти билан боғлиқ бир қатор масалалар “ Маъмурий ҳуқуқ ” фанини ўрганишда кўриб чиқилади. Чунончи, маъмурий ҳуқуқбузарликлар бўйича иш юритишда адвокатнинг иштироки, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги материалларни кўриб чиқувчи органлар ва мансабдор шахсларнинг қарорлари устидан шикоят қилиш каби масалалар “Маъмурий ҳуқуқ” фанининг предметидир. Адвокатларнинг маъмурий ҳуқуқбузарликлар билан боғлиқ ишларни кўриб чиқишдаги иштироки, бу жараёндаги уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишда қатнашаётган адвокат томонидан қўлланиладиган усул ва воситалар “Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти” фанида ўрганилади. “ Фуқаролик ҳуқуқи ” фани жисмоний ва юридик шахсларнинг мулкий ва номулкий муносабатларини, яъни хусусий ҳуқуқий соҳада шахсларнинг ўзаро муносабатларининг барча жавҳаларида алоқадор масалаларни тартибга солади. Бозор муносабатлари, тадбиркорлик фаолияти, фуқаролик муомаласи, муаллифлик, мерос ҳуқуқи масалалари ва бошқа бир қатор масалалар фуқаролик ҳуқуқи тартибга соладиган объектлар жумласига киради. Адвокат ўз фаолиятида фуқаролик ишлари бўйича вакиллик вазифасини бажариш, фуқароларга ва юридик шахсларга фуқаролик ҳуқуқи билан боғлиқ масалалар юзасидан маслаҳатлар беришда фуқаролик ҳуқуқи ва унинг қўллашни яхши билиши шарт. Фуқаролик ҳуқуқи ҳуқуқнинг мурракаб соҳаларидан бири бўлиб, уни адвокатлик фаолиятида қўллашнинг

асосларини ўргатиш “Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти” фанининг вазифаларидан биридир. “Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти” фани процессуал ҳуқуқнинг жиноят процессуал ҳуқуқи, фуқаролик процессуал ҳуқуқи ва хужалик процессуал ҳуқуқи каби соҳалари билан бевосита боғлиқдир. Кўрсатилган процессуал ҳуқуқ соҳаларида тегишинча адвокатнинг жиноят ва фуқаролик суд ишларини юритиш ва унинг хужалик судларида хужалик низоларини кўриб чиқишда иштироки жараёнидаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари назарда тутилган. Адвокатнинг санаб ўтилган процессуал қонунларда назарда тутулган ҳуқуқлари, унинг ишонч билдирувчи шахс (ҳимоя остидаги шахс) ҳуқуқ ва манфаатларини самарали ҳимоя қилишини таъминлайди. “Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар” фани адвокатура институти ҳақида бошланғич билимларни берса, “Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти” фани адвокатура, унинг вазифалари, фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асосларини чуқур ўрганиш билан бирга адвокатлик фаолиятининг асосий йўналишларини атрофлича ёритади. “Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти” фани, шунингдек, молия ва солик ҳуқуқи, оила ҳуқуқи ва бошқа бир қатор фанлар билан ҳам боғлиқдир. Чунки адвокатлик фаолитяти фуқаролар ва юридик шахсларга ҳуқуқнинг турли соҳаларида юридик ёрдам кўрсатишга йўналтирилган.

Тавсия этиладиган адабиётлар 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи сессиясидаги маъруза, 1995 йил 23 февраль // Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т: Ўзбекистон, 1996. – Б. 18. 2. Каримов И.А. Ҳозирги босқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг муҳим вазифалари. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – Б. 36. 3. Каримов И.А. Қонун ва адолат устуворлигининг ҳаётбахш манбаи. Конституция кунига бағишланган тантанали маросимда сўзланган нутқ, 1998 йил 5 декабрь ∕ ∕ Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – Б. 251.

O'xshashlar

Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фaoлиятининг тaшкилий-ҳуқуқий aсoслaри

Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтурa вa инсoн ҳуқуқлaри бўйичa миллий институтлaр

Ер хукуки предмети ва тизими

Молия хукуки предмети ва тизими

Сув ҳуқуқининг предмети ва тизими