Ер хукуки предмети ва тизими - Huquqshunoslik - Referatlar

Ер хукуки предмети ва тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ер хуқуқи предмети ва тизими Режа: 1. Ер хуқуқи тушунчаси ва предмети. 2. Ер ҳуқуқи тизими 3. Ер ҳуқуқи принциплари 4. Ер ҳуқуқининг ҳуқуқ тизимида тутган ўрни ва бошқа қондош ҳуқуқ тармоқлари билан нисбати.

www.arxiv.uz Ҳар бир давлатда ер бойлиги ва унга бо¦лиқ муносабатлар барча ижтимоий- иқтисодий ва сиёсий воқеликларнинг марказида турувчи масаладир. Янгидан барпо этилаётган жамият ўзининг иқтисодий ривожини дастлаб ерга нисбатан муносабатни ўрнатишдан бошлайди. Шу боисдан тарихда инқилобий туб ўзгаришларда бош масала хокимиятни эгаллаш бўлса,ерга мулкчилик масаласи унинг узвий қисми бўлиб хисобланган. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши 1991 йил 31 августда қабул қилган "Давлат мустақиллига тўгрисида"ги Баёнотида: "Ўзбекистон Республикасининг бошқа давлатларга худудий даъволари бўлмай, у ўз худуди ва унинг табиий бойликларига нисбатан олий хуқуққа эгадир", - деб, ёки шунингдек, "Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллиги асослари тўгрисида"ги 1991 йил 31 август Қонунида "Республика худудида ер, ер ости бойликлари, сув ва ўрмонлар, ўсимлик ва хайвонот дунёси табиий ва бошқа ресурслар, республиканинг маънавий бойликлари Ўзбекистон Республикасининг миллий бойлиги ва мулки хисобланади", -деб таъкидланиши бежиз эмас. Демакки, сиёсий хокимиятга эгалик қилган ижтимоий кучлар ер ва унинг бойликларига нисбатан ўз хокимиятини ўрната олмасалар, улар қўлга киритган бу хокимият илдизсиз дарахт мисолидир. Шу боисдан хам давлат ерни моддий бойликлар асоси сифатида ўз миллий хуқуқ таъсирига қонунлаштирилган хисобланиб, ҳар битта давлатнинг ер хуқуқи, деб эътироф этилади. Шундай экан, Ўзбекистоннинг ер хуқуқи борлигига ҳеч шак-шубҳа йўқ. Ер ва унинг бойликлари миллий юрисдик ц ия таъсирига олинганлиги ерга нисбатан хуқуқий муносабатлар вужудга келишини талаб этади. Ер атрофида вужудга келган ва вужудга келиши мумкин бўлган муносабатларнинг аксарият қисмини ер ҳуқуқи тартибга солади. Ер ҳуқуқининг учта тавсифларда тушунчалари бор.

www.arxiv.uz Биринчиси, ер ҳуқуқи Ўзбекистон ҳуқуқ тизимининг мустақил ҳуқуқ тармо¦идир. Ер ҳуқуқида ҳар бир ҳуқуқ тармо¦и учун зарур бўлган белгилар мавжуддир, яъни а) у ўз махсус предметига эга: б) у ўз махсус ҳуқуқий тартибга солиш услубига эга; в) давлат шу соҳадаги ижтимоий муносабатларни алоҳида тартибга солиб туради; г) у алоҳида гуруҳланган ҳуқуқий- норматив актлар мажмуасига эга. Иккинчиси, ер ҳуқуқи Ўзбекистон ҳуқуқ фанининг бир соҳасидир. Шу ўринда унга фанга тегишли бўлган барча хусусиятлар тегишли бўлади. Учинчиси, ер ҳуқуқи махсус ўқув курсидир. Унинг ўқув курси сифатидаги ҳажми, мазмуни ва мақсадлари ҳар хил даражадаги ўқув муассасалари учун ҳар хил бўлиши мумкин. Ушбу фандаги илмий-назарий тушунчалар, қарашлар, муаммолар ва уни ривожлантириш масалалари бу фаннинг моҳиятини ташкил этади. Мустақил ҳуқуқ тармо¦и сифатидаги ер ҳуқуқи, ҳуқуқ фанининг бир соҳаси бўлган ер ҳуқуқи ва ўқув курси ер ҳуқуқи ҳеч қачон бир-бирига ўхшамайди. Демак, Ўзбекистон ер ҳуқуқи ўз тартибга солиш предметига эга. Бунда ҳуқуқ нормалари тартибга солиши керак бўлган барча ижтимоий муносабатларнинг марказида ер туради. Ер табиатнинг энг муҳим таркибий қисми бўлиб, умуммиллий бойлик-давлат мулки деб, тан олинган. У фуқаролар ҳаётий фаолиятининг асоси, қишлоқ хўжалигида бош ишлаб чиқариш воситаси ва иқтисодиётнинг барча тармоқлари жойлашиши ва ривожланишининг ҳудудий базаси. Ҳуқуқ тизимининг алоҳида тармо¦и сифатида ер ҳуқуқи махсус тартибга солиш услубига эга. Бу услубнинг қўлланилиши илмий тупроқ унумдорлигини тиклаш ва ошириш, хўжалик юритишнинг барча шаклларини тенг ҳуқуқлилик асосида ривожлантириш учун шароит яратиш, юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларига бўлган ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминлайди.

www.arxiv.uz Ер ҳуқуқи тартибга солиши учун хизмат қиладиган норматив-ҳуқуқий базага эга. Унинг таркибига Конституция, Ер кодекси ва ер муносабатларини тартибга солувчи бошқа қонун ҳужжатлари киради. Бу база батамом шаклланган бўлиб, у борган сари такомиллашиб ва ривожланиб бораверади. Давлат ҳокимиятининг бутун механизми ер ҳуқуқи амал қилиши, мақсадларига эришиши ва ривожланиши учун доим манфаатдордир. Маълумки, ҳуқуқ предмети деб, ижтимоий фаолият жараёнида вужудга келиб, қонун ҳужжатлари билан тартибга солинадиган эркин муносабатлар тушунилади. Умумэътироф этилган ушбу қоидага асосланиб айтиш мумкинки, ер хуқуқининг предмети, яъни унинг тартибга солиш доирасига қисқа қилиб айтганда ер туфайли вужудга келадиган эркин ижтимоий муносабатлар киради. Ер туфайли вужудга келган ҳамма ижтимоий муносабатлар ҳам ер ҳуқуқининг предметини ташкил этавермайди. Уларга ерга нисбатан мулкчилик, ундан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш билан бо¦лиқ бўлган муносабатлар киради. Бу муносабатлар қисқача ҳолда ер муносабатлари деб аталади. Ер муносабатларининг доираси жуда кенг бўлиб, фақатгина ер ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинмайди. Ер ҳуқуқи нормаларини маъмурий ҳуқуқбузарлик тарзида бузганлик учун маъмурий жавобгарлик чораларининг қўлланилиши маъмурий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинади. Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари), фермер ва деҳқон хўжаликларининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи биргина ер ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинмасдан, балки аграр ҳуқуқ нормалари билан ҳам тартибга солинади. Шундай қилиб, ер ҳуқуқи муносабатлари аграр, хўжалик, фуқаролик, маъмурий, молия ва бошқа ҳуқуқлар билан ҳам тартибга солинади. Ер ҳуқуқи муносабатларини бошқа ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинганда ўз табиати ва хусусиятини йўқотмайди.

www.arxiv.uz Ер муносабатлари объект ҳисобланган ерда хўжалик юритиш ва ишлаб чиқариш жараёнини қамраб олмайди. Тў¦ри, ердан фойдаланиш ўз-ўзидан хўжалик юритишни тақозо этади. Бироқ шу хўжалик юритиш шакли (ширкат хўжалиги, ижара хўжалиги ва х.к.) ер муносабатларини ташкил этмайди. Бундай фаолиятни ер ҳуқуқидан бошқа ҳуқуқлар тартибга солади. Ер ҳуқуқининг ва ер тў¦рисидаги қонун ҳужжатларининг асосий вазифалари Ер кодексининг 1-моддасида кўрсатилганидек, ҳозирги ва келажак авлодларнинг манфаатларини кўзлаб ердан илмий асосланган тарзда, оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишни, тупроқ унумдорлигини тиклаш ва оширишни, табиий муҳитни асраш ва яхшилашни, хўжалик юритишнинг барча шаклларини тенг ҳуқуқлилик асосида ривожлантириш учун шароит яратишни, юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларига бўлган ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминлаш мақсадида ер муносабатларини тартибга солишдан, шунингдек бу соҳада қонунийликни мустаҳкамлашдан иборат. Ер муносабатларига давлат ўрмон фонди ва сув фондининг таркибий қисмларини ташкил этган ерлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш ҳамда уларга бўлган мулкчилик масалалари ҳам кирмайди. Бу муносабатлар ўрмон ва сув муносабатларини ташкил этиб, ўрмон ва сув ҳуқуқи томонидан тартибга солинади. Ер муносабатларининг объекти бўлиб давлат ер фонди ва ер участкалари ҳисобланади. Бунда ер оддий табиат объекти ёки унинг бир қисми сифатида эмас, балки одамлар томонидан унинг фойдали хислатларидан ёхуд маҳсулотларидан фойдаланиш мақсадларида ишлаб чиқариш жараёнига тортилган иқтисодий категория, деб қаралиши керак. Фойдаланиш ёки бошқача тарзда иқтисодий механизмларга тортилмаган ер, агар давлат юрисдикциясида бўлса, унинг ҳудуди бўлиб қолаверади. Ер Ўзбекистонда давлат мулк ҳуқуқининг объекти бўлиб ҳисоблансада, айрим ҳолларда пул баҳосига эга бўлган товар деб қаралиши мумкин. Ер кодексида ернинг айрим участкалари сотилиши, аукционда сотилиши,

www.arxiv.uz ижарага берилиши, мерос қилиб қолдирилиши ва гаровга қўйилиши акс эттирилган. Ер ҳуқуқи тартибга соладиган ер муносабатларининг доирасини ҳам шартли равишда аниқлаш мумкин. Бу ер ҳуқуқи предметига ер билан бо¦лиқ ҳамма муносабатлар киравермаслигини англаш учун керак. Ер ҳуқуқи ер билан бо¦лиқ, лекин иқтисодий тавсифга эга бўлмаган, яъни фойдаланиш ва муҳофазага алоқадор бўлмаган муносабатларни тартибга солмайди. Масалан, ер маъмурий-ҳудудий бошқарув муносабатларида объект бўлаётган бўлсада, бунда у давлат ҳокимятининг таъсир доираси сифатида қаралиб, бу соҳадаги муносабатлар давлат ёки маъмурий ҳуқуқ билан тартибга солинади. Ер ҳуқуқи иқтисодий тавсифга эга бўлиб, фойдаланиш ва муҳофаза қилишга бевосита бо¦лиқ бўлмаган муносабатларни ҳам тартибга солмайди. Масалан, яхлитланган рента муносабатлари ер ҳуқуқи билан тартибга солинмайди, чунки у бевосита ердан фойдаланиш мобайнида вужудга келмайди. Ердан фойдаланиш мобайнида вужудга келган натижалар (масалан, олинган хосил) товар ишлаб чиқариш жараёнини характерлангани ва мулкий муносабатлар тоифасига таалуқли бўлгани учун бундай муносабатлар фуқаролик, молия, маъмурий ва бошқа ҳуқуқлар билан тартибга солинади. Демак, ер ҳуқуқининг предмети деб, ер ҳуқуқи вазифаларига жавоб берадиган, бевосита ерга нисбатан мулкчилик, ундан фойдаланиш, ва муҳофаза қилиш борасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларга (ер муносабатларига) айтилади. 2. Ер ҳуқуқи тизими Мустақил ҳуқуқ тармо¦и бўлган ер ҳуқуқи нормалари мазмун жиҳатидан хилма-хил бўлгани учун уларни маълум бир тизимга солиш катта аҳамият касб этади. Ер ҳуқуқи тизими деб, жинслик хусусиятига эга бўлган бир жинсли ер ҳуқуқий муносабатларини тартибга солувчи ҳар бири ер

www.arxiv.uz ҳуқуқий нормаларининг гуруҳларидан ташкил топган ер-ҳуқуқий институтлар жамланмасига айтилади. Институтлар ва уларга жамланган нормалар эса ўз навбатида ер ҳуқуқи тизимининг ички тартибини ташкил этади. Масалан, ер кадастрини юритиш билан бо¦лиқ бўлган муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар давлат ер кадастри ҳуқуқий институтини ташкил этади. Ер ҳуқуқи институтлари нисбатан мустақил ва барқарордир. Улар бир- биридан фарқ қилади ва тавсифи бўйича ҳар хил бўлган ер муносабатларини тартибга солади. Ер ҳуқуқи институтлари гуруҳланганда тартибга солувчи ва муҳофаза қилувчи институтларга бўлинади. Улар таркиби бўйича оддий ёки мураккабга бўлинади. Юқоридаги мисол келтирилган институт оддий институт бўлиб ҳисобланади. Шундай институтлар борки, улар икки ёки ундан кўпроқ институтларни ўзида жамлаб, мураккаб институтни ташкил этади. Мисол қилиб ерларни давлат бошқаруви ҳуқуқий институтини олсак бўлади. Бу институт ер тузиш, ер кадастрини юритиш, ердан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини олиб бориш, ер хусусидаги низоларни ҳал этиш ва бошқа шунга ўхшаш институтларни ўз ичига олади. Мураккаб институтга яна мисол қилиб ердан фойдаланиш ҳуқуқи институтини айтишимиз мумкин. У ўз навбатида қишлоқ хўжалик корхоналарининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи, фуқароларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи, ноқишлоқ хўжалик корхоналарининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи ва бошқа институтларни қамраб олади. Ер ҳуқуқи тизимидаги ҳар бир институт бошқа институтларга нисбатан ва ер муносабатларини тартибга солиш аҳамиятига кўра кетма-кет жойлашади. Бундан ташқари ер ҳуқуқи умумий қисмини ташкил этадиган институтлар умумий институтлар ва алоҳида қисмидагилар эса махсус, яъни предметли институтлар деб аталади.

www.arxiv.uz Умумий қисм институтлари ўзидаги нормаларда мазкур фан тармо¦и ва қонун ҳужжатлари ривожланиши учун асос бўладиган энг муҳим ҳолатлар, қоидалар ёки принципларни акс эттиради. Бу институтларда жамланган ҳолатлар, қоидалар ва принциплар ер ҳуқуқининг махсус институтлари мазмуни ва таркиби шаклланишига катта таъсир кўрсатади. Алоҳида қисмнинг институтлари эса умумий институтларга нисбатан бўйсинувчи вазиятда бўлади. Улар мазкур ҳуқуқ тармо¦ининг умумий ҳолатлари, қоидалари ёки принципларини намоён қилмайди. Уларнинг амал қилиш доираси маълум ижтимоий муносабатлар билан чекланган бўлади. Бу тоифадаги институтларнинг нормалари ижтимоий муносабатлар қатнашчиларининг субъектив юридик ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилайди. Демак, Ўзбекистон ер ҳуқуқи Умумий ва Алоҳида қисмдан иборат бўлиб, улар ўз ичига умумий ва махсус (мураккаб ва оддий, тартибга солувчи ҳамда муҳофаза қилувчи) институтларни қамраб олади. Ер ҳуқуқининг Умумий қисмида: ерга нисбатан мулк ҳуқуқи, ер участкаларига бўлган ҳуқуқ, давлатнинг ер муносабатларини тартибга солиши ва назорат қилиши, ер тузиш ва ер кадастрини юритиш, ерни ҳуқуқий муҳофаза қилиш ҳамда ер қонунчилигини бузганлик учун жавобгарлик каби олтита институтлар бор. Ер ҳуқуқининг Алохида қисми Ер кодексининг 8- моддасида санаб ўтилган ҳар бир ер фонди тоифаларининг ҳуқуқий ҳолатини белгилайдиган институтлардан иборат. Ер ҳуқуқи юридик фан тармо¦и ва ўқув предмети сифатида Умумий, Алоҳида ва Махсус қисмдан иборат бўлади. Махсус қисмда чет давлатлар ер ҳуқуқи тў¦рисида маълумот берилиши мумкин. 3. Ер ҳуқуқи принциплари

www.arxiv.uz Ер ҳуқуқининг принциплари дейилганда унинг барча нормалари учун асос бўлган ҳолатлар тушунилиши керак. Ер ҳуқуқи принципларини англаб олишда субъектив ёндошишни ҳам ҳисобга олиш лозим. Маълумки, Ер кодексининг 2-моддасида ер тў¦рисида қонун ҳужжатларининг асосий принциплари берилган. Бироқ, ер ҳуқуқи нормалари қонун ҳужжатлари принципларига қараганда кенгроқ доирадаги принциплар асосида амал қилади. Ерга нисбатан давлат мулк ҳуқуқи устиворлиги, ер ва унинг бойликларидан комплекс фойдаланиш, ерга бўлган ҳуқуқни давлат рўйхатидан ўтказиш, ер участкасини сақлаш ва сервитутлар каби принциплар ер тў¦рисидаги қонун ҳужжатларининг принциплари қаторига киритилмаган бўлса ҳам, ер ҳуқуқининг тўлақонли принциплари бўлиб хисобланади. Шундай қилиб, юқоридагиларга кўра Ўзбекистон ер ҳуқуқининг қўйидаги принциплари мавжуд: а) ерлардан оқилона, самарали ва белгиланган мақсадда фойдаланиш; б) ер фондини асраш, тупроқ сифатини яхшилаш ҳамда унумдорлигини ошириш; в) қишлоқ хўжалиги учун мўлжаланган ерларни (су¦ориладиган ерларни) алоҳида муҳофаза этиш ва қатъий белгиланган мақсадда фойдаланиш; г) ер ва бошқа табиий объектларга зарар етказилишининг олдини олиш; д) ерга бўлган ҳуқуқни хилма-хиллиги; е) ер муносабати иштирокчиларининг тенг ҳуқуқлилиги; ж) ҳақ тўлаш асосида ердан фойдаланиш; з) ерларнинг ҳолати ҳақида ахборотлардан эркин фойдаланиш; и) давлат мулк ҳуқуқи устиворлиги; к) ер ва унинг бойликларидан комплекс фойдаланиш; л) ерга бўлган ҳуқуқни давлат рўйхатидан ўтказиш; м) ер участкасини сақлаш ва сервитутларга амал қилиш. Бу ҳуқуқнинг ҳамма нормалари ерлардан оқилона, самарали ва белгиланган мақсадда фойдаланиш принципи асосида шаклланган. Бу принцип ер эгаси, ердан фойдаланувчи, ижарачи ва ер участкаси мулкдорининг кўпгина мажбуриятлари асосида ётади. Ердан оқилона фойдаланиш барча ерга бўлган ҳуқуқ эгаларидан энг замонавий агротехника усулларини қўллаб, илмий хулосаларга таянган ҳолда фойдаланишни тақозо

www.arxiv.uz этади. Ердан фойдаланишда кўзга кўринган ва кўринмаган иқтисодий (моддий) самарадорлик энг юқори бўлиши лозим. У замонавий агротехнологияларни қўллаш натижасида йилдан-йилга ошиб бориши, тобора кўпроқ моддий неъматлар яратилишига имкон яратиши керак. Ер участкаларидан фақат белгиланган мақсадларда, айниқса қишлоқ хўжалик ерларини фақат шу мақсадларда ишлатиб талабларига амал қилмаслик улардан оқилона, самарали фойдаланиш талабларини ҳам бажарилмаслигига олиб келади. Ер фондини асраш, тупроқ сифатини яхшилаш ва унинг унумдорлигини ошириш принципи кўпроқ қишлоқ хўжалиги учун мўлжалланган, ўрмон ва сув фонди ерларидан фойдаланишга таалуқли. Бу соҳада ҳар бир ердан фойдаланувчи ўзига бириктирилган ер участкасини асраши, яъни унинг бошқа мақсадда ишлатилиб кетиши, чиқиндилар ва бошқа ифлослантирувчи моддалар билан ифлосланиб кетишининг олдини олиб бориши шарт. Фойдаланувчидаги ернинг тупроқ сифати доимо минерал ва бошқа ў¦итлар билан бойитилиб бориши, унинг унумдорлиги пасайиб кетилишига йўл қўймаслик керак. Қишлоқ хўжалик учун мўлжалланган (су¦ориладиган) ерларни алоҳида муҳофаза қилиш ва қатъий белгиланган мақсадда фойдаланиш принципи асосида шакланган нормалар бундай тоифадаги ерларнинг алоҳида ҳуқуқий мақомини белгилайди. Бунга сабаб бу ерларнинг миқдор жиҳатидан чеклангани ва маҳсулот етиштирувчи ишлаб чиқариш воситалари бўлиб хизмат қилишидир. Бу ерларнинг ҳуқуқий мақоми ва хўжалик ҳолати устиворликка эга бўлгани учун алоҳида қимматбахо деб қаралади. Ер кодексида уларнинг устиворлик ҳолатини акс эттирадиган нормалар бор. Масалан, Ер кодексининг 43-моддаси тўртинчи қисмида бу ерларни қишлоқ хўжалигида ўзга эҳтиёжлар учун бошқа тоифадаги ерларга ўтказишга алоҳида ҳолларда қонун ҳужжатларига мувофиқ йўл қўйилади, дейилган. 44- моддага асосан су¦ориладиган ерлар алоҳида муҳофаза қилиниши лозим. Бундай ерларни су¦орилмайдиган ерлар сирасига ўтказиш алоҳида ҳолларда,

www.arxiv.uz тупроқ-мелиоратив ва иқтисодий шароитларни ҳамда ерларнинг сув билан таъминланганлиги, улардаги мавжуд сув ресурсларини ва бу сувларга белгиланган лимитларни инобатга олиб, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси билан келишилган ҳолда вилоят ҳокими қарорига биноан амалга оширилади. Ер ва бошқа табиий объектларга зарар етказилишининг олдини олиш приципи бир қараганда ерга бўлган ҳуқуқ эгаларининг мажбуриятини такрорлагандай. Аслида ҳам шундай. Лекин ер ҳуқуқининг барча нормалари ҳудди мана шу принципга асосланган ҳолда вужудга келади ва амал қилади. Бу принципга кўра ер ва унга алоқадор бўлган табиат объектлари (сув, ўрмон, ер ости бойликлари, ўсимликлар ва ҳайвонат дунёси)нинг табиий хусусиятлари ер мулк, эгалик, фойдаланиш муносабатларида бўлганида сақланиб қолиши лозим. Ерга нисбатан содир этиладиган ҳар қандай фаолиятда ҳам унга кимёвий, биологик, радиоактив, экологик ва бошқа мазмундаги зарар етказмаслиги керак. Бу принципнинг муҳим жиҳати шундан иборатки, унга кўра ер ҳуқуқи келиб чиққан зарарни бартараф этишдан кўра, унинг олдини олишни устивор деб жорий этади. Ерга бўлган ҳуқуқнинг хилма-хиллиги принципи Ўзбекистон ер ҳуқуқининг ўзига хослигини тавсифлайдиган принцип бўлиб, ерга давлат мулк ҳуқуқи мавжудлиги шароитида ерни фойдаланиш жараёнига тортишнинг мақбул шаклларини жорий этган. Бу принцип ердан фойдаланиш хоҳиши бўлган юридик ва жисмоний шахсларга кенг имконият яратади. У ер ҳуқуқий муносабатларида бозор иқтисодиёти қонун қоидаларининг жорий этилишига замин яратади, уларни демократлаштиради ва либераллаштиради. Бу принципнинг амал қилиши ерга бўлган ҳар хил ҳуқуқ эгалари ҳуқуқ ва мажбуриятлари тенглигини таъминлайди. Ер кодексининг 17-моддасига биноан юридик шахслар ерга нисбатан беш хил ҳуқуқ, яъни 1) доимий эгалик қилиш; 2) доимий фойдаланиш; 3) муддатли (вақтинча) фойдаланиш; 4) ижарага олиш ва 5) мулк ҳуқуқи асосида ер участкаларига эга бўлишлари кўрсатилган. Шу моддага биноан жисмоний

www.arxiv.uz шахслар ҳам беш хил ҳуқуқ, яъни 1) мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш; 2) доимий фойдаланиш; 3) муддатли (вақтинча) фойдаланиш; 4) ижарага олиш ва 5) мулк ҳуқуқи асосида ер участкаларига эга бўлишлари мумкин. Ер муносабати иштирокчиларининг тенг ҳуқуқлилиги принципи ер эгалари, ердан фойдаланувчилар, ер участкалари ижарачилари ва мулкдор бўлган жисмоний ва юридик шахсларнинг ер муносабатларида ҳуқуқ ва имкониятларини тенг қилиб таъминлайди. Уларнинг ҳаммаси давлат, хўжалик ва нодавлат органлари билан бўлган муносабатларда тенг ҳуқуқли асосларда муомалада бўлади. Ер кодексининг 2-моддасига кўра, ер муносабати иштирокчиларининг тенг ҳуқуқлигини таъминлаш мажбуриятини принцип сифатида ер тў¦рисидаги қонун ҳужжатлари ўз зиммасига олган. Демак, ер муносабати иштирокчиларининг тенг ҳуқуқлилиги кафолатлари қонунларда ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган. Мабодо бирор бир иштирокчининг қонуний ҳуқуқ ва манфаатлари бузиладиган бўлса, қонун ҳужжатларида кўрсатилаган тарзда ҳимояланади. Ҳақ тўлаш асосида ердан фойдаланиш принципи шуни англатадики, барча ердан фойдаланувчилар, эгалик қилувчилар, ижарачилар ва мулкдорлар ўзларига қарашли бўлган ер участкаларидан фойдаланганликлари учун у ёки бу кўринишда ҳақ тўлайдилар. Демак, ерга нисбатан бирор бир ҳуқуққа эга бўлиш ва уни амалда реализация қилиш учун ер ҳуқуқи иштирокчиси ҳақ тўлашга мажбур. Ердан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақ ҳар хил бўлиши мумкин: ер соли¦и, ижара ҳақи, топширилган маҳсулот учун ҳақ (пудрат шартномасида), ўрмон тўлови ва хоказо. Нима учун ердан фойдаланганлик учун ҳақ тўланади ва бу ҳақ қаёққа (кимга) кетади, деган саволларга жавобни ушбу дарсликнинг тегишли бобидан олиш мумкин. Ер ҳуқуқининг нормалари ерларнинг ҳолати ҳақида ахборотлардан эркин фойдаланиш принципи асосида амал қилади. Унга кўра, ер

www.arxiv.uz участкаларининг давлат дастури кўрсаткичлари, яъни уларнинг табиий, хўжалик ҳолати ва ҳуқуқий мақоми, миқдор ва сифат баҳоси ва бошқа тавсифлари тў¦рисидаги ахборотлар очиқ, тўлиқ, ишонарли ҳамда ҳамма учун мақбул тарзда хоҳловчиларга ва фойдаланувчиларга берилиши керак. Ерларнинг ҳолати ҳақида ахборот давлат органлари, юридик ва жисмоний шахсларнинг айрим турлари учун текин, айрим юридик ва жисмоний шахслар учун пуллик бўлиши мумкин. Ерга давлат мулк ҳуқуқи устиворлиги принципининг мазмуни Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55- моддаси ҳамда Ер кодексининг 16-моддасидан келиб чиқади. Ер кодексининг 16-моддасига биноан "Ер давлат мулки- умуммиллий бойликдир, ундан оқилона фойдаланиш зарур, у давлат томонидан муҳофаза этилади ҳамда олди-сотди қилинмайди, айрибошланмайди, хадя этилмайди, гаровга қўйилмайди, Ўзбекистон Республикасининг қонунларида белгиланган ҳоллар бундан мустасно". Ушбу нормадан кўриниб турибдики, ер асосан давлат мулк ҳуқуқи объекти бўлиб ҳисобланади. Бироқ бу ҳуқуқ мутлоқ эмас. Қонунларда давлатнинг ерга мулк ҳуқуқининг катта қисмини унинг органлари, юридик ва жисмоний шахсларга берилиши (олди-сотди, мерос ва хоказо) кўзда тутилган. Шундай бўлишига қарамасдан давлат мулкдор сифатида энг сўнгги сўз (ҳаракат) ҳуқуқини ўзида қолдиради. Ҳаттоки, юридик ва жисмоний шахсларнинг ерга нисбатан мулкдорлик ҳуқуқи (Ер кодексининг 18-моддаси) давлатнинг мулкдорлик ҳуқуқига кўра тобе ҳисобланади. Ерга давлатнинг ер ҳуқуқи устиворлигининг оддий исботини Ер кодексининг 37-моддаси баёнида кўриш мумкин. Бу модданинг биринчи моддасига кўра, ер участкаси ёки унинг бир қисми давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун ер эгасининг розилиги билан ёки ердан фойдаланувчи ва ижарачи билан келишган ҳолда давлат (мулкдор)нинг тегишинча органлари, яъни туман, шаҳар, вилоят ҳокимининг қарорига ёхуд Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Қарорига биноан олиб қўйилади.

www.arxiv.uz 37-модданинг оҳирги қисмига кўра, давлат ҳудди шундай ҳуқуқини юридик ва жисмоний шахсларнинг мулки бўлган ер участкаларига нисбатан ҳам амалга ошириши мумкин. Ер ва унинг бойликларидан комплекс фойдаланиш принципининг маъноси шундан иборатки, ҳар бир ердан фойдаланувчи (мулкдор, ер эгаси, ижарачи ва хоказо) ўзига берилган ер участкаси табиий имкониятларидан тўлиқ фойдаланиши, ундаги сув, ўрмон, умумий тарқалган фойдали қазилмалардан хам имкон даражасида юқори фойдаланиши лозим. Бу принцип Ер кодексининг 39-моддаси учинчи қисмида ўз аксини топган. Унга кўра, ер эгаси, ердан фойдаланувчи, ижарачи ва ер участкаси мулкдори ер участкасидаги мавжуд кенг тарқалган фойдали қазилмалар, ўрмонзорлар, сув объектларидан хўжалик эҳтиёжлари учун белгиланган тартибда фойдаланиш, шунингдек, ернинг бошқа фойдали хоссаларини ишга солиш ҳуқуқига эга. Ерга бўлган ҳуқуқни давлат рўйхатидан ўтказиш принципига кўра, юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларига бўлган ҳуқуқларининг ҳаммаси давлат рўйхатидан ўтказилиши керак. Ерга бўлган ҳуқуқни давлат рўйхатидан ўтказиш принципи ер участкаларидан фойдаланишнинг ягона ҳисоб-китоб тизимини яратади, ердан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш устидан самарали давлат назорати олиб борилишини таъминлайди, ерга бўлган хуқуқни бегоналаштириш мақсадларида содир этиладиган ҳуқуқбузарликларнинг олдини олади, ер участкаси ва унга нисбатан ҳуқуқ субъектлари тў¦рисида тўлиқ маълумотларни тегишли давлат органларида тўплашини таъминлайди. Ер участкасини сақлаш ва сервитутларга амал қилиш принципи Ўзбекистон ер ҳуқуқининг янги принципи бўлиб, унга биноан ҳамма ердан фойдаланувчиларга ер участкасини сақлаш вазифаси юклатилиши ҳамда уларга ўзганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш ҳуқуқи (сервитут) берилади. Ер ҳуқуқининг ушбу принципи амал қилиши натижасида Ер кодексидаги 29- ва 30-моддалари вужудга келган.

www.arxiv.uz 4. Ер ҳуқуқининг ҳуқуқ тизимида тутган ўрни ва бошқа қондош ҳуқуқ тармоқлари билан нисбати. Ўзбекистон ер ҳуқуқи ҳуқуқ тизимида алоҳида ўрин эгаллаган, муҳим аҳамиятга эга бўлган, иқтисодиётда туб ўзгаришлар юз бераётган шароитда долзарблиги янада ошиб бораётган ва бошқа ҳуқуқ тармоқларининг (масалан, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи) ривожланишига катта таъсир кўрсатаётган мустақил ҳуқуқ тармо¦идир. Табиатнинг бойликлари (ер, сув, фойдали қазилмалар, ўрмон ва ҳайвонот дунёси) бир-бирига бо¦лиқ мажмуа бўлиб ҳисобланишига қарамасдан, бундай объектларнинг ҳар бири атрофида келиб чиқадиган ижтимоий муносабатлар алоҳида- алоҳида ҳуқуқ тармо¦и нормалари билан тартибга солинади. Табиат объекти бўлган ер туфайли келиб чиқадиган ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш вазифасини ер ҳуқуқи бажаради. Ер ҳуқуқи ҳуқуқ тармо¦ига ер тў¦рисидаги қонун ҳужжатлари тизими тў¦ри келади. Шу боисдан ер ҳуқуқи предмети, вазифалари ва ҳуқуқ нормалари тизими ер қонун ҳужжатлари предмети, вазифалари ва ҳуқуқ нормалари тизимига мос келади. Ўзбекистон Ер кодексининг қабул қилиниши ер ҳуқуқиннг предмети, методлари, вазифалари ва ҳуқуқий базаси тў¦рисидаги совет давлати давридаги назарий тортишувларга барҳам беради. Эндиликда Ер кодексида мазкур масалалар бўйича аниқ қоидаларни кўриш мумкин. Ер ҳуқуқининг алоҳида мустақил ҳуқуқ тармо¦и эканлигини Ер кодекси 3-моддаси учинчи қисми мазмунидан англаш мумкин. Чунончи, унга биноан, тог, ўрмон ва сув билан боглиқ муносабатлар, тупроқ, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидан, шунингдек атмосфера ҳавосидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишга оид муносабатлар махсус қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади.

www.arxiv.uz Демак, ер ҳуқуқи билан бир қаторда Ўзбекистонда то¦, сув, ўрмон, ҳайвонот дунёси ҳуқуқи ва атмосфера ҳуқуқи каби мустақил ҳуқуқ тармоқлари мавжуд. Мазкур ҳуқуқ тармоқларини алоҳида-алоҳида ривожлантириш керакми ёки бирлаштириб ягона ҳуқуқ тармо¦ини ташкил эиш маъқулми? Бу тў¦рисида ҳозирчалик назарий муаммолар ва тортишувларда якдиллик йўқ. Ер ҳуқуқи юқорида тилга олинган ҳуқуқ тармоқларининг ичида етакчи ўринни эгаллайди. Бунинг сабаби шундаки, ер ҳуқуқи нормалари бошқа қондош ҳуқуқ тармоқлари ривожланиши учун асос бўлади. Масалан, то¦ ҳуқуқий муносабатларининг вужудга келиши учун ЕКнинг ер участкаларидан қидирув ишлари учун фойдаланиш тартибини белгиланган 25-моддаси катта аҳамият касб этади. Ер ҳуқуқи табиат объектлари бўйича ҳуқуқий муносабатларни тартибга соладиган ҳуқуқ тармоқлари оиласининг мустақил аъзоси сифатида улар билан чамбарчас бо¦лиқ бўлиши билан бирга бошқа ҳуқуқ тармоқлари билан ҳам яқин алоқада бўлади. Ўзбекистонда ерга нисбатан давлат мулк ҳуқуқининг монополиясига барҳам берилиши, ерга бўлган ҳуқуқларнинг бир неча хил шаклларининг вужудга келиши ва бунинг оқибатидан ернинг бозор муносабатлари тизимига тортилиши нафақат ер муносабатларини тартибга солиш методлари нисбатида, балки ер ҳуқуқининг бошқа ҳуқуқ тармоқлари билан нисбатини ҳам ўзгартириб юборди. Ер ҳуқуқи бошқа ҳуқуқ тармоқларининг ичида конституциявий ҳуқуқ билан энг яқин ва узвий бо¦лиқдир. Зотан, конституциявий ҳуқуқ нормалари ер ҳуқуқи принципларининг асоси ҳисобланади. Конституцияда ер ва бошқа табиат бойликлари умуммиллий бойлик эканлиги, у самарали фойдаланилиши кераклиги ва давлат томонидан мухофаза этилиши белгиланган (55-модда). Конституциянинг бошқа нормаларини талқин этиб айтиш мумкинки, ҳар бир фуқаро миллий бойлик бўлган ер тў¦рисида ҳар қандай ахборотни суриштириши, олиши ва тарқатиши мумкин (29-модда),

www.arxiv.uz ердан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш муаммоларин ҳал этиш бўйича жамоат ташкилотларига бирлашиши, оммавий ҳаракатларда иштирок этиши мумкин (34-модда), ер ҳуқуқий муносабатлар доирасида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари бузилган тақдирда суд ҳимоясидан фойдаланиши мумкин (43-модда), атроф табиий муҳит объекти бўлган ер бойликларига нисбатан фуқароларга охиста муносабатда бўлиш мажбурияти юклатилган (50-модда), ер участкасидан ишлаб чиқариш воситаси сифатида тадбиркорлик фаолияти билан шугулланаётган ҳар бир фуқаронинг иқтисодий фаолияти эркинлиги давлат томонидан кафолатланади (53- модда) ва хоказо. Ер фондини давлат бошқаруви, ер қонун ҳужжатларини маъмурий- ҳуқуқий тартибда бузганлик учун айбдорларни маъмурий жавобгарликка тортиш соҳасидаги ер ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда ер ҳуқуқи маъмурий ҳуқуқ нормаларидан фойдаланади. Шунинг учун ҳам ер фондини давлат бошқаруви умумий маънодаги давлат бошқарувининг бир қисми сифатида ҳам маъмурий ҳуқуқ, ҳам ер ҳуқуқига киради. Бунда маъмурий ҳуқуқнинг предмети давлат бошқаруви органларининг фаолиятини ўрганиш бўлганлиги учун у ерларни бошқаришини амалга ошираётган давлат органлари тизимини, улар фаолиятининг шаклларини белгилаб беради. Ер ҳуқуқи нормаларида эса давлат бошқарув органлари фаолиятининг мазмуни томонлари, уларнинг ердан самарали фойдаланиш ва муҳофаза қилиш фаолиятининг асосий йўналишлари белгиланади. Ер ҳуқуқининг ҳуқуқ тизимининг забардаст ҳуқуқ тармо¦и бўлган фуқаролик ҳуқуқи билан алоқадорлиги катта аҳамият касб этади. Ер ҳуқуқи ва фуқаролик ҳуқуқининг бир бири билан бо¦лиқ бўлиши негизида ер ва фуқаролик муносабатлари ижтимоий-иқтисодий табиатининг умумийлиги ётади. Ер муносабатларининг айримлари мулкий муносабатлар бўлганлиги учун фуқаролик муносабатлари билан қондош бўлади. Ер участкасига бўлган ҳуқуқ билан шу участкадан олинган хосилга, ундаги дов-дарахтларга, иншоотларга бўлган ҳуқуқ, ўзганинг ер

www.arxiv.uz участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқи, ерга бўлган ҳуқуқнинг суд ҳимояси, ерга бўлган ҳуқуқнинг бузилиши натижасида етказилган зарарни ундириш ҳуқуқи ўртасидаги бо¦лиқлик ер ва мулкий ҳуқуқларнинг бир-бири билан жипс эканлигини билдиради. Ернинг ўзига хослиги ва бир вақтнинг ўзида мулк объекти, хўжалик фойдаланиш объекти ва табиат объекти бўлганлиги ерни муомалага жалб этиш билан бо¦лиқ муносабатларни фуқаролик ва ер ҳуқуқи билан тартибга солишни талаб этади. Ер ҳуқуқи ер заҳираларининг чекланганлигидан, улардан самарали фойдаланиш ва муҳофаза қилиш талабларидан келиб чиқиб ер участкаларининг муомалага тортилиш чегарасини белгилайди, фуқаролик ҳуқуқи эса ер участкасининг бир субъектдан бошқа субъектга ўтиш билан бо¦лиқ муаммоларни тартибга солади. Ер ҳуқуқи экология ҳуқуқи билан ҳам чамбарчас бо¦лиқдир. Шу ўринда айтиш лозимки, ер ҳуқуқининг мустақил ҳуқуқ тармо¦и сифатида тан олиниши шаклланиб келаётган экология ҳуқуқини инкор этмайди. Ер ҳуқуқи экология ҳуқуқининг ажралмас қисми деб, қаралиши мумкин бўлмасада, у ердан фойдаланишни муҳофаза қилиш муносабатларидан ажратиб тартибга солмайди. Ердан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш бир бири билан узвий бо¦ланган ва ажралмас жараёндир.

O'xshashlar

Молия хукуки предмети ва тизими

Жиноят-ижроия хукуки тушунчаси, предмети ва тизими. жиноят-ижроия хукуки қонунчилиги

Ўрмон ҳуқуқи тушунчаси ва тизими ( Урмон хукуки )

Сув ҳуқуқининг предмети ва тизими

Узбекистон Республикаси Конституциявий хукуки нормалари тушунчаси, манбалари ва тизими