Ўзбекистон республикаси фуқаролик ҳуқуқининг манбалари - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўзбекистон республикаси фуқаролик ҳуқуқининг манбалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Фуқаролик ҳуқуқи манбалари тушунчаси ва турлари 2. Фуқаролик қонунларининг вақт, ҳудуд ва шахслар бўйича амалда бўлиши 3. Фуқаролик ҳуқуқида қонун аналогияси ва ҳуқуқ аналогияси 4. Фуқаролик-ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш ва уларнинг турлари

www.arxiv.uz Фуқаролик ҳуқуқи манбалари тушунчаси ва турлари Фуқаролик ҳуқуқининг манбалари деганда, фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга соладиган норматив ҳужжатлар тушуни-лади. Ҳуқуқ манбаини ташкил этган халқнинг эрки давлат эрки бў-либ, маълум шаклда қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларда ифодаланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 7-моддасида: “Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир”, деб норма-ланган. Ҳуқуқ манбалари тўғрисида сўз юритилганда, биринчи навбатда қонун устида тўхталиш лозим. Ўзбекистон Республикасида қонунлар Олий Мажлис – ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи олий органи томонидан амалга оширилади. Қабул қилинадиган бу қонунлар барча учун мажбурий бўлган норматив ҳужжатлардир. Ўзбекистон Республикасининг асосий қонуни – Конституция барча қонунчилик учун, жумладан, фуқаролик қонунчилиги учун ҳам раҳбарий манба ҳисобланади. Конституция нормалари у ёки бу муносабатни умумий ҳолда, конституциявий даражада нормалайди, фуқаролик ҳуқуқига доир қонунлар эса, уни тўлдиради, аниқлашти-ради. Мамлакатимизнинг Асосий қонунида ҳуқуқнинг, шу жумладан, фуқаролик ҳуқуқининг асосий тамойиллари мустаҳкамланган. Конс-титуциянинг 18,27,36,42,53,54,56- моддалари бевосита фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишга қаратилган. Масалан, Конституциянинг 18-моддасида тенг ҳуқуқлилик тўғрисида, 27-моддасида инсон шаъни, қадр-қимматининг қадрланиши тўғрисида сўз боради. 36-моддада эса, ҳар бир шахснинг мулкдор бўлиши мус-таҳкамлаб қўйилган. Ворислик ҳуқуқи қонун билан кафолатланиши таъкидланган. 42-моддада бўлса ижод эркинлиги ўз ифодасини топган. Конс- титуциянинг 53-моддаси алоҳида диққатга сазовордир. Энг аввало, Конституцияда бир марта, яъни юқоридаги моддада “бозор муно-сабатлари”

www.arxiv.uz ўз аксини топган. Бундан келиб чиқиб, моддадаги қуйи-даги ҳолатларни алоҳида кўрсатиш мумкин: - Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шаклдаги мулк ташкил этиши; - истеъмолчилар ҳуқуқларининг устуворлиги; - иқтисодий фаолият, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулла-ниш ва меҳнат қилиш эркинлиги; - барча мулк шаклларининг тенглиги ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилиши; - хусусий мулкнинг бошқа мулк шакллари каби дахлсизлиги ва давлат муҳофазасида эканлиги; - мулкдор фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина мулкидан маҳрум этилиши мумкинлиги каби қоидалар. Бу ҳолатлар кейинчалик мос равишда Ўзбекистон Республикасининг жорий қонун ва қонуности ҳужжатларида ўз аксини топди[21]. Консти-туциянинг 54- моддасида эса мулк ҳуқуқининг мазмуни бевосита ўз ифодасини топган. Бунга асосан мулкдор ўзига тегишли мол-мулкни ўз хоҳишига кўра эгаллаш, фойдаланиш, тасарруф қилишга ҳақли. Айни пайтда мулкдор ҳуқуқининг чегаралари ҳам Конституцияда белгилаб берилган. Яъни мол-мулкдан фойдаланиш экологик му-ҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлат-нинг қонун билан қўриқланадиган ҳуқуқ ва манфаатларига путур етказмаслиги лозим. Ўзбекистон Республикаси Конституциянинг қабул қилиниши давлатимизда янги ижтимоий ва иқтисодий муносабатларнинг пайдо бўлишига пойдевор бўлди. Энг муҳими, Конституция фуқаролик ҳуқуқининг асосий ишти-рокчиси ҳисобланган инсон ва унинг манфаатларини олий қадрият деб ҳисоблайди. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси ҳам консти-туциявий тамойилларга асосланган ҳолда бозор иқтисодиёти ша-роитига мос келадиган

www.arxiv.uz механизмни яратишга қаратилган. У фуқа-ролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда алоҳида ўринни эгаллайди. “Қабул қилинадиган қонунлар ва қонунчиликка оид ҳужжатлар ўзаро боғланган бўлиши ва ижтимоий йўналтирилган яхлит бозор механизмининг ҳуқуқий тизимини жадаллик билан яратишга кўмак-лашиш керак”[22], – деган эди И.А.Каримов. Бозор муносабатларининг бутун тизимини бирлаштиришга ва унинг ички уйғунлигини таъ-минлашга хизмат[23] қиладиган, фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга соладиган, бозор иқтисодиёти муносабатлари талабларига қаратилган кодификациялаширилган қонун бу – Фуқаролик кодексидир. Амалдаги Фуқаролик кодекси шахсларнинг мулкий ҳуқуқлари билан боғлиқ бўлган масалаларни янгича ҳал қилди. Унда: - хилма-хил фуқаролик-ҳуқуқий битимлар тузишда кенг эркинлик ва имкониятлар берилганлиги; - фуқароларнинг тадбиркорлик фаолияти билан шуғуллани-шини кенг тартибга солиш; - фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқати кенгайтирилганлиги, улар ёлланма меҳнатдан фойдаланиш, хусусий мулкка, жумладан, хусусий корхоналарга эга бўлиши, мулк шаклларининг тенглиги ва унинг ҳимояси кафолатланганлиги; - фуқаролик-ҳуқуқий муносабат субъекти бўлган юридик шахсларга ўз фаолиятларини амалга оширишда, хўжалик ишларини юритишда кенг имкониятлар берилганлигини таъкидлаб ўтиш жоиз. Фуқаролик кодексининг тузилиши бозор иқтисодиёти талаб-ларига мос келадиган фуқаролик ҳуқуқи тизимига монанддир. Ўзбекистон Республикасининг жорий қонунлари ҳам фуқаролик ҳуқуқининг манбаи ҳисобланади. Уларга “Мулкчилик тўғрисида”ги, “Ижара тўғрисида”ги, “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари

www.arxiv.uz тўғрисида”ги, “Қимматли қоғозлар ва Фонд биржалари тўғрисида”ги, “Гаров тўғрисида”ги, “Лизинг тўғрисида”ги ва бошқа қатор қонунлар киради. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 76-моддасида “Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси олий давлат вакиллик органи бўлиб, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади” деб кўрсатилган. Шунга кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган ва фуқаролик-ҳуқуқий характерига эга бўлган қонун ҳужжатлари фуқаролик ҳуқуқининг манбаини ташкил этади. Юқоридаги қонунлар бунга мисол бўла олади. Бугунги кунда юзлаб қонунлар фуқаролик-ҳуқуқий характердаги қонунлардир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 94-моддасида “Ўзбекистон Республикасининг Президенти Конституцияга ва қонун-ларга асосланиб ҳамда уларни ижро этиш юзасидан республиканинг бутун ҳудудида мажбурий кучга эга бўлган фармонлар, қарорлар ва фармойишлар чиқаради”, деб белгиланган. Президент томонидан чиқариладиган мазкур фармонлар қонуности ҳужжатлари деб юритилади. Президент фармонлари турмушда, ҳаётда, халқ хўжа-лигида, иқтисодиётда, ишлаб чиқаришда кечиктириб бўлмайдиган муносабатларни тартибга солиш ва мустаҳкамлаш эҳтиёжидан ке-либ чиқади. Уларнинг аксарияти фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар-ни тартибга солаётганлиги учун фуқаролик ҳуқуқининг манбаи бўлиб ҳисобланади. Бунга яққол мисол қилиб, “Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 1994 йил 21 январдаги Фармонини кўрсатиш мумкин. Амалда ушбу фармон Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар-нинг иккинчи босқичини бошлаб берди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 98-моддасида “Вазирлар Маҳкамаси амалдаги қонунларга мувофиқ Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги барча органлар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар,

www.arxiv.uz мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажари-лиши мажбурий бўлган қарорлар ва фармойишлар чиқаради”, деб кўрсатилган. Шунга биноан Вазирлар Маҳкамаси иқтисодиётнинг, ижтимоий ва маънавий соҳанинг самарали фаолиятига раҳбарлик-ни, қонунлар, Олий Мажлиснинг бошқа қарорлари ва Президент-нинг фармонлари, қарорлари ва фармойишлари ижросини таъмин-лаш юзасидан қарор ва фармойишлар чиқаради[24]. Бунга мисол қилиб, Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги “Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўй-хатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек уларнинг бажарилиши мони-торингини олиб бориш тартиби тўғрисида”ги Низомни тасдиқлаш ҳақида қабул қилинган 383-сонли қарорини келтириш мумкин. Республика вазирликларининг, Давлат қўмиталарининг, идора-ларининг ўз Низомлари асосида чиқарган тегишли норматив ҳуж-жатлари ҳам фуқаролик ҳуқуқи манбалари ҳисобланади. Айниқса, фуқаролик ҳуқуқи соҳасида Молия, Ташқи иқтисодий алоқалар, хорижий инвестициялар ва савдо вазирлиги, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирликлари, Давлат мулк қўмитаси, “Ўзбекенгилсаноат” уюшмалари бир-мунча кўпроқ меъёрий ҳужжатлар чиқарадилар. Улар томонидан чиқарилган меъёрий ҳужжатлар мазкур соҳа учун умуммажбурий тусда бўлади. Вилоят, туман ва шаҳар ҳокимликлари ўзига берилган вако-латлар доирасида тегишли ҳудуддаги барча корхоналар, муассаса-лар, ташкилотлар, бирлашмалар, шунингдек мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши зарур бўлган фуқаролик-ҳуқуқий характерга эга бўлган қарорлар қабул қиладилар. Бундай қарорлар ҳам фуқаролик ҳуқуқининг манбалари ҳисобланади. Фуқаролик қонун ҳужжатларида тегишли нормалар бўлмаган тақдирда, бу муносабатларни тартибга солишда маҳаллий одат ва анъаналар қўлланилади (ФК, 6-модда).

www.arxiv.uz Тадбиркорлик фаолиятининг бирон-бир соҳасида вужудга кел-ган ва кенг қўлланиладиган хулқ-атвор қоидаси бирон-бир ҳужжат-да ёзилган– ёзилмаганидан қатъи назар, иш муомаласи одати ҳисобланади. Фуқаролик қонун ҳужжатларида тегишли нормалар бўлмаган тақдирда бу қонун ҳужжатлари билан тартибга солинадиган муноса-батларга нисбатан маҳаллий одат ва анъаналар қўлланилади. Бироқ, қўлланиладиган иш одатлари, маҳаллий одатлар ва анъаналар қонун ҳужжатлари нормаларига, шартнома шартлари мазмунига зид бўлмаслиги керак (ФК, 6-модда). Фуқаролик қонун ҳужжатларини тўғри шарҳлаш ва татбиқ этиш учун суд тажрибаси муҳим аҳамиятга эга бўлса ҳам, аммо у ҳуқуқ манбаи бўлиб ҳисобланмайди. Фуқаролик иши бўйича суд томони-дан чиқарилган қарор фақат мазкур иш учунгина мажбурийдир. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги “Судлар тўғрисида”ги қону-ни 17-моддасида “Олий суд Пленуми суд амалиётини умумлаштириш материалларини кўриб чиқади ва қонун ҳужжат-ларини қўллаш масалалари бўйича тушунтиришлар беради”, деб белгиланган. Бунга биноан Олий суд Пленумининг суд ишларини кўриш-да қонунларни қўллаш масалалари юзасидан судларга раҳбарий тушунтиришлари фуқаролик ҳуқуқининг манбалари бўлмаса ҳам, барча судлар учун мажбурий ҳисобланади ва судлар томонидан оғишмай ижро этилиши шарт. Бунга мисол сифатида Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1997 йил 2 майдаги “Хусусий-лаштирилган турар-жойларга эгалик қилиш, улардан фойдаланиш ва уларни тасарруф қилиш билан боғлиқ ишлар бўйича суд амалиёти ҳақида”ги қарори[25]ни кўрсатиш мумкин (мазкур қарорга 1998 йил 11.09да ўзгартиришлар киритилган). Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси “Судлар тўғрисида”ги қонунининг 42-моддаси мазмунига кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди хўжалик судлов соҳасида суд ҳокимиятининг энг юқори органи бўлиб, у томондан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ва Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудида бажарилиши мажбурийдир.

www.arxiv.uz Олий хўжалик суди Пленум мажлисида дастурий кўрсатмалар қабул қилади. Шуни айтиш керакки, Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида”ги қонунининг 11-моддасида “Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Олий хўжалик суди Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга”[26] деб кўрсатилган. Фуқаролик қонунларининг вақт, ҳудуд ва шахслар бўйича амалда бўлиши Фуқаролик қонунларининг амалда бўлиш вақти дейилганда мазкур қонуний ҳужжатнинг кучга кириши пайтидан то ҳуқуқий кучини йўқотиш пайтига қадар бўлган давр назарда тутилади. Ўзбекистон Республикасининг Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисидаги 2000 йил 14 декабрда қабул қилинган қонунга кўра, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари ва Ўзбекистон Республи-каси Олий Мажлисининг қарорлари, шунингдек маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари, агар ҳужжатларнинг ўзида бошқа муддат кўрсатилган бўлмаса, расман эълон қилинганидан сўнг ўн кундан кейин кучга киради[27]. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарорлари ва фармойишларини эълон қилиш ҳамда амалга киритиш тартиби Ўз-бекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгилана-ди. Жумладан, норматив характерга эга бўлган қарорларда уларнинг амалга кириш вақти кўрсатилади, агар кўрсатилмаса қарорлар қабул қилиниб, матбуотда эълон қилинган пайтидан кучга киради. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 83-моддаси, 2-қисмига асосан қонунларни ва бошқа норматив ҳужжатларни қўллашнинг зарур шарти уларнинг матбуотда эълон қилинганлиги ҳисобланади. Эълон қилинганлик дейилганда, қонун ёки норматив ҳужжат матни ёки асосий мазмуни расмий манбаларда, матбуотда

www.arxiv.uz нашр этилганлиги, оммавий ахборот воситалари, шу жумладан, радио, телевидение орқали маълум қилинганлиги ёки хизмат тартибида ижрочиларга махсус етказилганлиги тушунилади. Қонун ҳужжатининг эълон қилинганлиги, ундан ҳамма хабардор деб ҳисоблашга асос бўлади ва келажакда “мен бу қонундан бехабар-ман” – деган важ келтириши шахснинг қонунга риоя қилмаслигига баҳона бўла олмайди. Фуқаролик қонунлари, шу жумладан, Фуқаролик кодекси ҳам, умумий қоида бўйича фақат келажак учунгина амалда бўлиб, орқага қайтиш кучига эга эмас, яъни улар янги қонуннинг амалга киритилиш вақтига қадар вужудга келган ҳуқуқий муносабатларга татбиқ этилмайди (ФК, 4-модда, 1-банд). Қонуннинг орқага қайтиш кучига эга бўлиши, яъни мазкур қонун амалга киритилган кунга қадар вужудга келган ҳуқуқий муно-сабатларга ҳам татбиқ этилишига шу қонуннинг ўзида ёки бошқа қонунларда тўғридан-тўғри назарда тутилган ҳоллардагина йўл қўйилади (ФК, 4-модда, 2-банд). Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1996 йил 29 августдаги “Ўзбекистон Респуб-ликаси Фуқаролик кодексини амалга киритиш тартиби тўғрисида”ги Қарорининг 6-бандида келтирилишича, кодекс 187-моддасининг қоидалари мулкка эгалик қилиш 1997 йилнинг 1 мартига қадар бошланган ва кодекс амалга киритилаётган вақтда давом этаётган ҳолларга ҳам татбиқ этилади. (Ахборот учун: 187-моддага мувофиқ мулкдор бўлмаган, лекин кўчмас мол-мулкка ўн беш йил давомида ёки бошқа мол-мулкка беш йил давомида ўзиники каби ҳалол, ошкора ва узлуксиз эгалик қилган шахс бу мол-мулкка мулк ҳуқуқини олади). Фуқаролик қонунлари амалга киритилгунига қадар вужудга келган муносабатлар бўйича бу қонун ҳужжати у амалга киритилга-нидан кейин вужудга келган ҳуқуқ ва бурчларга нисбатан қўллани-лади, тузилган шартнома бўйича томонларнинг муносабатлари бундан мустасно. Фуқаролик-ҳуқуқий характердаги норматив ҳужжатлар то бекор қилингунича ёки янги ҳужжатлар билан алмаштирилгунича амалда бўлади.

www.arxiv.uz Фуқаролик қонунлари муайян ҳудудга тааллуқлидир. Ўзбекис-тон Республикасининг норматив ҳужжатлари Ўзбекистон ҳудудида амалда бўлади. Ўзбекистон қонун ҳужжатларида ва бошқа норматив ҳужжатларда муайян қоидаларнинг маълум вилоят, шаҳар ёки туман ҳудудидагина татбиқ қилиниши тўғрисида кўрсатмалар бўлиши мумкин. Фуқаролик қонунларининг шахсларга нисбатан татбиқ этилиши дейилганда, унинг барча шахслар, чунончи, фуқаролар (Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, бошқа давлатларнинг фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар) ва юридик шахслар (маҳаллий, хорижий, қўшма юридик шахслар) га нисбатан бир хилда қўллани-лиши тушунилади. Қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Фуқаролик қонун ҳужжатлари умумий қоида бўйича барча учун умуммажбурий ҳисобланади. Лекин муайян соҳани тартибга солиш-га қаратилган қонун ҳужжатлари фақат шу соҳа вакилларига таал-луқли бўлади. Масалан, “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар-нинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонун акциядорлик жамияти ва унинг акциядорига, “Ноширлик фаолияти тўғрисида”ги қонун ноширлар ва уларнинг фаолиятини тартибга солинишига қўлланилади. Муайян соҳани тартибга солувчи қонун ҳужжати шу соҳа вакиллари бўлмаган шахсларга татбиқ этилмайди. Фуқаролик ҳуқуқида қонун аналогияси ва ҳуқуқ аналогияси Фуқаролик қонунлари ижтимоий ҳаёт муносабатларида кун сайин вужудга келаётган муносабатларни тўла ўз ичига олган қоидаларни бера олмайди. Турмушда фуқаролик ҳуқуқи нормалари билан назарда тутилмаган

www.arxiv.uz янги муносабатлар ҳам пайдо бўлиши мумкин. Шу сабабли фуқаролик ҳуқуқида аналогияга (қиёс, ўхша-тишга) йўл қўйилади. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 5-моддасига асосан фуқаро-лик- ҳуқуқий муносабатлари қонун ҳужжатлари ёки тарафларнинг келишуви билан тўғридан-тўғри тартибга солинмаган ҳолларда фуқаролик қонун ҳужжатларининг ўхшаш муносабатларни тартибга солувчи нормаси қўлланилади (қонун ўхшашлиги). Агар қонун ўхшашлигидан фойдаланиш мумкин бўлмаса, тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари фуқаролик қонун ҳужжатларининг умумий негизлари ва мазмуни (ҳуқуқ ўҳшашлиги) га ҳамда ҳалоллик оқиллик ва адолат талабларига амал қилган ҳолда белгиланади. Юқорида кўрсатилган нормага биноан аналогия икки турга бўлинади: биринчиси – қонун бўйича, иккинчиси – ҳуқуқ бўйича. Ўхшаш муносабатларни тартибга соладиган қонунни татбиқ этишга қонун аналогияси дейилса, низоли муносабатларнинг қонунларнинг умумий асослари ва маъносига таяниб ҳал қилишга ҳуқуқ аналогияси деб аталади. Аналогия тўғрисидаги қонун (қоида) ларни татбиқ этишда қуйидагиларни назарда тутиш лозим. Биринчидан, юқорида кўрса-тилган қоидаларга фақат мазкур масала юзасидан тегишли қонун ва фармойишлар бўлмаган ҳолдагина асосланиб ишни ҳал қилиш мумкинлигини, иккинчидан, бундай аналогия тариқасида суд қарори фақат низо учун кучда бўлишини ва, учинчидан, суд қонунларнинг умумий негизлари ва мазмунига қуруқдан-қуруқ ҳавола қилмай, балки қарорни ифодалашда суд қайси қонуннинг умумий асосларига таяниб, ўз қарорини чиқарганлигини кўрсатиши лозим. Фуқаролик ҳуқуқларини чеклайдиган ва жавобгарлик белги-лайдиган нормаларни ўхшашлик бўйича қўлланишга йўл қўйилмай-ди (ФК, 5-модда, 3- банд). Фуқаролик-ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш ва уларнинг турлари

www.arxiv.uz Фуқаролик-ҳуқуқий нормаларни татбиқ этиш ва шарҳлаш тўғрисида шуни айтиш керакки, ҳуқуқий нормаларни татбиқ этиш деганда, конкрет фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тегишли ҳуқуқ нормасига мувофиқ ҳолда ҳал қилиниши ва бу муносабат юзасидан мажбурий кучга эга бўлган қарор қабул қилиниши тушунилади. Ҳуқуқ нормалари татбиқ этишга ваколатли бўлган давлат органлари томонидан, чунончи, суд, прокуратура, хўжалик суди ва бошқа органлар, шунингдек баъзи ҳолларда жамоат ташкилотлари томонидан қўлланилади. Ҳуқуқ нормаларини татбиқ этиш тушунчасидан уларга риоя қилиш тушунчаси фарқ қилади. Ҳуқуқ нормасини юқорида айтил-ганидек, фақат муайян ваколатли органларгина татбиқ этишлари мумкин бўлса, ҳуқуқий нормаларга риоя қилишга ҳар бир шахс (фуқаролар ҳам юридик шахслар ҳам) мажбурдир. Ҳуқуқ нормасининг тўғри қўлланилиши унинг ҳозирги вақтда амалда бўлиш-бўлмаслигини, яъни унинг бекор қилинган-қилинма-ганлигини ёхуд ўзгартирилган-ўзгартирилмаганлигини, унинг қанча-лик мажбурий бўлиш- бўлмаслигини ва ҳақиқий матнини аниқлаш имконини беради. Ҳуқуқ нормасини тегишли фуқаролик-ҳуқуқий муносабатга татбиқ этиш учун унинг аниқ мазмунини, маъносини ва аҳамиятини белгилаш зарур. Ҳуқуқ нормаси маъносини белгилаш ва тушунтиришга қонунни шарҳлаш, дейилади. Нормани шарҳловчи субъектлар ҳуқуқ нормаларига расмий ва норасмий шарҳ берувчиларга бўлинади. Расмий шарҳ ваколатли бўлган ҳокимият органлари томонидан берилиб, маълум даражада мажбурий кучга эга бўлади. Бундай шарҳ Олий Мажлис томонидан берилади. Улар республика доирасида барча фуқаролар ва ташкилотлар учун мажбурий ҳисобланади. Шунингдек, маҳаллий Кенгашлар томонидан бериладиган шарҳлар ҳам расмий, айни пайтда мажбурий ҳисобланади.

www.arxiv.uz Расмий шарҳнинг турларидан бири суд шарҳлашидир. Маълум бир ишни ҳал қилишда суд томонидан берилган шарҳ чиқарилган қарорнинг қонуний кучга кирганидан сўнг мазкур иш бўйича мажбурий ҳисобланади. Аммо келажакда шунга ўхшаш бошқа ишни ҳал қилишда, бошқа судлар, жумладан, шу суднинг ўзи ҳам аввалги ишнинг ҳал қилинишига қараб масалани еча олмайди. Чунки, умумий характерда бўлган баъзи шарҳлар Олий суд Пленуми томонидан берилади. Шу тартибда қабул қилинадиган қарорлар судларда ишларнинг бир хилда кўрилишини таъминлашга қаратил-ганлиги сабабли судлар учун мажбурийдир. Норасмий шарҳ деб, мажбурий кучга эга бўлмаган шарҳга, масалан, илмий асарларда, дарсликларда, маърузаларда берилади-ган шарҳларга айтилади. Бундай шарҳлар юридик кучга эга бўлмаса ҳам қонуннинг маъносини аниқлашга ёрдам беради. Улар имловий, мантиқий, тизимли ва тарихий шарҳлашга бўлинади. Имловий шарҳлашда имло қоидаларидан фойдаланиб қонунда ишлатилган айрим сўзлар, жумлалар, ифодаларнинг маъносини аниқлаш йўли билан ҳуқуқий нормаларнинг мазмуни белгиланади. Масалан, ФКнинг 30-моддасида “Руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги оқибатида ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни бошқара олмайдиган фуқароларни суд қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топиши мумкин”, дейилади. Бу ерда қонун чиқарувчи иккинчи “ёки” сўзини ишлатиши натижасида фуқарони муомалага лаёқатсиз деб топиш учун иккита асосдан биттаси, яъни ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмаслик ёки уларни бошқара олмасликнинг мавжуд бўлиши етарли эканлигини ифодалайди. Мантиқий шарҳлашда қонунда ишлатилган ифодалар, тушунчалар бир- бири билан ички, узвий, мантиқий боғланганлиги аниқланиб, ҳуқуқий норманинг музмуни белгиланади. Масалан, ФКнинг ушбу 30-моддасида “Руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги оқибатида ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни бошқара олмайдиган фуқарони

www.arxiv.uz суд қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топиш мумкин”, дейилган. Демак, вояга етган фуқаро руҳий касал бўлса ҳам, то суд томонидан “муомалага лаёқатсиз” деб топилгунига қадар муомалага лаёқатли, деб фараз қилинади. Тизимли шарҳлашда ҳуқуқ нормасининг мазмуни унинг ҳуқуқ тизимида эгаллаган ўрнини белгилаш, уни бошқа ҳуқуқий нормалар билан таққослаш йўли билан аниқланади. Масалан, 1963 йилда қабул қилинган ГКнинг 321- моддасида мулкнинг ижарага олувчи томонидан ёмонлаштирилган ҳолда етказилган зарарларнинг ижарага берувчи томонидан қопланишига айтилади. Бу ерда зарар етказилиши шартнома бўйича олинган мажбуриятни бузиш билан боғлиқ бўлгани учун низо ГКнинг 479-моддаси билан эмас, 321- моддаси билан ҳал қилинади. Тарихий шарҳлашда ҳуқуқ нормаси қандай тарихий вазиятлар-да қабул қилинганлигини белгилаш йўли билан аниқланади. Шарҳлаш ўзининг ҳажми бўйича туб маънодаги шарҳда қонуннинг маъноси унинг ифодаланиш, яъни ёзилиш шаклига айнан тўғри келиши керак. Чекланган шарҳда қонуннинг маъноси унинг ифода-ланишига қараганда бирмунча торроқ кўринади. Кенгайтирилган шарҳда қонуннинг мазмуни унинг туб таҳририга қараганда бирмун-ча кенгроқ тушунилади. Масалан, ФКнинг 115-моддасида: “Битим- нинг қонун талаб қиладиган шаклига риоя қилмаслик қонунда тўғридан- тўғри кўрсатилган ҳолдагина унинг ҳақиқий эмаслигига сабаб бўлади”, деб ёзилган. Бунда “қонун” сўзи фақат Олий Мажлис томонидан қабул қилинган норматив ҳужжатнигина билдирмай, балки ҳуқуқнинг бошқа нормаларини ўзининг таъсирий кучига қараб императив ва диспозитив нормаларга бўлинади. Императив нормалар, деб маълум бир ҳуқуқий муносабатда қатнашувчиларнинг эрклари билан ўзгартирилиши мумкин бўлмаган, қатъий характерда бўлган, қатъий буйруқ берадиган нормаларга айтилади. Императив нормаларга мисол қилиб “Фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқатидан ёки муомала лаёқатидан тўла ёки қисман воз кечиши ва ҳуқуқ лаёқати ёки

www.arxiv.uz муомала лаёқатини чеклашга қаратилган бошқа битимлар ўз ўзидан ҳақиқий эмасдир” (ФК, 23-модда, 3-қисм), деб айтилган нормани кўрсатиш мумкин. Диспозитив нормалар, деб тарафларнинг ўз ихтиёрлари билан тўлдирилиши мумкин бўлган ва шартномаларда ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларининг ўзаро келишуви бўйича тартибга солиниши мумкинлигини кўрсатадиган нормаларга айти-лади. Масалан, ФКнинг 223- моддаси 1-бандида улушли мулкдаги мол-мулк иштирокчилар ўртасида уларнинг келишувига мувофиқ тақсимланиши мумкин деб ёзилган. Демак, бу ҳуқуқий норманинг мазмунига кўра, умумий мулк иштирокчилари ўзига тегишли бўлган улушини ўзларининг келишувларига мувофиқ тақсимлашлари мумкин.

O'xshashlar

Фуқаролик ҳуқуқи тушунчаси, тамойиллари, тизими. Фуқаролик ҳуқуқининг манбалари. Фуқаролик ҳуқуқий муносабат

Меҳнат ҳуқуқининг манбалари

Сув ҳуқуқининг манбалари

Фуқаролик ҳуқуқининг объектлари

Ислом фуқаролик ҳуқуқининг асослари