Bosh sahifa
Referatlar
Huquqshunoslik
Фуқаролик ҳуқуқининг объектлари
Фуқаролик ҳуқуқининг объектлари
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
121 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Ислом фуқаролик ҳуқуқининг асослари
Фуқаролар – фуқаролик ҳуқуқининг субъектлари сифатида
Ўзбекистон республикаси фуқаролик ҳуқуқининг манбалари
Фуқаролик ҳуқуқи тушунчаси, тамойиллари, тизими. Фуқаролик ҳуқуқининг манбалари. Фуқаролик ҳуқуқий муносабат
Фуқарлик ҳуқуқининг субъекти сифатида фуқаролар. Фуқаролик ҳуқуқининг субъекти сифатида юридик шахслар
![Ҳуқуқ субъектларининг муайян ашё тўғрисидаги, жумладан, ашёдан фойдаланиш тартиби ва уни тасарруф этиш усуллари тўғрисидаги хатти- ҳаракатларини белгилайдиган ҳуқуқ нормалари-нинг йиғиндисига ашё ҳақидаги қоида деб айтилади. Ашёларнинг жамиятдаги тайинланишларига қараб, уларнинг ҳар қайсиси учун турлича ҳуқуқий қоида, масалан, ердан фойдаланиш қоидаси, корхоналардан фойдаланиш, уларни тасарруф этиш каби қоидалар белгиланади. Фуқаролик ҳуқуқида ашёлар ўзларининг иқтисодий тайинла-нишларига, шунингдек ҳуқуқ нормаларида акс эттирилган жисмий ва бошқа хусусиятларга қараб бир неча турга бўлинади (классифи-кация қилинади). Ашёларнинг муайян хусусиятлари юзасидан ҳам махсус қоида-лар белгиланиши мумкин. Масалан, ўзининг хусусиятлари бўйича теварак- атрофдагилар учун хавф туғдирадиган ашёлар, яъни хавфли хоссаларга эга ашёлар (портловчи моддалар, қаттиқ таъсир қилувчи заҳар кабилар) тўғрисида алоҳида қоидалар белгиланган (ФК, 883-модда). Бундай ашёларни эркин олиш ва сотишга йўл қўйилмайди. Муомалада бўлишга йўл қўйилмайдиган фуқаролик ҳуқуқлари объектларининг турлари (муомаладан чиқарилган объ-ектлар) қонунда тўғридан-тўғри кўрсатилган бўлиши керак (маса-лан, Ўзбекистон Республикаси “Мулкчилик тўғрисида”ги қонунининг 19-моддаси 1-бандида кўрсатилган ва Ўзбекистон Республикасининг мутлақ мулки ҳисобланувчи объектлар). Шунингдек, бундай туркум-даги ашёлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 31 августда қабул қилинган “Алоҳида турдаги корхоналар ва мол-мулкларни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг айрим масалалари тўғрисида”[68]ги қарорида ҳам мустаҳкамланган. Муайян муомала иштирокчиларигагина қарашли бўла оладиган ёки муомалада бўлишга махсус рухсатнома билан йўл қўйиладиган (муомалада ҳаракатланиши чекланган объектлар) фуқаролик ҳуқуқи объектлари турли қонунларда кўрсатилган тартибда белгиланади (масалан, ёпиқ акциядорлик](/data/documents/d7217a9e-1696-4f16-afa2-40aca66e4e96/page-3.png)
![ва иншоотларни баҳолаш, қайта баҳолаш тўғрисида”ги Низомда турар жойлар, квартиралар, боғдорчилик ва узумчилик ширкатлари аъзоларининг боғ уйчалари, гаражлар ва бошқа иморатлар ҳамда иншоотлар ҳам жисмоний шахсларнинг мол-мулки ҳисобланади[69]. Кўчмас мулк билан боғлиқ асосий хусусият шундаки, у ер билан боғлиқ бўлиб, бир жойдан иккинчи жойга кўчириш натижасида ўз ҳусусиятини йўқотади. Вазифасига ва тайинланиш мақсадига зарар етказмаган ҳолда бир жойдан иккинчи жойга кўчирилиши мумкин бўлган мол-мулк кўчар мулк жумласига киради. Қонунда назарда тутилган ҳоллардан ташқари кўчар мулкка бўлган ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш талаб этилмайди. Пуллар ва қимматли қоғозлар – фуқаролик ҳуқуқининг объекти сифатида Пул ҳам фуқаролик ҳуқуқининг объектидир. Пул мамлакатнинг хўжалик ҳаётида, хусусан, савдода катта аҳамиятга эга. Пул ўзининг узоқ давом этган тадрижий ривожланишида, мол-ҳол, зайтун ёғи, олтин ва кумуш ёмбиси кўринишидаги айирбошлаш воситаларидан ҳозирги электрон пулларга, кредит карточкаларига қадар бўлган йўлни босиб ўтди. Пул бозор иқтисодиётини ривожлантиришнинг муҳим қуролларидан бири ҳисобланади. Мустақил давлатнинг асосий атрибутларидан бири – бу унинг миллий валютасидир. Шу борада мамлакатимизда амалга оши-рилаётган ислоҳотларнинг гултожи Ўзбекистон Республикасининг миллий валютаси – сўмни муомалага киритиш бўлди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1994 йил 16 июнда-ги “Ўзбекистон Республикасининг миллий валютасини муомалага киритиш тўғрисида”ги Фармони билан Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 122-моддасига, “Ўзбекистон Республикаси Давлат Мустақиллигининг Асослари тўғрисида”ги Қонуннинг 11-моддасига ва Ўзбекистон](/data/documents/d7217a9e-1696-4f16-afa2-40aca66e4e96/page-10.png)
![Республикаси Олий Кенгашининг 1993 йил 3 сентябрдаги 952-XII сон қарорига мувофиқ 1994 йилнинг 1 июлидан бошлаб Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида 1000 сўм пул купонга бир “Сўм” нисбати билан Ўзбекистон Республикасининг миллий валютаси – “Сўм” муомалага киритилди. Ўзбекистон Республикасининг миллий валютаси – “Сўм” Ўзбе-кистон Республикаси Марказий банкининг қиймати 1,3,5,10,25,50, 100,200,500,1000 сўм бўлган банк қоғоз пуллар “банкноталар” ва 1,3,5,10,20,50 “Тийин”, 1,5,10,25,50 сўм бўлган металл танга-чақалар ҳолида нақд пул муомаласига чиқарилди. Мазкур Фармоннинг 4-бандига мувофиқ 1994 йилнинг 1 июлидан бошлаб Ўзбекистон Республикаси ҳудудида “Сўм” мулкчи-лик шаклидан қатъи назар қонуний тўлов воситаси ҳисобланади. “Сўм”лар ва “Тийин”лар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида мулкчилик шаклларидан қатъи назар, ҳамма жисмоний ва юридик шахслар томонидан барча турдаги тўловларга, шунингдек банклар томонидан омонатлар ва ҳисоб варақларига қўшиб қўйиш учун ҳеч қандай чекловларсиз қабул қилиниши мажбурийдир. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида миллий валюта – ”Сўм” билан бир қаторда эркин муомаладаги валютада тўлов воситаси сифатида белгиланган тартибда фойдаланишга рухсат берилди[70]. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида амалга киритилган пул муомаласини мустаҳкамлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қатор қарорлар қабул қилди. 1994 йил 12 июлдаги “Муомаладаги нақд пулларни камайтиришга оид чора-тадбирлар тўғрисида”[71]ги ва 1994 йил 23 июлдаги “Ўзбекистон Рес-публикаси миллий валютасининг ички эркин алмашинувини таъмин-лашга оид чора-тадбирлар тўғрисида”ги[72] қарорлар шулар жумла-сидандир.](/data/documents/d7217a9e-1696-4f16-afa2-40aca66e4e96/page-11.png)
![Пуллар жисмоний аломатлари билан белгиланган ашёлар қаторида бўлиб, пул белгиларининг сони бўйича ҳисобланмай, балки бу белгиларда кўрсатилган суммаларга қараб ҳисобланади. Пул ҳар хил битимларнинг, масалан, олди-сотди, қарз ва бошқа битимларнинг предмети бўлиб, халқ хўжалигида, шунингдек фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда муҳим аҳамиятга эга. Президентимиз И.А.Каримов айтганларидек, “Миллий ифтихор, давлат мустақиллигининг рамзи, суверен давлатга хос белгидир. Бу республикага тегишли умумий бойлик ва мулкдир”[73]. Пул (валюта), валюта қимматликлари тўғрисидаги қоида ФКнинг 94-95- моддаларида берилган. Қимматли қоғозлар Фуқаролик кодексининг 96-моддасида кўр- сатилганидек, мулкий ҳуқуқларни белгиланган шаклга ва мажбурий реквизитларга амал қилган ҳолда тасдиқловчи ҳужжатлардир. Қимматли қоғозлар бошқа шахсга берилиши билан улар томонидан тасдиқланадиган ҳамма ҳуқуқлар ҳам ўша шахсга ўтади. Қимматли қоғозлар жумласига ФКнинг 96-моддаси 2-бандида кўрсатилганидек, облигация, вексель[74], чек, депозит ва жамғарма сертификатлари, банкнинг тақдим қилувчига пул бериладиган жамғарма дафтарчаси, коносамент, акция ҳамда қонун ҳужжатлари билан қимматли қоғозлар жумласига киритилган бошқа ҳужжатлар киради. Акциялар, облигациялар ва хазина мажбуриятларида акс этти-риладиган реквизитларни Ўзбекистон Республикаси Молия вазир-лиги, депозит сертификатлари ва векселларда акс эттириладиган реквизитларни эса Ўзбекистон Республикаси Марказий банки белгилайди. Қимматли қоғозлар эгаси ёзилган ёки тақдим этувчига деб номланган турлари мавжуд бўлиб, бу қимматли қоғознинг ўзида кўрсатилади. Қимматли қоғозлар муомаласи деганда, Ўзбекистон Республи-касида уларни сотиб олиш ва сотиш, шунингдек республика қонун-ларида назарда](/data/documents/d7217a9e-1696-4f16-afa2-40aca66e4e96/page-12.png)
![тутилган, қимматли қоғозлар эгаси алмашинувига олиб келадиган бошқа ҳаракатлар тушунилади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қимматли қоғозларни (депозит сертификатлари ва векселлардан ташқари) муомалага чиқариш ва уларни рўйхатдан ўтказиш қоидаларини Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги тасдиқлайди. Давлат рўйхатидан ўтказилган ҳамда белгиланган тартибда рўйхат рақамини олган қимматли қоғозларнинггина Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чиқарилиши ва муомалада бўлишига йўл қўйилади. Давлат рўйха-тидан ўтказилмаган қимматли қоғозларни чиқариш ғайриқонуний ҳисобланади. Бу уларни ҳамда мазкур қимматли қоғозларни сотиш-дан тушган пулнинг олиб қўйилиши ва бой берилган наф қоплани- шини ҳисобга олган ҳолда инвесторларга қайтариб берилишига сабаб бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1996 йил 26 мартда қимматли қоғозлар бозорининг ишлаш самарадорлигини ошириш ва уни давлат йўли билан тартибга солиш, унинг қатнашчилари фаолиятини мувофиқлаштириш, сармоядорларнинг ҳуқуқ ва ман-фаатларини ишончли ҳимоя қилиш мақсадида чиқарилган “Ўзбекис-тон Республикаси Давлат мулки қўмитаси ҳузуридаги қимматли қоғозлар бозори ишлашини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш марказини ташкил этиш тўғрисида”ги[75] фармонини қимматли қоғозлар бозорини шакллантириш, ривожлантириш, назорат қилиш ва тартибга солиш соҳасида давлат сиёсатини амалга оширишда қимматли қоғозлар билан бўладиган муносабатларни янада ривож- лантиришга қаратилган “Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрсатиш механизми тўғрисида”ги 1996 йил 25 апрелда Ўзбекистон Республикасининг қонуни ва бошқа қонун ҳужжатлари Ўзбекистон Республикасининг босқичма-босқич бозор муносабатларига ўтишда қимматли қоғозлар билан бўладиган муносабатларнинг ҳуқуқий механизмини таъминлашда муҳим аҳамиятга эгадир.](/data/documents/d7217a9e-1696-4f16-afa2-40aca66e4e96/page-13.png)
![таъминловчи чоралар кўради. Номоддий неъматлар ичида шахснинг (юридик шахснинг ҳам) шаъни, қадр-қиммати ва касбкор нуфузи алоҳида ўринни эгаллайди. Айни вақтда номоддий неъмат-лар шахсий ҳуқуқлар номи билан юритилувчи ўзига хос ҳуқуқлар мажмуини ҳам ўз ичига олади (Масалан: номга, яшаш жойини танлашга, ёзишмалар дахлсизлиги, яъни сир сақланишига бўлган ҳуқуқлар ва бошқалар). ФКнинг 99-моддасида номоддий неъматлар ҳуқуқ соҳибига ё туғилгандан бошлаб тегишли бўлади (яшаш ҳуқуқи, соғ-саломат бўлишига бўлган ҳуқуқ, шахс шаъни, шахсий дахлсизлиги, шахсий ҳаёт дахлсизлиги, хусусий ва оилавий сирларга бўлган ҳуқуқ ва ҳ.к.) ёхуд қонунга мувофиқ ҳуқуқ субъектига тегишли бўлади (Масалан: номга бўлган ҳуқуқ, эркин кўчиб юриш ҳуқуқи, яшаш жойини танлаш ҳуқуқи ва ҳ.к.) деб кўрсатилган. Т.Фадеева ФКда назарда тутилган «номоддий неъмат» тушун-часини умумий маънода қўлланилган ва неъматнинг ўзига ҳам, шах-сий ҳуқуққа ҳам тааллуқли деб ҳисоблайди. Айни вақтда у номод-дий неъматларни икки гурухга бўлади. Биринчи гурух неъматлар шахснинг мавжуд бўлиши билан боғлиқ. Шахснинг ҳаёти ва соғлиғи ушбу қатламга мансуб. Ушбу неъматлар объектив равишда мавжуд ва бу неъматларга тажовуз қилингандагина улар ҳуқуқий ҳимояга муҳтож бўлади. Иккинчи гурух неъматлар: номга бўлган ҳуқуқ, муаллифлик ҳуқуқи ва бошқа шахсий номулкий ҳуқуқлар муайян ҳуқуқий муно-сабатнинг мазмунини ташкил этувчи субъектив ҳуқуқлар бўлиб, шу сабабли ҳам ҳуқуқ нормаси томонидан тартибга солинган[76]. Номоддий неъматлар шахснинг ўзидан бегоналаштирилмайди, бироқ уларни амалга ошириш ва ҳимоя қилиш учинчи шахсларга топширилиши мумкин (Масалан: янги туғилган чақалоққа исм қўйиш ота-онаси томонидан амалга оширилади). Номоддий неъматнинг ашёвий мазмунга эга эмаслиги, унинг соҳиби бўлган субъектнинг шахси билан узвий боғлиқ эканлиги зарурий элементлар ҳисобланади, баъзан уларнинг бирортаси бўлмаслиги ҳам мумкин. Ушбу](/data/documents/d7217a9e-1696-4f16-afa2-40aca66e4e96/page-17.png)
![номоддий неъмат соҳибини шахсидан ажратиб бўлмаслиги сабабли, ушбу неъматнинг мавжудлиги унинг соҳиби шахсини такрорланмас қилади, индивидуаллаштиради. Но-моддий неъмат унинг соҳиблари ижтимоий мавқеини характерлай-ди, бу мавқенинг ажралмас белгиси ҳисобланади, айни вақтда ўзининг бутун мавжудлиги давомида ўзгаришларга дучор бўлиши ҳам мумкин. Номоддий неъматларнинг амал қилиш муддати чекланмаган. Айни вақтда бу белгилар шартли характерга эга (Масалан: интеллектуал мулк номоддий неъмат сифатида қаралса ҳам, фуқа-ролик муомаласида ўзига хос товар сифатида ҳаракатда бўлиши мумкин). Юқорида кўрсатилганидек, номоддий неъматларга нисбатан шахсий ҳуқуқларнинг вужудга келиши ўзига хос: улар юридик факт асосида эмас, балки қонунда бевосита назарда тутилган ҳоллар-дагина вужудга келади деб ёзади Т.Фадеева[77]. Унинг бу фикрида муайян маънода жон бор, ҳақиқатан ҳам, ФКнинг 99-моддасига асосан шахсий номулкий ҳуқуқлар ҳуқуқ соҳибига ё туғилгандан бошлаб, ёки қонунга мувофиқ тегишли бўлади. Бироқ туғилишнинг ўзи юридик факт ҳисобланади. Бундан ташқари, ҳар қандай шахсий ҳуқуқнинг вужудга келиши муайян юридик фактсиз мумкин эмас, фақат бундай юридик фактлар билан шахсий ҳуқуқлар ўртасидаги боғловчи вазифасини қонун бажаради. Узоқ вақтлар цивилист олимлар ичида фуқаролик ҳуқуқи номоддий неъматлар билан боғлиқ муносабатларни тартибга соладими ёки муҳофаза қиладими деган мунозаралар бўлиб ўтган эди. Охир оқибатда тартибга солиш муҳофаза қилишни англатади, муҳофаза қилиш эса тегишли муносабатларни тартибга солиш орқали амалга оширилади деган муросага келинди[78]. Сўнгги вақтлар эса фуқаролик ҳуқуқи номоддий неъматлар билан муносабатларни ҳам тартибга солади, ҳам муҳофаза қилади деган фикрлар илгари сурилмоқда[79]. Фуқаролик қонунларининг ривожланиш жараёнини кузатсак, бунинг тўғрилигига иқрор бўламиз.](/data/documents/d7217a9e-1696-4f16-afa2-40aca66e4e96/page-18.png)
![А.Ниёзова номоддий неъмат тушунчасига нисбатан ўзига хос қарашларга эга. У номоддий неъмат тушунчасида фуқаролик ҳуқуқ-лари объекти сифатида шахсий ҳуқуқлар ҳам қамраб олинганига эътироз билдириб, шахсий ҳуқуқлар ушбу номоддий неъматлардан фойдаланишнинг юридик имкониятини таъкидлайди деб кўрсатади. Шахсни индивидуаллаштириш шахсий номулкий ҳуқуқларнинг бел-гиси сифатида бир субъектнинг бошқасидан фарқ қилиш имкония-тини беради. Шахсий номулкий ҳуқуқлар ҳуқуқ лаёқатининг элемен-ти бўлиб ҳисобланмайди, чунки ҳуқуқ лаёқати субъектларда бир хил ҳажмда мавжуд бўлади, уларни тенглаштиради (чунки мавҳум имко-ният тариқасида намоён бўлади)[80]. Номоддий неъматлар билан шахсий ҳуқуқлар ўртасидаги нис-бат ФКнинг 8-бобида аниқ кўрсатилганидек, умумийлик ва хусусий-лик ўртасидаги нисбатдир. Интеллектуал фаолият натижалари, хизмат ва тижорат сири – фуқаролик ҳуқуқининг объекти сифатида Фуқаролик ҳуқуқларининг объекти сифатида интеллектуал фаолият натижалари, хизмат ва тижорат сири номоддий неъматлар-нинг таркибий қисми ҳисобланади. Маълумки, инсоннинг интеллек-туал фаолият маҳсуллари, уларнинг яратилиш жараёни ва ўзига хос хусусиятлари одатдаги ашёлардан фарқ қилади. Шунинг учун улар фуқаролик ҳуқуқий муносабатларида ўзига хос объект сифатида қаралади. Интеллектуал фаолият ижодий фаолият ҳисобланади. Бу асосан ақлий меҳнат кишилари – ёзувчилар, шоирлар, рассом-лар, олимлар, инженер- техник ходим ва бошқалар ижодий фаолиятининг маҳсулидир. Бундай фаолият маҳсуллари фуқаролик қонунлари билан қўриқ-ланиши учун қуйидаги шартларга жавоб бериши керак: –ҳақиқатда ижод маҳсули бўлиши, яъни оригинал (ўзига хос) бўлиши; –бетакрор бўлиши; –бирон-бир объектив шаклда ифода этилиши.](/data/documents/d7217a9e-1696-4f16-afa2-40aca66e4e96/page-19.png)
![мустасно бўлиб, учинчи шахсларга фойдаланиш учун берилиши мумкин эмас). Интеллектуал фаолият натижаларини яратиш, улардан фойда-ланиш, уларни тасарруф этиш ва ҳуқуқий муҳофаза қилишда вужуд-га келадиган муносабатлар ФКнинг тегишли нормалари, шунингдек Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 6 майда қабул қилинган “Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари тўғриси-да”[81]ги, “Электрон ҳисоблаш машиналари учун яратилган дастурлар ва маълумотлар базаларининг ҳуқуқий ҳимояси тўғрисида”[82]ги қонун, 1996 йил 30 августда қабул қилинган "Муаллифлик ва турдош ҳуқуқлари тўғрисида"ги қонун билан тартибга солинади. Субъект-ларни индивидуаллаштириш воситаларидан фойдаланиш масала-лари Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 30 августда қабул қилинган “Товар белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари ва товар келиб чиққан жой номлари тўғрисида”ги қонунда белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 98-моддасига асосан хизмат ва тижорат сирлари ҳам номоддий неъматлар таркибига киради. Ошкор этилиши Ўзбекистон Республикаси манфаатларига зарар етказиши мумкин бўлган фан, техника, ишлаб чиқариш ва бошқарув соҳасига доир маълумотлар хизмат сирини ташкил этади (1993 йил 7 майда қабул қилинган “Давлат сирларини сақлаш тўғрисида”[83]ги қонуннинг 3-моддаси). Корхонанинг тижорат сири деганда, корхо-нанинг ишлаб чиқариш, технология ахбороти, бошқаруви, режалаш-тирилиши, молиялаштирилиши, молияси ва бошқа фаолияти билан боғлиқ бўлган ҳамда эълон қилиш (топшириш, ошкор бўлиб қоли-ши) унинг манфаатларига зарар етказиши мумкин бўлган, давлат сири бўлмаган маълумотлар тушунилади. Хизмат ва тижорат сирлари фуқаролик ҳуқуқи объекти сифа-тида ҳимоя қилиниши учун қуйидаги шартлар мавжуд бўлиши лозим: биринчидан, хизмат ёки тижорат сири бўлган маълумотлар учинчи шахсларга номаълумлиги сабабли ҳақиқий ёки нисбий тижорат қийматига эга бўлиши керак;](/data/documents/d7217a9e-1696-4f16-afa2-40aca66e4e96/page-21.png)
