Юридик конфликтларнинг табиати ва турлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Юридик конфликтларнинг табиати ва турлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

242 KB

Ko'chirib olish

Юридик конфликтларнинг табиати ва турлари Режа: 1. Конфликт тушунчаси, предмети ва объекти 2. Конфликт чегаралари 3. Конфликт сабаблари ва мотивлари 4. Шахсни ҳуқуқий бегоналаштириш 5 . Конфликт функциялари

Конфликт тушунчаси ва т аърифи. Конфликт тушунчаси илмий адабиётда бир хил маънода қўлланилмайди. «Конфликт» атамасининг жуда кўп таърифлари мавжуд. «Конфликт» тушунчасига нисбатан энг умумий ёнд ош увга кўра, у зиддиятга умумий тушунча сифатида, энг аввало, ижтимоий зиддият сифатида қараладиган тушунчадир. Ҳар қандай зиддиятнинг ривожланиши мураккаб жараён бўлиб, у объектив зиддиятларнинг юзага келиши, авж олиши ва ҳал этилиши асосида рўй беради. Маркс назариясидаги социализм ғояси синфий конфликтларни инкор этиб келган. XX асрнинг 30-йиллари охирида бир қатор муаллифлар томонидан социалистик жамиятни «конфликтсиз» ривожланиши, ант а гонистик қарама-қаршиликларнинг бўлмаслиги ҳақидаги ғоя илгари сурилган. Бу ғоя социализмда ишлаб чиқариш муносабатларининг ишлаб чиқарувчи кучлар характерига тўлиқ мос келиши ҳақидаги шиорда ўзининг тўла ифодасини топган. Кейинчалик бундай мос келиш фақат бир-бирига қарши турган икки томоннинг бирлиги билан уйғунлашгандагина намоён бўлиши тан олинган. Мос келишлик қара ма -қаршиликлар бирл иги доирасида қўшилган (бирлашган) вақтда зиддиятлар ривожининг муайян босқичи сифатида талқин қилинган. Бошқа гуруҳ файласуфлар эса социализмнинг асосий зиддиятлари бу ишлаб чиқарувчи кучлар билан ишлаб чиқариш муносабатлари ўртасидаги, баъзан ишлаб чиқариш билан истеъмол ўртасидаги, эски билан янги ўртасидаги зиддият деб тушунганлар. Бир гуруҳ инглиз олимларнинг фикрича, «Конфликтлар бу ҳаётнинг муқаррар ва кўпинча ижодий бўлган бир қисмидир. Конфликтлар инсонларнинг мақсадлари фарқланганда юзага келади. Келишмовчиликлар ва конфликтлар одатда зўрлик қўлланилмасдан ҳал қилинади ва кўпинча барча жалб қилинган томонларнинг аҳволини яхшиланишига олиб келади. Бу ҳолат конфликтлар бизнинг мавжудлигимизнинг бир қисми бўлганлиги боис тўла адолатли ҳисобланади.» 1 . Демак, зиддиятлар муаммолари муайян даражада илмий адабиётда олимлар эътиборини ўзига тортган. Бироқ, бу ҳолатни конфликтлар назариясига тааллуқли деб бўлмайди, чунки моҳият жиҳатидан унга умуман эътибор берилмаган. Шунга қарамасдан зиддиятлар ва конфликтни, бир томондан, синонимлар сифатида ҳисоблаш мумкин эмас, бошқа томондан эса, уларни бир-бирига қарама-қарши қўйиб ҳам бўлмайди. Зиддиятлар, қарама-қарши туришлик, тафовутлар - булар конфликт учун зарур, бироқ етарли шартлар эмас. Қ арама-қарши туришлик ва зиддиятлар, қачонки уларни ифодаловчи кучлар ўзаро таъсирга, ўзаро муносабатга кириша 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001. С.23.

бошлаганда конфликтга айланади. Шундай қилиб, конфликт объектив ёки субъектив қарама-қаршиликлар, зиддиятлар бўлиб, у тарафларнинг бир- бирига нисбатан қарама-қарши курашида ифодаланади. Шуни ёддан чиқармаслик керакки, бу фикрни жамиятга таққослаганда гап мавҳум кучлар, космик ва бошқа табиий ҳодисалар, шунингдек ғайриоддий феноменлар (тақдир,танилмаган объект ва ш.к. ) ҳақида эмас, балки ижтимоий субъектлар саналган муайян одамлар, индивидлар, ижтимоий гуруҳлар ва қатламлар, сиёсий партиялар ёки давлатлар ҳақида боради. Гап айнан ижтимоий (социал) конфликт ҳақида боради, бунда икки ёки ундан ортиқ индивид ёки гуруҳнинг муайян мақсадга эришиш йўлида бир-бирига ҳалақит бериш, рақобатдошининг манфаатларини қондиришни йўққа чиқариш ёки унинг қарашларини ва ижтимоий мавқеини ўзгартириш имкониятини астойдил, фаол тарзда рўёбга чиқариш жараёни назарда тутилади. «Конфликт» атамаси аналогия бўйича гўёки кўп нарсага, ҳ атто жонсиз предметларга ҳам қўлланилиши мумкин. Бироқ ижтимоий конфликтларда иштирок этувчи тарафлар фақат шахслар бўлади. Баъзи тадқиқотчиларнинг фикрича, « Ҳар қандай ишни ёки бирор фаолият турини , шу жумладан , конфликт билан бевосита бўладиган ишни ёки бирор фаолият турини бошлашдан аввал вазият қандай ва нима содир бўлаётганлигини билиш шарт. Бу “таҳлил” деб номланади. Турли инсонлар нуқтаи назарларидаги тафовутлардан халос бўлишнинг имкони йўқ. Одамлар у ёки бу муаммони биргаликда ўргана бошлаганларида кўпинча айнан бир хил фактлар мавжудлиги шароитида уларни гўёки бир хил тушунганлардек бўлиб туюлади. Аслида бундай эмас. Фарқлар бутун бир қатор кўрсаткичлар билан белгиланади: мақом, ҳокимият, бойлик, ёш, жинс билан боғлиқ рол, муайян ижтимоий гуруҳга тааллуқлик ва ҳ. Инсоннинг жамиятдаги ўрнини тавсифловчи бундай кўрсаткичлар кўпинча инсонларнинг айнан бир вазиятдан турли нарсаларни кутишларини англатади: уларнинг мақсадлари фарқланса ёки бир-бири билан сиғишмаса конфликт юзага келади » 1 . Ижтимоий конфликт деганда, одатда тарафларнинг ҳудуд ёки ресурсларни эгаллаб олиш, мухолифатдаги индивидлар ёки гуруҳларга, уларнинг мулки ёки маданиятига таҳдид солишга қаратилган қарама-қарши туриш тури тушунилиб, бунда кураш ҳужум ёки мудофаа шаклида кечади. Ижтимоий конфликт ўз ичига шунингдек, индивид ёки гуруҳнинг душман тараф фаолиятини чеклашга, бошқа шахс ёки гуруҳлар манфаатига 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001. С.23.

зарар етказишни чеклашга қаратилган фаоллигини ҳам олади. Конфликтлар муаммоси яна қатор атамалар: низолар, дебатлар, мунозаралар, ким ошди савдоси, рақобатчилик, назорат остидаги курашлар, эгри ва тўғри зўравонлик кабилардан фойдаланади. Кўп тадқиқотчилар конфликтни умумий ва тарихий ўзгаришлар билан қўшиб ўрганадилар. Бошқача қилиб айтганда, биз жамиятнинг табиат билан ёки инсоннинг ўзи билан бўладиган «конфликт»ларини ўрганмаймиз. Бу ҳолларда шубҳасиз зиддиятлар бўлади, бироқ «конфликт» сўзи бундай вазиятларда ишлатилганда қўштирноқ остида ёзилади, чунки у конфликтнинг асл маъноси билан айнан эмас. Шундай қилиб, ижтимоий конфликтда доимо камида иккита қарама- қарши курашувчи тарафларнинг бўлиши зарур. Уларнинг ҳатти-ҳаракатлари одатда ўзаро бир-бирини истисно қилувчи манфаатларга эришишга йўналтирилади ва демак, улар тўқнашадилар. Барча конфликтлар учун таранглашув хос бўлиб, унда одамлар ўз ҳаракатларини у ёки бу тарзда ўзгартиришга, бундай вазиятдан сақланишга ёки мослашишга мажбур бўладилар. Социал конфликтга нисбатан энг тўлароқ таъриф адабиётларда тадқиқотчи олим Е.М.Бабасов томонидан берилган: «Ижтимоий конфликт (лотинча «conflictus» - тўқнашув) - бу ижтимоий зиддиятлар кескинлашувининг энг охирги ҳолати бўлиб, унда турли ижтимоий уюшмалар - синфлар, миллатлар, давлатлар, ижтимоий гуруҳлар, ижтимоий институтлар ва бошқаларнинг манфаатлари, мақсадлари, ривожланиш тенденцияларидаги қарама-қаршиликлар ёки муҳим тафовутлар билан боғлиқ бўлган ҳолда улар орасида бўладиган тўқнашув намоён бўлади. Ижтимоий конфликт ижтимоий муаммо ечимини тақозо этувчи муайян вазиятда шаклланади ва ҳал қилинади. У етарли миқдорда сабабларга, ўзининг ижтимоий ифода этувчиси (синфлар, миллатлар, ижтимоий гуруќ ва ш.к.)га, муайян функцияларга, кескинликнинг давомийлигига ва даражасига эга» 1 . Бу таърифда конфликтнинг баъзи, хусусан, руҳий жиҳатлари ўз аксини топмаган. Тадқиқотчи Ю.Г.Запрудский эса айнан шу жиҳатга алоҳида эътиборни қаратган: «Ижтимоий конфликт - бу ижтимоий субъектлар манфаатлари, мақсадлари ва ривожланиш тенденцияларидаги объектив фарқлар қарама-қаршилигининг ошкора ёки яширин ҳолати, мавжуд ижтимоий тартибга нисбатан қарши туриш асосида ижтимоий кучларнинг бевосита тўғридан-тўғри ва билвосита тўқнашуви, янги ижтимоий бирликка 1 Қаранг: Социологический словарь. Минск, 1991. С.80.

олиб борадиган тарихий ҳаракатнинг алоҳида шаклидир» 2 . Б ошқа б ир гуру ҳ муаллифлар эса, конфликтга қуйидагича таъриф берадилар , яъни:” Конфликт - сиғишмайдиган мақсадларга эга ёки шундай мақсадлар ҳақида фикр юритувчи икки ва ундан ортиқ томонлар ( одамлар ва гуруҳлар) ўртасидаги муносабатлардир” 3 . Бу таъриф кенг ва умумий кўламда берилган, шу билан бирга унда «қуйи даражада»ги - турмуш, рўзғор, оила, меҳнат конфликтлари ҳақида гапирилмайди. Т.В.Новикованинг таърифига кўра, «Ижтимоий конфликт - бу тарафлар (субъектлар) ўзаро муносабатларидаги бир-бирини истисно қилувчи ёки бир-бирига зид бўлган муайян ўз мақсадларига эришишга йўналтирилган вазиятдир» 4 . Ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларини ўрганишда тадқиқотчилар одатда конфликтологик ёндашувни қўллайдилар. Халқаро сиёсатда конфликтологик ёндашув катта аҳамиятга эга. Бу ёндашув юриспруденцияда ҳам қўлланиши мумкин, масалан, жиноятга одамлар ўртасидаги конфликт натижаси деб қаралган вақтда унинг пайдо бўлиш механизмини кузатиш мумкин. Конфликт суд жараёнида ҳам намоён бўлади (бир томондан - айбланувчи ва унинг ҳимоячиси, бошқа томондан - жабрланувчи ва қораловчи). Конфликтга яқин турувчи бошқа ҳодисалар ҳам бор, яъни: мусобақа, тортишув, рақобат. Бу ҳолларда ҳам тарафларнинг қарама-қарши туриши кузатилади . Бироқ бу қарши кураш қоида бўйича душманлик даражасигача кескин тус олмайди ёки агар бундай ёвузкорлик мавжуд бўлса ҳам (масалан, рақобатда), у бошқа томоннинг қонуний ҳаракатига тўсқинлик қилувчи биргаликдаги ҳаракатга айланмайди. Ҳар қайси тараф ютуққа эришишга интилиб, қарши томонни енгишга ҳаракат қилиб «Ўз майдонида» иш кўради. Лекин бунда тарафларнинг ҳаракатлари ижобий (позитив) бўлиб, улар ўзларининг максимал ютуқларига интиладилар, рақибини енгиш улар учун пировард мақсад эмас. Шундай қилиб, конфликт ва мусобақа айнан бир хил эмас, бироқ мусобақа конфликтга айланиши мумкин. Бу ҳол рақобатга ҳам тааллуқли, рақобатдошлар бир-бирига тўғридан-тўғри тазйиқ кўрсатишга ўтишлари мумкин. Баъзи ўйинлар, айниқса, спорт ўйинлари конфликт тарзида ташкил қилинади (масалан, бокс). Лекин бу ерда моҳият бўйича гап конфликтга тақлид қилиш ҳақида бораётганлиги равшан. Ўйин тугаши билан 2 Қаранг: Запрудский Ю.Г. Социальный конфликт. Ростов, 1992. С.54. 3 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001 . С.23. 4 Социальные конфликты: Экспертиза, прогнозирование,технология разрешения. Вып.1. М.,1991. С.27

«конфликтли» муносабатлар ҳам тугайди. Мусобақа ўтгандан сўнг турли командалар ўйинчилари ўртасидаги келишмовчиликнинг сақланиши бу қоида эмас, балки истиснодир, бу ҳолат спортда рағбатлантирилмайди. Конфликт предмети ва объекти. Конфликт предмети деб тарафлар ўртасидаги нифо қ (келишмовчилик)га сабаб булган объектив мавжуд булган ёки фикран тасаввур қилинган муаммога айтилади . Ҳар қайси тараф бу муаммони ўз фойдасига ҳал қилишдан манфаатдор булади. Конфликт предмети - бу шундай зиддиятки, субъектлар у учун ва унинг ҳал қилиниши учун қарама-қарши курашга киришадилар. Бу хокимият га интилиш , бирор бойликни эгаллаш, устун мавқега эга бўлиш каби муаммолар бўлиши мумкин. Конфликтни ҳал қилиш йўлларини топишда унинг предметини аниқлаш муҳим, бироқ кўпинча бу қийинлик билан кечади. Кўп конфликтлар ўта чалкаш ва мураккаб ҳолатлар билан боғлиқ бўлади. Конфликтларда бир неча муаммолар устма-уст юз бериши мумкин. Конфликт предмети таркибий қисмларга бўлиниши мумкин. Бу н га узоқ давом этадиган оилавий келишмовчиликлар ёки миллатлараро конфликтлар мисол бўлади. Иштирокчи тарафлар ўртасида олиб бориладиган музокараларда конфликт предмети ойдинлаштирилади, бунда тарафлар бир-бирининг максад ва позицияларини аниқлаштирадилар. Конфликт объекти деганда тарафлар эгаллашга ёки ундан фойдаланишга интиладиган муайян моддий ёки маънавий бойлик тушунилади. Конфликт объекти бўлиб шахсий, гуруҳий, ижтимоий, давлат манфаатларининг предмети бўлган моддий дунё ва ижтимоий борлиқнинг исталган элементи ҳисобланади. Бу элемент конфликт предмети бўлиши учун турли ижтимоий субъектлар манфаатлари тўқнашадиган нуқтада бўлиши керак, субъектлар бундай элемент устидан шахсий контрол юритишга ҳаракат киладилар. Бундай вазиятларга мисол : кичик ёшдаги болалар чиройли ўйинчок устида талашадилар ёки у ёки бу ҳудуднинг тегишлилиги ҳақидаги масала ҳал қилинмаганлиги учун давлатлар ўртасидаги муносабатларнинг таранглашуви. Муносабатларнинг муайян тизимида конфликт бу доимо бирорта ресурснинг етишмовчилигидир : битта директор лавозимига иккита ўринбосарнинг даъвогарлиги, дўконда танқис маҳсулот олиш учун навбатда турганлар ўртасида бўладиган жанжал. Ресурслар танқислигини компенсация қилиш кўпинча юзага келган муаммони бирданига ҳал қилиши мумкин. Кишилар кундалик ҳаётларида тўқнаш келадиган кўп сонли муаммоларни шу

тариқа йўқ қилишга эришиши мумкин эмас. Оддий, типик конфликтлар объектларини ажратиш энг умумий характердаги муаммолар даражасини аниқлашга имкон беради. Масалан, кундалик турмушимизга хос бўлган транспорт ва навбатда туришда бўладиган конфликтлар давлат миқёсидаги транспорт қатнови ва товар таъминоти танқислиги билан тўғридан-тўғри боғлиқдир. Баъзан конфликтлар аниқ объектга эга бўлмаслиги мумкин, яъни объекти бор конфликтлар билан бирга объектсиз конфликтлар бўлиши мумкин, бунда субъектларнинг бирорта нарса устидан назорат қилиши ўзаро максад-интилишлари истисно қилинади. Масалан: кўп қаватли уйларда ёнма- ён яшовчи қўшни хонадонларнинг бирида уй эгаси илмий асарни ёзиш билан банд бўлганда, қўшниси пианинода машқ қила бошлайди. Биринчи қўшни иккинчисига мурожаат қилади ва шу тариқа конфликт юзага келади. Бу конфликтда қўшнилар бирорта нарса устидан назорат ўрнатишга интилмайдилар, балки биринчисининг самарали ишлашига иккинчиси ҳалақит беради. Ёки жиноий иш юритиш амалиётида шундай ҳолатлар учрайдики, тасодифий ўткинчи безорига танбеҳ беради, шунда конфликт авж олиши мумкин. Бу нда конфликт бир субъект томонидан иккинчисининг ахлоқий қарашларини бузиш орқасида рўй бер а ди. 2. Конфликт чегаралари Конфликт табиатини ва унинг ўхшаш воқеликлардан фарқини тушуниш учун унинг чегараларини, яъни унинг макон ва вақтдаги ташқи доирасини аниқлаш муҳим. Конфликт чегараларини аниқлашда уч хил нуқтаи назарга асосланиш мумкин: макон - фазовий чегара, вақт чегараси, ички тизим чегараси. Конфликтнинг макон (майдон) чегараси конфликт юз берадиган жой, ҳудуд билан белгиланади. Бу ҳудуд турлича бўлиши мумкин, масалан, турар- жой майдонидан бошланиб, бутун ер шари билан тугаши мумкин, яъни ошхонадаги жанжал ёки жаҳон уруши. Конфликтнинг макондаги чегараларини аниқ белгилаш асосан халқаро муносабатларда муҳим бўлиб, конфликт иштирокчиларининг муаммолари билан боғлиқ. Бундай масала яқин ўтмишда Тоғли Қ орабоғ, Днепр бўйи , Тожикистон, Шимолий Кавказ, Чеченистон ва бошқа жойларда миллатлараро конфликтларда бир неча марта ўртага қўйилди. Бу ерларда зарур чораларни кўриш учун конфликтнинг ҳудудий чегаралари зонасини аниқ белгилаш лозим бўлди.

Вақт чегаралари - бу конфликтнинг давомийлиги, унинг бошланиши ва тугашидир. Конфликт бошланганлиги, давом этаётганлиги ёки тугаб бўлганлиги ҳақида хулоса қилиш вақтнинг у ёки бу дақиқасида конфликт иштирокчилари ҳаракатларига юридик баҳо беришга боғлиқ. Бу ҳолат айниқса конфликтга янгидан келиб қўшилган шахсларнинг ролига тўғри баҳо беришда ўта муҳим. Конфликтнинг бошланиши иккинчи тарафга йўналтирилган таъсир ҳаракатнинг объектив (ташқи) ҳаракатлари билан бошланади, бунда иккинчи тараф бу ҳаракатларнинг унга қарши йўналтирилганлигини тушуниши шарт ва шунда у ҳам қарши кураш бошлайди. Конфликтни бошланган деб ҳисоблаш учун камида учта шартнинг бўлиши шарт: 1) биринчи иштирокчи иккинчи иштирокчига, яъни ўз рақиби манфаатига зид равишда фаол ва онгли тарзда ҳаракат қилади; бу ерда ҳаракат деганда ҳам жисмоний ҳаракат, ҳам ахборот бериш (оғзаки нутқ , матбуот, телевидение ва б.) тушунилади; 2) иккинчи иштирокчи (рақиб) ушбу ҳаракатлар унинг манфаатларига қарши қаратилганлигини тушуниб етиши керак; 3) юқоридаги ҳолатлардан келиб чиқиб, иккинчи иштирокчи биринчи иштирокчига қарши қаратилган ва унга жавобан фаол ҳаракат- чораларни кўради. Шу дақиқадан бошлаб конфликт бошланган деб ҳисобланади. Агар фақат биргина иштирокчи ҳаракат қилса (бир томонлама) ёки ҳаракатларини фикран режалаштирса (ҳаракатларини олдиндан ўйлаб режа тузса, рақиб ҳаракатларини тасаввур этса, бўлажак конфликтни қандай кечишини башорат қилса) - бу ҳолларда конфликт бўлмайди. Бироқ бўлғуси ҳаракатларни олдиндан режалаштириш конфликт учун пойдевор бўлиб ҳисобланиши мумкин, баъзи олимлар буни конфликт ривожланишининг латент (яширин) босқичи деб атайдилар. Бундай босқични ажратиб кўрсатиш халқаро аҳамиятдаги катта конфликтларни таҳлил қилиш учун муҳимдир. С обиқ Иттифоққа ҳужумни кўзда тутган «Барбаросс плани» ни Гитлер 1940 йилда тасдиқлаганда собиқ Иттифоқ билан Германия ўртасидаги ҳарбий конфликт ҳали бошланмаган эди, бу конфликтнинг латент босқичи бў либ, очиқ конфликтнинг бошланиши 1941 йилнинг 22 июни га тўғри келган . Халқаро муносабатлардаги конфликт фақат тарафларнинг қарама- қарши кураши сифатида биргина ҳарбий ҳаракатлардан иборат бўлиб қолмайди. Зўрлик воситаларисиз ҳал қилинадиган дипломатик конфликт, савдо, чегара, сиёсий конфликтлар бўлиши мумкин. Бироқ, ҳамм а ҳолат да ҳам гап тарафларнинг ўзаро қарама-қарши ҳаракатларида (ҳеч бўлмаса сўз

орқали курашиш) ҳақида боради. Шундай қилиб, конфликт доимо икки томонлама ёки кўп томонлама ҳаракат тарзида б о шланади. қоида бўйича конфликт тарафлардан бирининг ҳаракати билан бошланади, бу эса кўп ҳолларда конфликт сабабчисини аниқлаш имконини беради. Масалан, 1991йилдаги Ироқ ва Қ увайт ўртасида бўлган конфликтининг сабабчисини аниқлаш қийин бўлмаган. Ироқнинг қўшни мамлакатга нисбатан агрессив, бос қ инчилик ҳаракати БМТ ва бутун жаҳон ҳамжамияти томонидан салбий баҳоланган. Россия ва МДҲ давлатларининг ҳудудида XX асрнинг 90-йилларида бўлиб ўтган кўп сонли миллатларо конфликтларнинг сабабчисини аниқлаш эса қийинроқ. Дастлабки қадамларнинг ноаниқлиги, ҳаракатларнинг чалкашлиги, ўзаро айбловлар, ахборотларнинг холис эмаслиги конфликтни боришини орқага суради, унинг тез ва асоратсиз тугашига тўсқинлик қилади, асл айбдорларни аниқланишини қийинлаштиради. Конфликтни тугаши бир хил натижа билан юз бермайди. Конфликт т а мом бўлиши (масалан, тарафларнинг келишуви билан), конфликтдан тарафлардан бирининг чиқиб кетиши ёки унинг йўқ қилиниши (уруш туфайли ёки жиноят содир этилишида) билан рўй бериши мумкин. Ни ҳ оят, конфликт тугатилиши ва унинг авж олишининг тўхтатилиши учинчи шахсларнинг аралашуви натижасида ҳам содир бўлиши мумкин. Масалан, айрим ҳолларда жиноий конфликтлар шу тариқа тугайди. Халқаро муносабатлар амалиёти халқаро конфликтлар га барҳам бериш борган сари учинчи шахс лар ҳаракатлари ва аралашуви асосида ҳал этилаётганлигини кўрсатмоқда (БМТ қўшинларини киритиш, дипломатик воситачилик ва б). Айтиш ўринлики, «БМТ тинчлик ўрнатиш мақсадида аралашишнинг бир неча турини фарқлайди. Хавф остида бўлганларга тирик қолиш учун воситаларни зудлик билан тақдим этишни мақсад қилиб қўйган инсонпарварлик ёки экстерн ёрдамдан ташқари аралашишнинг асосий категориялари қуйидагилар ҳисобланади: тинчликсеварлик : адоватни тўхтатиш ва битимга эришиш мақсадида зарур бўлганда дипломатик, сиёсий ва ҳарбий чоралардан фойдаланган ҳолдаги аралашув; тинчликни қўллаб-қувватлаш : битимнинг бажарилишини зарур бўлса куч ишлатиш йўли билан таъминлаш ва кузатиш; тинчликни барпо этиш : узоқ муддатга мўлжалланган барқарорлик ва адолатни таъминлаш мақсадида конфликт сабаблари ва ўтмиш аразларини йўқотиш бўйича дастурни амалга ошириш” 1 . 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001 .С.36.

Шундай қилиб, конфликтнинг тугатилиши деб барча қарама-қарши курашувчи томонларнинг ўзаро ҳаракатларининг тўхтатилишига айтилади. Конфликтнинг ички тизим чегаралари - ҳар қандай конфликт муайян тизим ичида: оилада, хизматдошлар гуруҳида, давлатда, халқаро ҳамжамиятда бўлади. Ички тизим алоқалари мураккаб ва турличадир. Бир тизимга кирувчи тарафлар ўртасидаги конфликт жуда чуқур, кенг кўламли ёки қисман ва чекланган бўлиши мумкин. Давлатлараро конфликтларда кескинлашган ўзаро муносабатларнинг ёйилиб кетиши, тарқалиш хавфи фақат ҳудудда эмас, шунингдек ижтимоий, миллий, сиёсий жиҳатдан ҳам кучайиши ҳамда бундай конфликт жамиятнинг энг кенг қатламларини ҳам қамраб олиши мумкин. Конфликт нинг ички тизим чегараларини аниқлаш унинг барча иштирокчиларининг ичидан айнан конфликтлашувчи тарафларни аниқ ажратиб олиш билан узвий боғлиқдир. Бевосита қарама-қарши курашувчи тарафлардан ташқари конфликт иштирокчилари бўлиб конфликтга тўғридан- тўғри аралашмаган унинг қизиқтирувчилари, ёрдамчилари, ташкилотчилари каби шахслар, шунингдек, конфликтлашувчи шахсларнинг маслаҳатчилари, тарафдорлари ва рақиблари, ҳакамлик судъялари ҳам бўлиш лар и мумкин. Бу шахслар ёки ташкилотларнинг барчаси тизим элементлари саналади. Шундай қилиб, тизимдаги конфликт чегаралари унга жалб этилган иштирокчилар доирасининг катта-кичиклиги билан белгиланади. Конфликтнинг ички тизим чегараларини аниқлаш бўлаётган жараёнларга таъсир қилиш, хусусан, тизимни бузилишдан сақлаш учун муҳимдир. 3. Конфликт сабаблари ва мотивлари Жамиятдаги сабабий бо ғ ли қ лик. Ижтимоий муҳитда сабабийлик кўп мураккаблик ва чалкашлик билан характерланади. Ҳар бир ижтимоий ҳаракат турли-туман ва аксарият ҳолларда зиддиятли ҳодисаларни келтириб чиқаради. Конфликтларнинг асл сабабларини аниқлаш эса, ҳодисалар ва кишилар ўртасидаги ўзаро алоқадорликнинг бутун занжирини чуқур таҳлил қилишни тақозо этади. Турли конфлик т лардаги тарафлар ҳатти-ҳаракатлари сабабларини таҳлил этишда уларнинг одатда ўз манфаатларини қондиришга бўлган интилишларидан иборат эканлигини тушуниш қийин эмас. Fараз, ўч олиш, ҳасадгўйлик, кўролмаслик, носамимийлик, араз, қабул қилинган қарордан қониқмаслик, бугунги кунда ёки келгусида ўзини моддий жиҳатдан таъминлашга бўлган интилиш суд амалиётида учраб турадиган турмуш

конфликтлари сабабларининг аксарияти ҳисобланади. Гуруҳий конфликтларнинг мотивлари хам булардан фар қ ланса-да, улар хам ўзига хос хилма-хил, масалан, иқтисодий қийинчиликлар, сиёсий эҳтирослар, раҳбарликка интилиш, миллий ғурур ва ш.к. Халқаро майдонда давлатлар ҳатти-ҳаракатлари мотивлари ҳам шу каби турли ча бўлиши мумкин. Аслини олганда конфликтлар сабаблари ҳозирги ҳаётнинг бутун мураккаблигини акс эттиришга қодир. Айтиш жоизки, “Конфликт таҳлили қуйидагилар : -вазият сабаблари ва тарихини, шунингдек , жорий ҳодисаларни тушуниш ; -фақат асосий ёки аниқ кўриниб турган тарафларни эмас, балки конфликтга жалб қилинган барча иштирокчи (гуруҳ)ларни аниқлаш ; -барча бу иштирокчи(гуруҳ)ларнинг нуқтаи назарлари ва уларнинг ўзаро муносабатларини билиш ; -конфликт негизида ётган омиллар ва тенденцияларни аниқлаш ; -мувафаққиятсизликлар ва ютуқлардан тегишли хулоса ва сабоқлар чиқариш учун зарурдир. Конфликт таҳлили бу бир марталик тадбир эмас, у ўзгарувчан омиллар, динамика ва шароитларга ҳаракатларни мослаштиришга ёрдам қилувчи доимий жараён бўлиб қолиши керак.» 1 . Бироқ, индивидлар ва ижтимоий гуруҳлар ҳатти-ҳаракатларининг (сабаблари) мотивлари конфликтларнинг чуқур сабаблари бўла олмайди, чунки бу мотивларни ўзи ҳам изоҳ талаб этади. Инсон ташқи вазият ўзгаришларига бефарқ бўлмай, ўзгариб боради; ўз навбатида психологик омиллар иқтисодий ва сиёсий жараёнларнинг боришига таъсир ўтказади. Ижтимоий онг тафаккур, ҳиссиётлар, эҳтиёжлар, мотивлар, манфаатлар орқали намоён бўлади, бундан эса, муайян кишиларнинг фикрлари, мавқеи, ҳаракатлари, эҳтиёжлари, хул қ -атвори шаклланади. Бунда айнан ҳиссий даражада қайд этиладиган ва гуруҳлар, жамоаларнинг ҳатти-ҳаракати, хул қ - атвори, нуқтаи назари сифатида умумлашадиган ижтимоий онгнинг индивидуал ифодаланиш турли шаклларида маънавий соҳадаги зиддиятлар ошкора ва кескин кўринишда намоён бўлади, борлиқ зиддиятлари акс этади. Умуман кенг кўламли конфликтли вазият жамиятдаги ижтимоий тарқоқ жараёнларнинг кечиши ҳақида, муайян жамиятнинг барқарорлигини ёки ҳудудий яхлитлигини таъминловчи муҳим ижтимоий тузилмаларнинг қисқа муддатли ёки узоқ давом этадиган кўп ёки кам даражадаги, баъзан эса тузатиб бўлинмайдиган дезинтеграцияси ҳақида гувоҳлик беради. 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001 . С.40.

Ҳозирги замон жамиятида конфликтлар оқибат натижада объектив мавжуд ижтимоий зиддиятларнинг туғилиши ва намоён бўлишидан иборат. Бундай нуқтаи назар марксча назарияда кенг ишлаб чиқилган. К.Маркснинг фикрича, жамият қотиб қолган эмас, синфий кураш орқали у доимо ўзгаради. Бундай жамият ишчи синфи томонидан ўзининг қарамлик ҳолатини англаб борган сари кўпрок зиддиятлашиб бораверади, токи ижтимоий инқилоб содир бўлиб, эксплуататор синфни қулатмагунча. Бундай жараён умумжаҳон характерига эга ва вақти келиб синфсиз жамиятга олиб келиши муқаррар. Ижтимоий-тарихий жараённи бундай тушуниш баъзилар томонидан жиддий асослантирилган эътирозларга сабаб бўлади. Маркс ижодий меросини ўрганувчи баъзи тадқиқотчилар шу нарсага эътибор берадиларки, бу маънодаги синфий конфликтга унинг турли хил ҳатти- ҳаракат шаклларини назарий таҳлил этмасдан қаралган. Баъзи олимлар эса, унинг таълимотида синфлар ўртасидаги иқтисодий муносабатларни мутлақлаштиришни кўрганлар. М.Вебер эса конфликтларнинг пайдо бўлишини фақат камбағаллик ва бойлик тафовутларига боғлиқ деб ҳисобламайди. У нотенглик хусусиятига караб эътибор, ҳурматнинг турли даражада бўлиши, бир хилда бўлмаган обрў, мавқе, мақомли гуруҳлар тушунчасини киритган. Бунда Вебер турли гуруҳларнинг моддий ва ғоявий манфаатлари билан диний онг ўртасидаги боғлиқликни кўрсатиб ўтган. Р . Д а рендорф эса айнан синфларни конфликтлашувчи ижтимоий гуруҳлар деб ҳисоблаган. Унинг фикрича,синфий конфликт жамият характери билан белгиланади. Конфликт одатда иқтисодий муносабатлар билан эмас, балки бошлиқлар ва бўйсунувчилар ўртасидаги муносабатлар орқали вужудга келади, унинг бош сабаблари кишиларнинг бир-бирлари устидан хукмронлиги, ҳокимиятга эса бўлишларидир. Конфликт учун асос фақат ишчилар устидан тадбиркорлар ҳокимиятининг ўрнатилиши эмас, конфликт бошқарувчилар ва бўйсунувчилар мавжуд бўлган ҳар қандай ташкилотда пайдо бўлиши мумкин (касалхонада, ҳарбий қисмда, университетда ва ҳ.). Дарендорф ўзининг «Индустриал жамиятда ижтимоий синфлар ва синфий конфликт» номли машҳур асарида объектив «яширин» ва англашилган «ошкора» манфаатларнинг мавжудлиги ҳақидаги хулосани чиқариш учун Маркснинг кўп назарий хулосаларидан фойдаланган. Синфлар, унинг фикрича, қачонки «яширин» манфаатлар «ошкора» манфаатларга айланганда вужудга келадилар. Ҳозирги замон олимларидан Пьер Бурдье эса ҳозирги конфликтларнинг ривожланиш хусусиятлари устида фикрлаш учун амалий

тавсиялар беради. Унинг фикрича, синфлар тўғрисидаги марксча назариянинг камчилиги объектив мавжуд тафовутлар мажмуини эътиборга олмаслик, ижтимоий борлиқнинг фақат иқтисодий майдон билан чеклаш натижасидир. К.Боулдинг, Л.Крайсберг, М.Крозьелар фикрича, конфликтнинг ўзи турли хил мақсадларга интилувчи гуруҳларнинг қарши курашидан иборат. К.Боулдингнинг таъкидлашича, ҳамма конфликтлар умумий элементларга хамда ривожланишнинг умумий меъёрларига эга бўлади, бу элементларни ўрганиш конфликт ҳодисасини унинг исталган кўринишида ўрганиш, тасаввур қилишга имкон беради. Демак, конфликтларни тушунишда ва асослашдаги асосий ёндашувлар йирик ижтимоий уюшмалар ўзаро муносабатларининг хусусиятларини кўриб чиқиш доирасида шаклланганлигини кўришимиз мумкин. Нотенглик конфликт манбаи сифатида. Ижтимоий нотенгликнинг асосий белгилари бўлиб мулкчилик, ҳокимият, мақом муносабатларидаги фарқлар ҳисобланади. Бу хусусиятлар у ёки бу даражада жамиятнинг ижтимоий-синфий тузилмасида акс этади, ижтимоий гуруҳлар, индивидлар ўртасидаги муносабатлардаги нотенглик бўлиб намоён бўлади. Ижтимоий-сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий нотенглик билан ижтимоий гуруҳлар ва индивидларнинг ҳаёт тарзида, маданиятида, руҳиятидаги муҳим фарқлар хам боғлиқ бўлади. Моддий ва маънавий бойликларни яратиш, уларни айирбошлаш ва тақсимлаш юзасидан бўладиган ижтимоий ҳаракатлар ижтимоий гуруҳлар ўртасида тангликка, муайян шароитларда эса очиқ конфликтга олиб бориши муқаррардир. Сўнгги ўн йилликларнинг тарихий тажрибаси шундан гувоҳлик берадики, давлат социализми хусусий мулкчиликни ва синфларнинг ижтимоий нотенглигини бутунлай тугата олмади.У жамиятни ижтимоий конфликтлардан хам қутқара олмади. Бугунги кунда бозор иқтисоди ишлаб чиқариш тизимининг энг яхшиси ҳисобланади, бироқ унинг афзалликлари инсонпарварлик характерига эга бўлиши учун демократик давлат бозор иқтисоди вужудга келтириши мумкин бўлган инсонни қулликка солиш ва бегоналаштириш типик шаклларини юмшатиш масъулиятини ўз зиммасига олиши керак. Амалда бу давлат томонидан даромадларни йўқсиллар фойдасига қайта тақсимлашни, прогрессив солиққа тортишни жорий этишни англатади. Бундай қайта тақсимлашнинг механизми ва воситалари турли йўллар билан ишлаб чиқилган ва амалга оширилган: музокаралар, келишувлардан то

конфликтларгача. Бироқ, келажакда конфликтларнинг бўлиши исталмаган нарса, чунки бу ўзаро ижтимоий талофатлар билан кечади. Юридик адабиётларда бу хусусда билдирилган баъзи фикрларга к ў ра, «Микродаражадаги шахслар ўзаро таъсиридан бошлаб то гуруҳлар, ташкилотлар, жамоалар ва миллатлар орқали инсоний ўзаро таъсирнинг барча типларигача, шу жумладан, ижтимоий, иқтисодий муносабатлар ва ҳокимиятнинг тақсимланиши масалалари - буларнинг ҳаммаси конфликт орқали ривожланади, ўзгаради ва содир бўлади. Конфликт бу муносабатларда мувозанат йўқлиги сабабли юзага келади, масалан, нотенг: ижтимоий мақом, иқтисодий аҳвол, бойликка эгалик ёки ҳокимиятнинг тақсимланиши. Булар ўз навбатида камситилиш, ишсизлик, камбағаллик, жиноятчилик ва тазйиқ остида бўлишлик каби муаммоларга олиб келади. Бу даражаларнинг ҳар бири бошқалари билан алоқадор ва келгусида ижобий ўзгаришларга ёки бузғунчи зўрликка олиб келувчи қудратли «шохобча»ни шакллантиришга қодирдир» 1 . Шуни таъкидлаш лозимки, жамиятда катта ижтимоий гуруҳларнинг нотенглиги билан боғлиқ конфликтларни бутунлай бартараф қилишнинг самарали усуллари мавжуд эмас. Биринчидан, инсоният тарихи шуни кўрсатадики, ижтимоий нотенглик доимо қарор топаверади. Даврий тарзда такрорланадиган инқилоб лар нотенгликни амалга оширилиши типлари, шакллари ва методларини кўп даражада ўзгартиради, бироқ уни йўқотишга кучи етмайди. Ҳар қандай жамиятда доимо турли ижтимоий гуруҳлар ўртасида манфаатлар конфликти, ҳеч бўлмаганда ҳаётий муҳим ресурсларга эга бўлиш ёки улардан фойдаланишга бўлган ҳуқуқ учун кураш мавжуд бўлган ва бундай кейин ҳам бўлади. Бу кураш унинг объекти бўлган ресурсларни вақт чегаралари га боғлиқ равиш да давом этади. Манфаатлар ва эҳтиёжлар. Ижтимоий конфликтлар табиатини тушуниш манфаатлар қарама-қарши курашини таҳлил қилишдан иборат қадимий анъанага эга. Т урли-туман конфликтларни таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, курашувчи тарафлар ҳатти-ҳаракатининг негизида қандайдир аниқ сабаблар ётмасин, улар тарафлар манфаатига бориб тақалади, конфликт бўлганда бу манфаатлар қарама-қарши ёки бир-бирини истисно қилади. Гитлер Германияси ўзга давлатлар ерларини эгаллашга интилган, Европа мамлакатлари эса мустақиллик ка интилганлар. Ўғри бировнинг мулкини ўғирласа, мулкдор уни ҳимоя қилади. Эр-хотинлар пул масаласида жанжал қиладилар, уларнинг ҳар бири оила маблағидан мустақил фойдаланишга 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001 . С.24.

ҳаракат қилади ва улар ўз манфаатларини маъқуллаб ўзини ҳақли деб ҳисоблайдилар. Конфликт асослари сифатида манфаатларни таҳлил қилишда баъзи тадқиқотчилар унга яқин турган ижтимоий ва руҳий ҳодисаларга эътиборни қаратадилар, яъни манфаатни узвий келтириб чиқарувчи ҳодисаларга. Масалан, бирор нарсанинг танқислиги ҳолатини асословчи эҳтиёжлар категорияси, бунда организм(шахс, гуруҳ, жамият) шу етишмовчиликни тўлдиришга ҳаракат қилади. Эҳтиёж манфаатни келтириб чиқаради, манфаат бу англашилган эхтиёж, баъзида эса, уни қаноатлаштиришнинг англашилган йўли ҳамдир. К.Ледедернинг фикрича, ижтимоий конфликт инсон эҳтиёжларининг бутун мажмуини номутаносиб қаноатлантириш ёки унга путур етказиш натижасидир. Хавфсизликка, тан олинишга, ўхшашликка, ижтимоий мансубликка ва шу кабиларга булган эҳтиёжлар фақат алоҳида индивидга эмас, балки ижтимоий гуруҳларга, этник уюшмаларга, бутун жамиятга ва давлатларга хос. Ж .Бертоннинг фикрича, «асосий инсоний эҳтиёжларни тўлиқ қаноатлантирадиган ташкилий интилишлар, ҳаракатлар конфликтни ҳақиқий якунланишига олиб келиши мумкин». Шу муносабат билан кўп муаллифлар конфликтнинг психологик сабаби деганда асосий инсоний эҳтиёжларнинг бирортасига таҳдид солиш(фрустрация)ни тушунадилар. Конфликтда курашувчи тарафлар ўз мақсадлари сари ҳаракат қиладилар, бирок, бу мақсадларга бир вақтнинг ўзида икки томоннинг бир-бирларига зарар етказмасдан туриб эришишлари истисно қилинади. Д епривация концепцияси. Йирик ижтимоий коллизиялар сабабларини аниқлаш учун депривация деб аталадиган концепциядан фойдаланиш мумкин. Бунда гап шундай ҳолат тўғрисида кетадики, бу ҳолат учун талаблар ва уларни қондириш имкониятлари ўртасидаги яққол фарқланиш хосдир. Вақт ўтиши билан депривация кучайиши ёки камайиши ёхуд ўзгармасдан қолиши мумкин. Депривациянинг кучайиши бир томондаги талаблар (кутилаётган натижалар), иккинчи томондан, уларни қаноатлантириш имкониятлари ўртасидаги нисбатга боғлиқ. Депривациянинг ўсиши, биринчидан, шаклланган талабларнинг имкониятларини камайишида рўй бериши мумкин, масалан,иқтисодий кризис шароитида. Бундай шароитда талаблар қуйидаги формула билан белгиланади: «фақат ёмон бўлмаса бўлди». Иккинчидан шундай вазият булиши мумкинки, бунда кутилаётган натижалар, талаблар уларни қондириш имкониятларидан кўпро қ ўсиб боради. Мана шунда депривация кучаяди ва демак, конфликтларни вужудга келиш эҳтимоли кузатилади.

Депривация барқарор даражасининг сақланиши ёки унинг камайиши эҳтиёжларни қондириш шароитида талаблар(кутилаётган натижалар) даражасининг пасайиши ёки кутилаётган натижаларга нисбатан талабларни қондиришнинг жуда тез ўсиши шароитида юз бериши мумкин, бу эса жамиятда ахлоқий-психологик муҳитни барқарорлаштириш, кескинликни юмшатишга имкон берувчи руҳий шарт-шароитни яратади. Ва аксинча, депривациянинг кучайиши ижтимоий тангликни ортишига, очиқ ижтимоий, сиёсий ва этник конфликтларни вужудга келишига олиб келади. Иррационал элементлар. Конфликтларнинг пайдо бўлишида ижтимоий субъектлар манфаатларининг тўқнашувига олиб келган у ёки бу объектив сабабларни аниқлаш мумкин.Масалан,бир аёлни севувчи икки эркак ўртасидаги конфликт ёки транспорт вазирлиги билан фермерлар ўртасидаги уларнинг ҳудудида автомагистрал қурилишидан келиб чиққан тўқнашув объектив шаклланган вазиятдан қонуний тарзда келиб чиқувчи зиддиятларга асосланади, бу вазиятда ҳар кайси тарафнинг ҳақиқий эҳтиёжидан тўқнашади. Бироқ жамиятда зиддиятлар ва демак, конфликтлар ҳам жуда кўп учрайди, уларнинг ҳаммаси ҳам бирор жиддий сабаблар билан боғлиқ эмас, балки одамларнинг асл эҳтиёжлари ва мақсадларига тўғри алоқадор бўлмаган субъектив омиллар ва кишиларнинг характерлари, кайфиятлари, оддий, арзимаган инжиқликлари каби сабаблар билан ҳам зиддиятлар юзага келиши мумкин. Бундай «субъектив» зиддиятлар оилада, хизматда ва бошқа ишларда доимий мулоқотда бўлишга мажбур бўлган айрим индивидумлар ўртасида тез-тез содир бўлиб туради. Бу зиддиятлар жуда майда, бошқа кишилар назарида арзимайдиган,сохта бўлиши мумкин, бироқ характер хусусиятларига кўра нормал ўзаро муносабатлар учун енгиб бўлмас тўсиқлар бўлиши мумкин. Психологларнинг таъкидлашича, характер ёки хулк- атворнинг энг таъсирчан жиҳатлари бўлиб, меъёрдаги, табиий сифатлар бўлиши, бироқ бундай сифатлар бошқа одамларда бўлмаслиги мумкин: пунктуаллик, тежамкорлик, аниқлик, сабрлилик ва б. Бошқа бир одамнинг кийиниш одати ёки овқат ейиш усули ҳам норозиликни юзага келтириши мумкин. Кўпинча темперамент, таъсирланишнинг тезлигида фарқланувчи кишилар ўртасидаги тўқнашув - ларни тушуниш қийин бўлади. Ниҳоят, конфликт сабаби бўлиб кимнингдир шунчалик таъсирчанлиги, ахмоқона қилиғи бўлиши мумкин. Конфликт ҳақидаги одатдаги фикр шундан иборатки, конфликт доимо ўз манфаатларини оқилона қўллаб-қувватловчи кишилар ўртасидаги мантиқан тушуниладиган зиддиятдир.

Бироқ, даставвал бундай тушун и шга мутахассислар томонидан кузатиладиган кўп омиллар қарама-қарши туради. Масалан,оилавий жанжалда эр зиддиятни иложи борича юмшатишга ҳаракат қилиб хотинига ён босади , аёл эса, эрнинг бундай ҳаракатини «бежиз эмас» деб тушуниб, баттар «тўнини тескари кийиб олади» ва конфликт янги куч билан авж олади. Давлатлараро музокараларда бир тараф унга биринчи сўз берилмагани учун ўзини ҳақоратланган (камситилган) деб билади ва музокаралар узилади. Мана шунга ўхшаш конфликтлар сабабларининг мураккаблигини тасдиқловчи шу каби кўп мисолларни келтириш мумкин, бироқ булар ҳар доим ҳам қатъий мантиқий тузилма (реконструкция)да эътиборга олинавермайди ва кўпинча йўқотиб бўлмайдиган иррационал элементлари билан кечади, бу эса, конфликтнинг индивидуал ўзига хослигини ташкил қилади ва уни оддий воситалар билан ҳал қилишга йўл қўймайди. Бу, айниқса, милатлараро конфликтларда кўринадики, бу конфликтлар одамлар ҳатти-ҳаракатининг пухта ишлаб чикилмаганлиги, оқилона эмаслиги (иррационал бўлиши), деструктив (бузғунчи) характердаги ҳиссиётларнинг устун келиши оқибатида бошқара олинмайди ва мабодо улар кенгайиб, авж олса, ҳақиқий ҳалокатга айланиши мумкин. Психотерапевтик амалиётдан маълумки, одамнинг мулоқот жараёнида содир этадиган хулқ-атвори, ҳаракатининг ноаниқлиги, бошқа кишиларда асабий реакцияни туғдириши мумкин ва конфликтларга олиб келиши мумкинки, булар гўё бошқа шахсларга бутунлай бемаъни ва сабабсиздек бўлиши мумкин. Шу билан бирга барча муаммо муносабатларнинг тартибга солинмаганлигида ва чалкашлигида, психологик жиҳатдан «турли тилда» эканлигидадир. Шахсий конфликтда иррационал элемент, агар унда руҳий касал ёки ақли норасо шахс иштирок этса, унинг ҳақиқий асл сабаби бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бундай ҳолатлар кам эмас. Биз бу ерда шахснинг ички конфликтлари устида тухталмаймиз, айни вақтда миллий ёки диний ҳислар билан қўзғ а лган омма орасида баъз ан конфликтни кучли кескинлаштиришга қодир одамларнинг ҳозир бўлиб қолишини ёдимиздан чикармаслигимиз керак. Шу боис комплекс фан бўлган конфликтология шундай кам аҳамиятли бўлган ҳолатни эътиборга олиш лозим. Ўз-ўзидан тушунарлики, «объектив» ва «субъектив» зиддиятлар, шунингдек «иррационал» элементлар деб аталган нарсалар реал ҳаётда қатъий чегараларга эга эмас ва бу ерда конфликтли хул қ -атвор сабабларида бўлиши мумкин бўлган вариантлар доирасини кўрсатиш учун жуда шартли қилиб белгиланади. Ҳамма ҳолларда биз у ёки бу тарзда кишилар

манфаатлари билан иш кўрамиз, бу манфаатлар кўп ёки кам аҳамиятли, барқарор ва ўзгарувчан, ошкора ёки яшири н бўлиши мумкин. Зиддиятлар даражаси. Зиддиятларнинг «объективлиги» ва «субъективлиги»ни уларнинг икки хил даражадаги манфаатлар билан боғлиқлигини эътиборга олганда турли нуқтаи назардан тушуниш мумкин. Содда килиб айтганда бундай бўлиш у ёки бу ташқи фаолиятдаги эҳтиёжлар билан ёки мустақилликка, ўз-ўзини сақлаб қолишга, ўз-ўзини ҳурмат қилинишига бўлган эҳтиёжлари билан боғлиқ. Одамлар ўртасидаги жиддий тўқнашувга қатор ҳолатлар сабаб бўлиши мумкин,масалан, икки одам ресторанда битта столга даъво қилади, урушлар икки давлатнинг бирор ҳудудда ўз таъсирини сақлаб қолиш ёки бирининг иккинчиси устидан ҳукмронлигини ўрнатиш, ўз мустамлакасига айлантиришга бўлган интилишидан келиб чиқади. Юқоридаги икки ҳолатда моҳият бўйича турли даражадаги манфаатлар тўқнашади. Биринчи ҳолатда ҳар қайси субъект ўзининг хусусий манфаатидан келиб чиқиб, ўзига ҳалақит бераётган бошқа субъект билан курашади. Иккинчи ҳолатда озодлик, дахлсизлик, асосий ҳуқуқларни ҳурмат қилинишини сақлаш билан боғлиқ мотивлар аҳамиятли. Инсон учун муҳимроғи бу унинг индивидуал эркинлиги, жисмоний дахлсизлиги, шаъни ва қадр-қиммати бўлса; давлат ёки миллат учун эса, мустаққиллиги, ҳудуди ёки чегарасининг дахлсизлиги, жаҳон ҳамжамиятининг тенг ҳуқуқли субъекти сифатида тан олиниши муҳимдир. Бундай манфаатлардаги зиддиятларнинг энг кескин ифодаланиши - бош қ а ижтимоий субъект билан тўлиқ мос келмаслик ва уни йўқ килиш учун курашиш ҳисобланади. Юқорида гап ижтимоий зиддиятларнинг даражалари ҳақида бор а дики, бу даражалар тарафларнинг манфаатлари қанчалик муҳимлигини фарқлайди. Зиддиятларни даражаларга ажратиш уларнинг бир биридан қанчалик чуқурлигига қараб фарқланишини кўрсатади. Бу эса,субъектнинг конфликтга жалб қилинганлиги даражасини, конфликтни ҳал қилиш имконияти ва усулларини белгилаб беради. 4. Шахсни ҳуқуқий бегоналаштириш Бегоналаштириш феномени. Инсонлар ўз меҳнатлари натижалари , ўзлари тўплаган моддий ва маънавий бойликлар, эришган ютуқлари нафақат уларнинг ўзларидан ажралиб узоқлаша боришини, шу билан уларни ўзларига бўйсундириб худди ўз хусусий ҳаётига эга бўлишаётганини пайқай бошлаганларида ижтимоий ҳаёт алоҳида

олинган инсон ҳаёти билан бутун жамият ютуқлари ўртасидаги фарқланишни, номувофиқликни тасдиқловчи кўплаб мисолларни намоён эта бошлаган вақтда ижтимоий-сиёсий адабиётда бегоналаштириш муаммоси тадқиқотчилар диққат марказида турган. Бадиий шаклда бу муамммо ака-ука Гриммлар, Гофман асарларида, айниқса, австриялик ёзувчи Густав Майринканинг “Голем“ номли фантастик романида аниқ шаклда ифода этилган. Бу асарда ХУ II асрда бўлиб ўтган воқеа тарихи баён қилинган, бир коҳин сунъий одамни ясайди, у ибодатхонада қўнғироқ чал ғ увчилик қилиши ва турли оғир ишларни бажариши керак эди. Голем шундай яса лган эдики, унинг тишлари билан тутиб турувчи қоғозга сеҳрли сўзлар ёзилган бўлиб, бу ёзув унинг ишлаш қобилиятини таъминлар эди. Бир куни кечки ибодатдан сўнг коҳин Голем оғзидаги қоғоз бўлагини олиб қўйишни ёдидан чиқаради, у эса, итоаткорликдан чиқиб, қоронғи кўчалар бўйлаб югуриб кетади, йўлида ўзига дуч келганларни ўлдиради. Австриялик муаллиф китобида воқеа нисбатан яхши якунланади. Коҳин Големни қувиб етади ва қоғоз бўлагини йиртиб ташлайди, бу унинг ҳалокати эди. Булгаковнинг “Ит юраги“ асарида ҳам шу мазмундаги воқеа баён этилади. Афсуски, ҳаётда инсонларнинг ўзлари томонидан ўз фаровонликларига хизмат қилиш учун яратган нарсаларини жиловлашга осонликча эришиб бўлмайди. Бегоналаштириш муаммосини назарий жиҳатдан кўтариш масаласи Янги давр мутафаккирлари асарларида муфассал ёритилган . Улар ўз замондошларининг эътиборларини ижтимоий муносабатлар соҳасига, буржуа ижтимоий муносаб а тларининг қарор топиши жараёнига қаратдилар. Ж.Ж.Руссо фикрича, жамият одамларни бузади ва маънавий қашшоқ қилади. У инсон фаолияти маҳсулидан инсонларга қарама-қарши турувчи кучга айланади. Табиий жараёнлар дастлаб ҳукмронлик қилган даврда эркин ва қарам бўлмаган инсонлар ижтимоий муносабатларнинг шаклланган тизими таъсирига тушиб қоладилар, ўзига ўхшаганлар қулига айланиб қоладилар. Инсонни бундай бегоналаштириш ҳолатидан чиқи б кетиш и учун Руссо “ижтимоий шартнома“ тузиш зарур деб билади, яъни фуқароларнинг бундай битимга ихтиёрий риоя этишлари аввалги тенглик, эркинлик ва мустақилликни қайтаришга имкон беради. “Ижтимоий шартнома“ назарияси катта сиёсий таъсирга эга бўлди, ижтимоий тартибсизликни жиловлашга, ижтимоий муносабатларни барча инсонлар ва табақалар манфаатларига бўйсундиришга бўлган умидни уйғотиб , илк буржуа муносабатлари даври илғор мутафаккирларини руҳлантириб юборди. Бироқ, товар муносабатларининг

ривожланиши назарий концепциялар ва сиёсий шиорлардан мустақил ва қатъий тарзда юз ўгира бошлади. Алоҳида шахслар ва синфларнинг хусусий иқтисодий манфаати жамиятни адолат ва тафаккур асосида қуришга бўлган ҳар қандай уринишларни чиппакка чиқарди. “Ижтимоий шартнома“ назариясининг бегоналаштиришни енга олмаслиги ва унинг табиатини тушунтира олмаслиги ойдин бўлиб қолди. Бу муаммони ҳал қилишга йўналтирилган кейинги назарий уринишлар немис классик фалсафаси билан боғлиқ бўлди. Бу ерда бегоналаштириш феноменига одамнинг фаол табиатига хос ички хусусият сифатида қаралди. Немис классик фалсафаси бегоналаштиришни енгишнинг амалий йўлларини кўрсатиш ўрнига унинг табиатини тушунтиришга ҳаракат қилди. Фихте нинг фикрича, инсон моҳиятига кўра ўз-ўзини англаш ёки соф “Мен“дир бўлиб, у ўз фаолиятида предмет , яъни “Мен эмас“ни бегоналаштиради. Бу Фихтенинг предметлиликни асослаши ўзига хос тарзда бегоналаштиришни англатади. Гегел фалсафасидаги бегоналаштириш муаммоси ҳам эътиборга лойиқ. Бу ерда бегоналаштириш муаммоси, биринчи дан, табиат ва жамият тарихида абсолют руҳнинг ифодаси сифатида, иккинчи дан, бегоналаштиришнинг тарихан ўткинчи шакллари муаммоси сифатида талқин қилинади. У ўзининг “ Р уҳ феноменологияси“, “Ҳуқуқ фалсафаси“, “Эстетика“ асарларида рим жамияти, крепостнойлик ва ҳозирги замон буржуа ҳуқуқий ҳолати шароитларида бегоналаштиришнинг тарихий шакллари ни фарқланишига эътибор ни қаратди, шу билан жамият тарихий тараққиёт қонунияти ва ундаги бегоналаштириш жараёни муаммосини илгари сурди. Бегонал а штириш муаммос и га бўлган янги қараш К.Маркс томонидан шакллантирилди. Шуни айтиш жоизки, К.Маркс немис классик фалсафаси томонидан муаммонинг ҳал этилишини яхши билган ҳолда унинг бегоналаштириш муаммосини ҳал қилишга қўшган ҳиссасини юқори баҳолади. У бу муаммога назарий- мантиқий даражада эмас, балки ижтимоий тузилма нинг амалий масаласи сифатида қараш муҳимлигидан келиб чиқди. Маркснинг дастлабки асарларида бегоналаштириш ҳолати меҳнат тақсимоти хусусиятлари ва хусусий мулкчиликнинг ҳукмрон шакллари билан узвий боғликликда тушунтирилди. Бегоналаштириш муаммоси, энг аввало, меҳнатни бегоналаштириш муаммоси сифатида тадқиқ этилди.

Маркс ўзига замондош бўлган жамиятда ( бу жамиятни у ишлаб чиқариш воситалари билан ёлланма ишчи ўртасидаги антогонистик муносабат - ларга қурилган жамият деб ҳисоблаган) ишчилар меҳнат фаолиятига мажбурий ташқи жараёнга бўлгандек муносабатда бўлишлигини қайд этади, унда ишчи “ўз жисмоний ва маънавий энергиясини тўла намоён қила олмайди, балки ўзининг жисмоний табиатини издан чиқаради ва ўз руҳини бузади“. Ишлаб чиқариш ва бутун жамиятни капиталистча ташкил этиш жиҳатидан ишчи нафақат меҳнат фаолияти жараёнидан , шу билан бирга унинг натижаларидан,ўз меҳнати маҳсулотларидан бегоналашган ҳисобланади. Улар ишчига эмас, балки алоҳида хусусий мулкдорга ёки умумий капиталист - давлатга тегишли бўлади. Марксча ғояларни амалга оширишга қаратилган ҳаракатлар бегоналаштиришни йўқотишга олиб келмади. Аксинча, бу йўналишда унинг янги шакллари пайдо бўлди, уларнинг кўплари ўзининг ижтимоий оқибатларига кўра янада хавфлироқ эди. Инсон фақатгина ишлаб чиқаришдаги “винтча“ бўлиб қолмади. У ҳокимият учун курашувчи гуруҳлар ва айрим шахслар қўлидаги ўйинчоққа, ўзгалар эркини ижрочисига айланди. Бегоналаштиришнинг психологик ва ижтимоий табиати. Бегоналаштириш феномени доимо индивид ва жамият ҳаётида қайта ишлаб чиқилаверади. Бегоналаштиришни бартараф этиб бўлмаслик кўпчилик олимларнинг бегоналаштиришни тарихий ўткинчи характери ҳақидаги ғоялардан воз кечишларига олиб келди. Машҳур рус файласуфи Бердяев бегоналаштиришни буюмларнинг ўз табиатига кўра бартараф этиб бўлмайди деган фикрга келган. Инсоннинг ижодкорлик моҳияти ҳамиша унинг тафаккури ва қўллари яратган асарларни унинг ўзидан ажралиб узоқлаб боришини келтириб чиқарган ва келтираверади, бу асарлар ўз мантиқи ва тақдири қонунлари бўйича мавжуд бўладилар. Ҳар қандай моддийлашган борлиқни Бердяев бегоналаштирилган борлиқ деб ҳисоблайди. Ижтимоийлик қатор ҳолларда муаммони янада кучайтиради. Инсонни бегоналаштириш ва инсонпарварлик инқирозини Бердяев инсон ва табиатнинг узвий бирлигини бузувчи техник тараққиёт ва ўзига замондош бўлган цивилизация билан боғлайди. “Буржуа цивилизацияси дунё нокоинотлиги нинг чегарасидир. Унда инсон ички жиҳатдан ҳалок бўлади, ташқи жиҳатдан автоматлаштирилган инсон билан алмаштирилилади... Бироқ цивилизациянинг техник кучлари инсоннинг

ўзини устидан ҳукмронлик қилади , уни қулга айлантиради, унинг қалбини ўлдиради“. Машҳур немис файласуфи Хайдеггер ҳам бегоналаштиришга ижтимоий муносабатлар мавжудлигининг атрибути, ички хусусияти сифатида қараган. Кундалик ташвишлар дунёсини, инсон қиёфасининг йўқолишини, унинг жамият функционал бирлигига айланишини ижтимоий хулқ-атворнинг бегоналаштирилган нормаларида инсон моҳиятининг эриб кетиши деб тушунтирган. У ижтимоий мулоқот воситалари ва нормаларидан фойдаланиб, ҳар биримиз бошқаларга тақлид қилиб ҳаракат қиламиз, ўқиймиз, кўрамиз , адабиёт ва санъат асарлари ҳақида фикр берамиз деб тушунтиради. Психология фани нафақат бегоналаштириш мавжудлиги фактини инкор этиб қолмайди, шу билан бирга бу феноменни инсон ҳаётининг б а рқарор, узоқ мавжуд бўлувчи йўлдоши деб ҳисоблайди. Шахсни ҳуқуқий бегоналаштиришнинг моҳияти ва шакллари. Фуқаролик жамияти амал қилишини тартибга солувчи ҳуқуқий институтлар ва нормалар тизими давлат фаолияти, бошқарув ва давлат тузилиши шакллари хусусиятлари ҳамда сиёсий режим билан бевосита боғлиқ . Ҳуқуқ фақат жамият иқтисодий тузумига боғлиқ бўлмасдан, б алки ҳукмрон табақалар ва гуруҳларнинг сиёсий эркларига, фуқаролар сиёсий маданиятига ва давлат фаолияти анъналарига қараб жиддий ўзгариб боради. Ҳуқуқ аҳолининг айрим гуруҳлари манфаатларини юридик жиҳатдан мустаҳкамлаб, иккинчи томондан бир вақтнинг ўзида унинг бошқа гуруҳлари эркинлигини чеклайди. Тарихий тараққиёт жараёни, бу ҳолатда одамлар манфаатлари ва эҳтиёжларининг вақт ичида ўзгариши жараёни ҳуқуқий бегоналаштириш имкониятини янада кўпроқ даражада кучайтиради. Шу боис ҳуқуқ тарихи ўз ҳуқуқини қўлга киритиш учун, ҳуқуқий ҳужжатлар ва қоидалар тизимида бегоналаштиришни бартараф этиш учун олиб борилган доимий кураш тарихидан иборат эканлиги тасодифий эмас. Турли мамлакатларнинг сиёсий ва ҳуқуқий тизими билан танишиш бегоналаштириш феномени ни сиёсий ва ҳуқуқий муносабатларнинг ҳар қандай тизимига хослигини кўрсатади. Киши ларнинг юридик ижоди маҳсули бўлган ҳуқуқий тизим ҳамма ерда муайян мустақилликка эга бўлади ва ўзининг бу сифатида жамият индивидлари ва айрим гуруҳларнинг ҳаётий манфаатлари ва ҳуқуқларини у ёки бу даражада бегоналаштириб фуқаро хулқ-атвори омили ролини ўйнай бошлайди. Бу жараёнда ҳуқуқий бегоналаштиришнинг умумий жиҳатлари, шаклларини кўриш мумкин. Масалан, ҳар қандай мамлакат ҳуқуқи нинг негизи бўлиб

муайян жамият ҳаётининг узоқ тарихи жараёнида шаклланган одат, ҳуқуқий анъана ҳисобланади. Ҳар бир алоҳида олинган ҳолда бу тарих ўзига хосдир, бироқ у ҳамма ерда сиёсий бошқарув ҳуқуқий шаклларининг халқ руҳиятига мос келиши каби ягона муаммони юзага келтиради. Бу шаклдаги ҳуқуқий бегоналаштириш ўзгаришларсиз қолмайди, унинг ўзгаришлари ҳуқуқий ҳужжатлар тизимида инсонлар манфаатларини расмийлаштиришнинг муайян аниқ жараёнларига таъсир этадилар. Ҳатто давлат сиёсий ривожланиш тарихига доир етарли тажрибага эга бўлмаган ҳолларда ҳам ҳуқуқий бегоналаштиришнинг бу шакли бошқа мамлакатлар одатлари ва анъаналарини ўзлаштириш кўринишида намоён бўлади. Ҳуқуқий бегоналаштиришнинг кенг тарқалган шакли бу ҳокимиятнинг муайян институтлари ва ташкилотларида, мавжуд ҳуқуқий тизимдаги шахсни бегоналаштириш ҳисобланади . Ҳар бир аниқ ҳолатда индивид унинг ўзигача мукаммал ишлаб чиқилган ва шу билан унинг эҳтиёж ва манфаатлари мустақиллигини бегоналаштирувчи ҳуқуқнинг тайёр тизимига дуч келади. Сиёсий-ҳуқуқий институтлар амалдаги тизимининг ўрнатилган нормалари, тамойиллари, қоидаларининг муайян аҳволи шахсни ҳуқуқий бегоналаштириш даражаси ҳақида хулоса чиқариш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бу тизимдаги кичик ўзгаришлар бегоналаштириш ҳолатига жиддий таъсир этиши мумкин. Масалан, совет ҳуқуқий тизими давлат (партия) да муҳим раҳбарлик лавозимида бўлиш муддати чегараларини назарда тутмаган. Fарб мамлакатларининг ҳуқуқий тизимларида аниқ ёзиб қўйилган бу норма ҳозирги замон давлати ( эски тузум парчаланиши натижасида қарор топган давлат) сиёсий ривожланиш хусусиятларига таъсир этиши мумкин. Тарихий тажриба , ҳокимиятнинг бир томонлама узурпация қилиниши ва халқдан ажралиб қолиш жараёнларига қарши туриш институтларига эга бўлган жамиятда юз бераётган ўзгаришларни тез сезувчан сиёсий тизимлар ҳуқуқий бегоналаштиришнинг энг кескин шаклларини зудлик билан енга оладиган барқарор восита эканлигини кўрсатади. Fарбдаги сиёсий тизимла р жамиятнинг давлат-ҳуқуқий институтлари доимий такомиллашганлиги боис энг барқарор ҳисобланадилар. Сиёсий ва ҳуқуқий қурилишда иштирок этиш жараёнида шахсни ҳуқуқий бегоналаштириш тўғридан-тўғри ва вакиллик демократияси ривожланиши билан боғлиқ. Фуқароларнинг митинглар ва намойишлар, иш ташлашлар ва норозилик ҳаракатларини амалга оширишга бўлган

ҳуқуқ ва эркинликлари, бевосита демократиянинг бошқа шакллари ҳуқуқий бегоналаштиришга, унинг даражасини камайтиришга, жамият ҳуқуқий ва сиёсий ҳаётини ривожлантириш жараёнига фуқароларнинг бевосита дахлдорлик муҳитини яратиш орқали жиддий таъсир кўрсатади. Ижтимоий ривожланишни тартибга солишда бевосита демократия шакллари орқали фуқаролар иштироки, шунингдек, шиддат л и ижтимоий ўзгаришлар тарихий даврларида (инқилоблар, қайта қуришлар ва ҳ.) бундай иштирок этишга бўлган уринишлар даражаси энг юқори баҳоланади. Аҳоли нинг аксарият и эрк-иродасини бевосита намоён бўлиши таъсирида жамият катта қадамлар билан аср лар мобайнида омма ташаббускорлигини бўғиб қўйган, уни давлат ишида иштирок этишдан бегоналаштирган нормалар, қонунлар, юриш-туриш қоидаларини рад этиб, янада юқори босқичга қараб ҳаракат қила бошлайди. Шахсни ҳуқуқий бегоналаштиришни енгишда вакиллик демократияси шакллари ҳам ўз ижобий ролини ўйнайди. Фуқароларнинг жамият ва давлат ишларида бевосита ва билвосита иштироки ҳуқуқий тизимнинг шаклланиши ва амал қилиши жараёнида юзага келадиган бегоналаштириш ҳолатини барҳам топтириш имконини беради. Ҳуқуқ ижод этиш фаолияти натижалари шахсни ҳуқуқий бегоналаштириш омили бўлиши мумкин бўладиган вазият ҳаётда ўз табиатига кўра бошқача ҳолатлар асосида юзага келиши мумкин. Масалан, ҳуқуқий маданият паст бўлган жамиятда одамлар гарчи давлат томонидан кўп қонунлар қабул қилинсада, улар гўёки мавжуд эмас дек бўлиб кўринадиган вазиятга тез-тез дуч келадилар. Қ онунлар мавжудлиги шароитида фуқаролар ўз кундалик ҳаётларида уларга риоя этмайдилар. Бундай ҳол ат да одамлар прецедент, бошлиқ фикри, куч ишлатиш , таниш-билишлик ёки мажбурловни маъқул кўрадилар. Ҳозирда ҳам қонун матбуотда эълон қилиниши билан кучга кириши одат ий ҳол бўлсада, бироқ фуқаролар улардан узоқ вақт давомида фойдалана олмайдилар, чунки тегишли мансабдор шахслар уларни қабул қилинган қонун бўйича юқори турувчи орган нинг тушунтириш ва шарҳларини кутишга “содда“ тарзда ишонтирадилар. Шахсни ҳуқуқий бегоналаштиришнинг турли шакллари ўзаро узвий боғланган, улар ўз бирлигида сиёсий ҳуқуқлар, эркинликлар ва мажбуриятлар ма йдони ни ташкил этади. Бу ижтимоий тараққиётнинг ўткинчи бўлмаган ва доимий ўзгарувчан омилидир. Инсон фақат ўз ҳуқуқлари ва манфаатлари учун бўлган курашдагина жамиятда

бегоналаштириш ҳолатини енгиши ва истаган даражадаги эркинликни қўлга киритиши мумкин. Ҳуқуқий бегоналаштиришнинг конфликтлилиги. Ҳар бир инсон вояга етганидан сўнг унинг ўзидан олдин ва унинг шахсий эҳтиёжлари, одатларини ҳеч бир даражада эътиборга олмаган тарзда шаклланган фуқаро хулқ-атвори нормалари ва қоидалари тизимини учратади. Бундай вазиятда инсон мавжуд ҳуқуқий тизимга мослашиши ёки уни ўз манфаатларидан келиб чиқиб ўзгартириши керак. Икки ҳолатда ҳам конфликтлар бўлиши эҳтимол, бироқ иккинчи ҳолатда эса, муқаррардир. Тоталитар тип жамиятларда ижтимоий конфликтлар кам учрайдиган воқелик ҳисобланади. Бу ерда гап фақат ҳокимиятга қаршилик кўрсатишнинг ҳар қандай уринишларига нисбатан зўрлик ва мажбурлов ишлатиш ижтимоий “тинч-тотувлик“нинг кафолати бўлиб ҳисобланишида эмас. Бундай жамиятларда муҳитнинг ўзи ижтимоий муносабатларни меъёрда амал қилишининг қатор муҳим шароитларига эга бўлмайди. Бу ерда ижтимоий гуруҳларнинг умумий манфаатларини шакллантириш ва унга алоҳида индивидларнинг қўшилиш жараёнини таъминлай оладиган зарур ташкилий шакллар йўқ. Машҳур француз тадқиқотчиси А.Токвиль фикрича, гуруҳларнинг бирортаси ҳам қаршилик кўрсата олмайдиган марказлашган давлат ҳокимияти етакчи мавқега эришса ижтимоий конфликтлар “йўқолиб боради“. Тоталитар тизимларда очиқ конфликтларнинг вужудга келишини ижтимоий ташаббус ва ўзаро ташкиллашув механизмларининг йўқлиги ҳам қийинлаштиради. Бундай тизимлар юқоридан санкцияланмаган ташаббус билан чиқиша олмайди. Бундай шароитларда сиёсий конфликтлар фақат давлат бюрократик аппаратининг ўзидаги элементлар ўртасида, унинг негизида юзага келиши мумкин. Ёпиқ жамиятда конфликтлилик ҳам ёпиқ характерга эга бўлади. Ҳокимият тузилмаларида юз берган конфликтлар ҳақидаги ҳақиқатни жамият улар тугаб бўлганидан сўнг маълум бўлган натижалар ва ижтимоий оқибатларга кўра била олади. Ҳозирги замон тоталитаризмининг асосий хусусиятлари фақат фашистик режимлар учун хос бўлмаган, шунингдек улар аста-секинлик билан турли даражаларда деярли барча социалистик мамлакатларда амалда намоён бўлди. Бу ижтимоий конфликтлиликнинг умумий аҳволига ҳам таъсир этди. Биринчи қарашда қарор топган социализмнинг узоқ тарихи давомида жамиятга жиддий ижтимоий зиддиятлар ва конфликтлар маълум бўлмагандек кўриниши ажабланарли. Ҳақиқатда улар кўп бўлмаган. Ҳозирда социализм мамлакатларида рўй берган йирик

ижтимоий конфликтлар сонини бармоқ билан санаш мумкин. Бундай ҳолатнинг сабаби фақат социалистик тузумнинг ижтимоий хусусиятларидагина эмас, шу билан бирга ижтимоий конфликтга айланишга қодир бўлган норозиликнинг эркин намоён бўлишига сунъий тарзда тўсқинлик қилувчи тоталитаризмнинг ўзига хос хусусиятлари билан ҳам изоҳланади. Собиқ Иттифоқда “ижтимоий уйғунлик“ инсонлар онгига қудратли тарғибот аппарати воситасида таъсир этиш орқали эришилган. Демокр а тик жамиятда фақат тотувлик эмас, шунингдек конфликтлилик ҳам ижтимоий тараққиётнинг одатий ҳолатига айланади. Демократик жамият ўз ининг мустаҳкам яхлит бирлиги ва конфликтлар йўқлиги билан эмас, балки ўз ҳаракатчанлиги билан барқарордир. У нафақат ижтимоий конфликтларни барҳам топтиради, балки уларнинг эркин намоён бўлиши учун шароит яратади. Бироқ тоталитар тизимдаги конфликтлардан фарқ қилиб, улар қонун доирасидаги, қоида бўйича нисбатан тинч кечувчи конфликтлардир. Ижтимоий ўз-ўзини тартибга солиш ривожланган механизмларининг мавжудлиги демократик шароитда кўп даражада ижтимоий тўқнашувлар кескинлашувнинг энг сўнгги шаклларининг бўлмаслигини белгилайди. Илмий асосланган ва текширилган услублар бўйича музокаралар, келишувлар, мунозараларнинг муайян тартибини назарда тутган ижтимоий технология ёрдамида ижтимоий конфликтлар умумдемократик йўналишда кескин салбий ижтимоий оқибатларсиз кечади. Жамиятнинг тоталитар ва демократик типлари шароитида конфликтлилик тавсифи (энг умумий жиҳатда) шахсни ҳуқуқий бегоналаштиришни барҳам топтиришнинг ҳукмрон сиёсий режим характерига қараб турли даражада бўлиши ҳақида хулоса қилишга олиб келади. Ижтимоий муносабатларни конфликтсиз тартибга солишнинг идеал ҳуқуқий тизими мавжуд бўлмайди. Фақат алоҳида фуқаролар ва улар бирлашмаларининг хусусий манфаатларини ифодалаш ва қўллаб- қувватлаш эркинлиги орқали ҳақиқий умумий манфаатни шакллантириш механизмига ўтиш мумкин. Шундай қилиб, шахсни ҳуқуқий бегоналаштириш муаммосини қисқача таҳлил этиш асосида қуйидаги умумлаштирувчи хулосаларни чиқариш мумкин:

1) бегоналаштириш фалсафий категория бўлиб, унинг мазмуни алоҳида фанлар томонидан ўрганиладиган унинг хусусий жиҳатларига қарганда мислсиз бой, кучли ва кўп қирралидир ; 2) бегоналаштириш феномени инсон ҳаётий фаолиятининг ажралмас хусусияти, унинг шароитлари, жараёни ва натижасининг индивидлар устидан ҳукмронлик қилувчи ва уларга мажбурий бўлган муайян хулқ-атвор нормасига, мустақил кучга айланиш имкониятидир ; 3) бегоналаштириш феномени инсон табиати ва жамият билан узвий боғлиқ, шу боис унинг салбий жиҳатларини барҳам топтириш фақат якка индивидлар ва жамият ҳаётини доимий инсонпарварлик ёндошуви асосида такомиллаштириш орқали рўй бериши мумкин ; 4) бегоналаштиришнинг намоён бўлиш хусусиятлари ва шакллари муайян тарихий давр умумий хусусиятларига узвий боғлиқ ҳолда тарихий тараққиёт жараёнида кўп даражада ўзгаради. Бироқ мавжуд бўлган ҳар бир давр бегоналаштириш феноменини бутунлай йўқ қила олмади. “Янги жамият“ни барпо этиш, “янги инсон“ни яратишга бўлган уринишлар инсонни бегоналаштириш янги шаклларининг кўринишлари бўлди, холос; 5) шахсни ҳуқуқий бегоналаштиришни йўқотиш жараёнига конфликтлилик хос. Жамиятнинг конфликтлилик даражасига таъсир этувчи кўп сонли омиллар ичида ундаги бегоналаштиришнинг муайян аниқ ҳолати ҳам ўз ўрн и га эга. Бироқ, жамиятда конфликтлилик аҳволи билан бегоналаштиришнинг боғлиқлиқлиги бир хил эмас. Бегоналаштиришнинг юқори даражаси кичик конфликтлилик билан юз бериши мумкин, кам даражадаги конфликтлилик эса бегоналаштиришнинг салбий оқибатларини умумий барҳам топтиришга қодир шаклларига эга бўлиши мумкин. 5 . Конфликт функциялари Конфликтнинг ижтимоий роли ва функцияси. Конфликтнинг ижтимоий ҳаётга таъсири жамият ва инсон ҳаётининг барча соҳаларида кузатилади. Бундай таъсирни ойдинлаштиришга функция тушунчасини киритиш орқали эришилади. Бу тушунча бир томондан жамият ҳаётида ижтимоий конфликтнинг умумий аҳамиятини , бошқа томондан эса, ижтимоий конфликт билан ижтимоий ҳаётнинг бошқа жиҳатлари (компонентлари) ўртасидаги боғлиқликни ифодалайди. Биринчи ҳолатда функция деганда конфликтли муносабатлар ижтимоий оқибатларининг муайян мажмуи тушунилади. Иккинчи ҳолатда функция деганда бу

фаолият йўналиши деб тушунилади. Назарий таҳлилда бу икки нуқтаи назарни эътиборга олиш муҳим, шунингдек икки ҳолатда ҳам функциянинг ички зиддиятли бўлишини ёддан чиқармаслик керак, чунки унга хос зиддиятлар характери фақат жамиятнинггина эмас, шунингдек конфликтнинг ўзини табиатига ҳам боғлиқ. Конфликт функцияларини ижтимоий ҳаётнинг икки асосий соҳасига қараб иккита катта гуруҳга бўлиш мумкин : моддий ва маънавий. Моддий функциялар ҳар қандай конфликтлар, шу жумладан юридик конфликтлар ҳам асосан ижтимоий ҳаётнинг иқтисодий томонлари билан боғлиқ бўлганлари боис намоён бўладилар. Бу боғлиқлик моддий манфаатларда, фойда кўришда, шунингдек ижтимоий йўқотишларда, зарар кўришларда ифодаланади. Иқтисодий ривожланган мамлакатларда алоҳида конфликтларнинг салбий оқибатлари жуда сезиларли бўлади. қимматбаҳо техниканинг қўлланилиши, технологик жараёнларнинг мураккаблиги кам аҳамиятли ишлаб чиқариш конфликтини иқтисодий жиҳатдан жуда нохуш ҳодисага айлантириши мумкин. Бундай шароитда конфликтли вазиятларни ўз вақтида ҳал этилмаслиги корхона учун катта зарарни келтириб чиқаради. Моддий зарар миқдори конфликтни ўзининг кўламига ҳам боғлиқ. Ҳозирги замон шароитида ядро қуролини қўллаш билан кечадиган халқаро конфликт цивилизация келажагига хавф солувчи ҳалокатни келтириб чиқариши мумкин. Моддий функциялар фақатгина конфликтнинг ҳалокатли оқибатларида намоён бўлмайди. Баъзида улар яратувчилик мазмунига ҳам эга бўладилар. Конфликт жараёнида тарафлардан бири конфликт бошлангунига қадар ўз тасарруфида бўлмаган моддий қийматларни қўлга киритиши мумкин. Бошқа томондан, конфликт моддий ишлаб чиқаришни ривожланишида умумий юксалишга олиб келувчи ижтимоий кучларнинг қайта тақсимланишига ёрдам қилиши мумкин. Мулкий характердаги юридик конфликтлар бойликларни қайта тақсимланишига, бир тарафнинг фойда ва иккинчи тарафнинг зарар кўришига олиб келади. Конфликтларнинг жамият маънавий ҳаётига таъсири беқиёсдир. Бу ерда конфликтлар маънавий соҳадаги туб ва тез содир бўладиган ўзгаришларнинг рағбатлантирувчи воситаси ролини ўйнаши мумкин. Улар ҳодисаларга одатдаги бир томонлама баҳо бериш жараёнини тўхтатиб, ижтимоий ҳаётга бошқа томондан , ижтимоий эътибордан четда қолган хусусиятларини англаб олиб қараш имкониятини яратади.

Шахслар аро конфликтлар унинг иштирокчилари руҳий ҳолатига жиддий таъсир эта олади. Огоҳлантирувчи функция конфликтни жамият муайян ҳолатининг кўрсаткичи сифатида характерлайди. Конфликт бу ерда одатдаги ижтимоий алоқалар ва муносабатларда нимадир издан чиққанлигини, нимадир туб ўзгаришларга муҳтожлигини кўрсатади. қоидага кўра, конфликтнинг ўзи уни юзага келтирган сабабларни чуқур акс эттирмайди. Бироқ унинг мавжудлиги қатор масалаларни амалий кўриб чиқиш учун етарли ҳисобланади. Агар аналогия қўлланилса, конфликтнинг огоҳлантирувчи функциясини тирик организм ривожланишидаги оғриқнинг физиологик ролига қиёслаш мумкин. Ахборот функцияси огоҳлантирувчи функцияга яқин ҳисобланади. Конфликт доимо аниқ сабабларга кўра юзага келади, улар билан объектив боғлиқ ва унда бу сабаблар ўз ифодасини топадилар. Конфликтли вазиятнинг авж олиши , кечиши, ўзгаришлари уни юзага келтирган сабаблар ҳақида муайян ахборот юкламасини ифодалайди, уларни ўрганиш ижтимоий жараёнларни билишнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Ижтимоий конфликтларда конфликт субъектлари ва иштирокчиларининг эҳтиёжлари , манфаатлари , интилишлари, шунингдек уларнинг ижтимоий норозилиги ва қониқмаслик сабаблари тўлалигича айнан ўз ифодасини топадики, бу ҳолат одатдаги фаолиятда ва хулқ- атворда яширин бўлади. Конфликт ҳолатида тарафлар ўзларининг ҳам, улар манфаатига қарши турганларнинг ҳам ҳаракатларини янада аниқ тасаввур қиладилар, ижтимоий тараққиёт зиддиятлари ва объектив муаммоларининг мавжудлигини янада чуқур англайдилар. Дифференциация функцияси конфликт таъсирида вужудга келувчи ижтимоий дифференциация жараёнини характерлайди, бу ҳолат кўпинча аввалги ижтимоий тузилмаларни бузиш ва ўзгартириш орқали юз беради. Бу функция конфликтдаги ижтимоий хулқ-атворнинг умумий хусусиятини ифодалайди, унга жалб этилган ижтимоий кучларнинг қайта жойлашуви ва қайта гуруҳлашувидан иборат. Конфликт таъсирида ижтимоий дифференциация жараёни икки қарама- қарши йўналишда ривожланади. Агар жонли табиат аналогиясидан фойдаланилса, йирик ва узоқ давом этувчи конфликтда ижтимоий дифференциация жараёни жонли ҳужайранинг бўлинишини ёдлатади. Даставвал ҳаракат ягона марказни чўзишга йўналтирилади, аввалги бутуннинг алоҳида элементларини ўзига тортувчи қарама-қарши қутблар шаклланади. Бу йўналишда қарама-қарши курашувчи кучлар

қутбланиши юз беради. Шу билан бирга қарама-қарши жараён ҳам юз беради, яъни бирлашиш жараёни, янгидан пайдо бўлган марказлар атрофида парчаланган кучларнинг жипслашиш жараёни юз беради. Масалан, конфликтлашувчи давлатлар ўз иттифоқчиларини сафарбар қиладилар, жанжаллашувчи одамлар ўз нуқтаи назарлари тарафдорларини тўплайдилар. Конфликтнинг бу таъсири шу даражада кучли бўлиши мумкинки, у ижтимоий конфликтнинг дифференцияловчи таъсиридан, ижтимоий кучларнинг қутбланиши ва янги жипслашиш жараёнидан четда қолишни хоҳлаган шахслар ёки уларнинг бирлашмаларини ҳам ўз таъсир доирасига тортиши мумкин. Динамик функция . Ижтимоий конфликт динамик функциясининг сиёсий аҳамияти ўз вақтида марксизм томонидан синфий кураш ва ижтимоий инқилобга оид хулосаларида ишончли қилиб очиб берилган. Марксча тушунчаларда ҳар қандай ижтимоий конфликт ижтимоий тараққиётни тезлаштирувчи ва ижтимоий ўзгаришларга олиб келувчи восита эканлиги умумий тарзда акс эттирилган. Туб қайта ўзгаришларнинг умуман бўлмаслиги ижтимоий ҳаётнинг тинч ва бир маромда кечишини таъминлайди, кичик ўзгаришлар муаммо моҳиятига таъсир этмайди ва вақт ичида секинлик билан юз беради. Бироқ конфликт юзага келса ҳамма нарса ҳаракатга келади. Одамларни йиллар давомида қониқтириб келган хулқ-атвор ва фаолиятнинг одатий нормалари ҳайратланарли даражадаги кескинлик ва афсусланишсиз улоқтириб ташланади. Конфликт зарбалари таъсирида жамият қайта ўзгаради, аввалги тинчлик ҳолати йўқолади. Ўзгаришлар аввалгича кам аҳамиятли ва сезиларли эмасдек туюлади, бироқ инсонлар ўртасидаги муносабатларда , қарашларда, хулқ-атворда дарз кетишлар кузатилади. Ижтимоий конфликт қанчалик кучли бўлса, унинг ижтимоий жараёнларни боришига бўлган сиёсий таъсири шунчалик яққол бўлади, юзага келган ўзгаришлар ва уларни амалга ошириш тезлиги шунчалик сезиларли бўлади. Конфликтнинг функционал з иддиятлилиги. Конфликт функция - ларини тавсифлашда шуни қайд этиш зарурки, улар жамиятда қарама- қарши йўналтирилган тенденцияларнинг ўзаро таъсири орқали намоён бўладилар. Бу эса уларнинг диалектик, ички зиддиятли табиатга эга эканлигини кўрсатади. Конфликт функциялари - зиддиятларни аниқлаш ва ҳал қилиш усули бўлиб хизмат қилади. Агар қарам а -қарши кучлар, уларнинг манфаатлари очиқ курашга айланувчи тангликни юзага келтирса, табиийки , унда бу кураш

эртами-кеч тугайди. Конфликт ва унинг ҳал қилиниши юзага келган берк ҳолатдан чиқиш йўлларидан биридир. Конфликт функциясига бундай ёндашувда қуйидагича савол юзага келади: конфликтнинг юзага келиши яхшими ёки ёмонми? Одатда ҳар қандай конфликтга бир тарзда салбий баҳо бериш қабул қилинган. Аслида ҳам одамлар фақат турмушдаги жанжаллар ва келишмовчиликлардан, хизматдаги кўнгилсизликлардангина эмас, балки кейинги пайтларда миллатлараро, ҳудудий, ижтимоий-сиёсий ва бошқа қарама-қаршиликлар, курашлардан чарчаган. Шу боис кўпчилик томонидан конфликт салбий, нохуш ҳодиса деб баҳоланади ва ҳақиқатда ҳам у тарафлардан бири учун кераксиз воқеликдир. Шу билан бирга конфликт фақатгина муқаррар ижтимоий воқелик эмас, балки шу билан бирга яна фойдали эканлиги тўғрисида нуқтаи назар ҳам мавжуд. Конфликтни нохуш, кераксиз воқелик деб тан олувчи тадқиқотчилар ун и меъёрда амал қилувчи ижтимоий тизимга путур етказувчи ҳодиса деб ҳисоблайдилар. Уларнинг фикрича, конфликт дастлаб тизимда мавжуд эмас ва одатда тизимни барқарор ва мувозанат ҳолатига қайтарувчи кучлар юзага келганда (ёки фаоллашганда) у юз беради. Бироқ бундан конфликтнинг ўзида тизимни барқарор ҳолатда тутиб туриш учун зарур бўлган институтларни пайдо бўлишига сабабчи омиллар ётганлиги тушунилади. Бу институтларга: қонунчилик фаолияти, турли низоларни ҳал этиш учун қабул қилинган тартиблар, сиёсий баҳслар, мунозаралар, тортишув(дебат)лар, битимлар воситасида сотувчи ва харидорларнинг рақобатлашувчи манфаатлари ҳал қилинадиган бозор ва шу кабилар киради. Бундан шундай хулоса чиқадики, конфликтни умуман салбий ҳодиса деб ҳисобловчи мутахассислар ҳам унда баъзи ижобий хусусиятларнинг борлигига эътибор берадилар. Бошқа бир илмий ёндашув эса, конфликтни нормадан четга чиқувчи ва ўткинчи воқелик деб эмас, балки ижтимоий муносабатларнинг доимий ва ҳатто энг муҳим таркибий қисми деб қарайди. Бундай ёндашув Аристотель, Гоб б с, Гегель, Маркс, Вебер қарашларига асосланади. Бу қарашга кўра, жамиятдаги ҳар қандай танқислик факти ўз-ўзича конфликтни юзага келтириш учун етарлидир; ҳар қандай инсон исталган доирада (гуруҳда) ўзининг танқис ресурсларга бўлган улушини, зарур бўлса, бошқалар ҳисобидан кўпайтиришга ҳаракат қилади. Ҳудуд ва бойликлар (ресурс) учун курашувчиларда яна йўлбошчиликка, ҳокимиятга ва мавқе учун курашга мойиллик бўлса, конфликт бўлиши муқаррар. Дарендорфнинг фикрича, «Реал борлиқ учун турли қарашларнинг кесишуви, конфликтлар, ўзгаришларнинг бўлиши зарур. Айнан конфликт ва ўзгаришлар инсонларга эркинлик беради; буларсиз эркинликнинг мавжуд бўлиши мумкин эмас».

Учинчи гуруҳ олимлар эса, конфликт зиддиятни у ёки бу тарзда ҳал қилганлиги учун уни фойдали деб ҳисоблайдилар. Бироқ, конфликт ниманинг эвазига ҳал этилади? Тизимни бузиш ёки унга жиддий зарар етказиш йўли билан ёки тарафлардан бирини йўқотиш воситасида ҳал этилиши мумкин. Яхшиси, объектив мавжуд зиддиятни конфликт даражасига етказмасдан, уни тинч, маърифий воситалар ёрдамида йўқотиш керак. Шу сабабли конфликтларнинг фойдалилиги ҳақида фақат муайян конкрет ҳолатларда ва шартли маънода гапириш мумкин. Зиддиятни ҳал этиш - ижтимоий конфликтнинг объектив функциясидир. 6. Конфликтлар соҳалари ва типологияси 1. Конфликт соҳалари. Конфликт субъектлари ва уларнинг намоён бўлиш соҳаларига қараб конфликтларни қуйидаги турларга бўлиш мумкин: иқтисодий, сиёсий, миллатлараро, турмуш, маданий ва ижтимоий конфликтлар. Жамиятнинг бозор иқтисодиётига ўтиш даврида иқтисодий конфликтларнинг моҳияти ва ёйилиш даражаси сезиларли даражада ўзгарди. Негаки, давлат мулкчилиги ҳукмронлик қилган ва бозор муносабатлари мавжуд бўлмаган жамиятда иқтисодий конфликтлар учун негиз жуда чекланган ва тор бўлади. Бунда Совет Иттифоқи да ишсизлик, иш ташлашлар, синфлар кураши бўлмаган деган фикрлар тарғибот маъносида бўлмаганлиги маълум, умумдавлат миқёсида кўп йиллар давомида иқтисодий соҳада конфликтлар амалда учрамаган ёки жуда маҳаллий ва қисқа муддатли бўлган. Бозорга ўтишда бошқача манзарани кузатиш мумкин. Моҳиятига кўра бозорнинг ўзи доимий конфликтлар учун майдондир, бироқ у рақобат кураши ёки рақибини сиқиб чиқариш кўринишида эмас, балки, аввало, диалог, баъзида шеригини фойдали келишувга мажбурловчи турли ҳаракатлар (таҳдид солиш, шантаж, зўрлик) билан бирга рўй берадиган савдо битимлари шаклида юзага чиқади. Шу билан бирга бозор иқтисодиёти шароитида бошқа кучли конфликтли вазиятлар ҳам юз беради: иш ташлашлар, пул муомаласидаги инқирозлар ва б. Бозор иқтисоди махсус ишлаб чиқилган қоидалар билан тартибга солинувчи, доимо юзага келувчи меҳнат конфликтларини ҳам тақозо этади. Гарчи меҳнат низолари ҳар қандай ижтимоий тузумда мавжуд бўлсада, улар айнан истаган товарни (ишчи кучини ҳам) олди-сотдисига асосланган бозор иқтисоди учун кўп даражада хосдир.

Катта кўламдаги иқтисодий конфликтларнинг хусусияти шундаки, уларга аҳолининг кенг қатламлари жалб қилинади. Авиадиспетчерларнинг иш ташлаши фақат авиация компанияларига эмас, шунингдек минглаб йўловчиларга ҳам таллуқли. Агар иш ташлаш врачлар томонидан амалга оширилса, миллионлаб жабрланувчилар пайдо бўлади. Шу боис баъзи турдаги иш ташлашларни ман қилиш жамият ҳаётини барқарорлаштиришнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Сиёсий соҳадаги конфликтлар - бу умуман демократик жамиятдаги одатий воқеликдир. Уларнинг хусусияти шундаки, улар катта миқёсдаги ижтимоий ҳодисаларга, қўзғолонларга, оммавий тартибсизликларга, оқибат натижада фуқаролик урушига айланиши мумкин. Ҳ озирги даврдаги кўпчилик сиёсий конфликтлар учун миллатлараро жиҳат характерлидир. Деярли барча ҳолларда сиёсий конфликт бир вақтнинг ўзида миллий ҳам ҳисобланади ёки ҳар қалай унинг миллий томони бўлади (ватанпарвар ли к, сепарати зм ёки диний ҳаракат). Меҳнат, соғлиқни сақлаш, ижтимоий таъминот, таълим соҳасидаги манфаатлар қарама-қаршилиги билан кечувчи конфликтлар юқорида баён қилинган конфликтларнинг икки тури - иқтисодий ва сиёсий конфликтлар билан узвий боғлиқ. Бу конфликтлар бевосита ижтимоий тузум табиатига боғлиқ эмас ва уларнинг кўлами унчалик катта эмас. Худди шундай фикрни кишилар ўртасида уларнинг иш ёки яшаш жойларида содир бўладиган турмуш конфликтларига нисбатан ҳам билдириш мумкин. 2. Юридик конфликт типологияси. Конфликтл и ўзаро муносабатларнинг аралаш вариантлари кўп учраб туради. Масалан, жамоат ташкилотлари (сиёсий партия, касаба уюшмаси) билан давлат органлари ўртасидаги конфликт дастлаб юзага келганда, юридик характерга эга бўлмаслиги мумкин, бироқ кейинчалик ҳуқуқий конфликтга айланиб, у ёки бу қонунчилик нормалари (конституциявий, маъмурий, молиявий) таъсирига тушиши мумкин. Юридик конфликтларнинг аралаш типлари фуқаролар ўртасидаги ўзаро муносабатларда, айниқса, иш жойида ёки турар жойида узоқ давом этувчи низоларда учраб туради. Масалан, оилавий жанжал сифатида бошланган конфликт - маъмурий ҳуқуқбузарлик, ҳатто жиноятга (калтаклаш, безорилик) ўтиши мумкин; муассасадаги маъмурий ўзаро муносабатлар меҳнат, баъзида ҳуқуқнинг турли соҳалари билан тартибга солинадиган сиёсий конфликтга айланиши мумкин. Миллий муносабатлар соҳасидаги конфликтлар юридик нуқтаи назардан кўпинча кўп тармоқли характерга эга. Уларга: конституциявий,

маъмурий, фуқаролик, жиноий, процессуал, халқаро ҳуқуқ нормалари қўллан илиши мумкин. Тегишли ҳуқуқий нормалар табиатига қараб юридик конфликтлар типологиясига тўхталсак, бунда конфликт сифатида исталган ҳуқуқ нормасини: ваколат берувчи, мажбурият юкловчи, ёки ман этувчи нормаларни турлича шарҳлаш ва тушуниш ётади (ёки уларга риоя этмаслик, уларни бузиш). Ман этувчи нормалар билан боғлиқ конфликтлар тез-тез бўлиб туради. Бироқ норманинг характери фақат конфликтлар сонига эмас, балки, унинг субъектларига ҳам таъсир қилади. Ваколат берувчи нормада конфликт ваколатли субъект билан хусусий шахс - жисмоний ёки юридик шахс ўртасида юзага келади, бунда хусусий шахснинг манфаатлари ваколатли субъект томонидан бузилган бўлади ёки шундай бўлган деб таҳмин қилинади. Мисол, 1993 йили давлат томонидан вилоят ҳудудидаги ер участкалари фуқаролар учун дала ҳовли барпо этиш учун ажратилган. Бироқ, дала ҳовлилар учун ажратилган ер участкаларидан аввал чорва молларини ўтлатиш ва ем-хашак тайёрлашда фойдаланиб келаётган қўшни қишлоқлар аҳолиси томонидан норозилик билдирилган. Бу ерда конфликт ер участкаларига ҳуқуқи бор шахслар билан ёзилмаган қоида тарзида фойдаланувчилар ўртасида юзага келган. Бу конфликт маҳаллий ҳокимият томонидан маҳаллий аҳолининг эҳтиёжлари учун бошқа ерни ажратиш йўли билан ҳал қилинган. Бу ҳолда юридик конфликт учун хос бўлган иккита эмас, балки учта тараф: дала ҳовли эгалари, қишлоқ аҳолиси ва ҳокимиятнинг маҳаллий органлари иштирок этган. Мажбурловчи нормани қўллаш ҳолатида конфликт субъектлари доираси кенгроқ: у бурчли шахс ва давлат ўртасида (мажбурият бажарилмаган ҳолда), шунингдек, шу шахс билан унинг контрагенти ўртасида юзага келиши мумкин. Гап шундаки, мажбурият фақатгина жисмоний ва юридик шахсларнигина боғламайди, балки давлат ҳам унинг ижросининг кафолати сифатида чиқади. Мисол, автобусдаги назоратчи ўз мажбуриятини бажариб чиптасиз йўловчини жаримага тортади, йўловчи эса жаримадан бош тортиб, жанжаллаша бошлайди. Агар назоратчи чиптасиз йўловчи билан конфликтга киришишни истамай, уни қўйиб юборса, у автоматик равишда давлат билан бўладиган бошқа конфликтга киради. Ман этувчи нормаларни қўллашдаги конфликтларда тегишли жисмоний ёки юридик шахс бу нормаларни бузади. Бунга атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар мисол бўлади. Бундай типологияга ҳуқуқни қўлловчи ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар тизими бўйича юридик конфликтларни таснифлаш яқин туради. Бу

тасниф конфликтли вазият вужудга келган ҳолда бу органларнинг компетенцияси ҳақида тасаввур ҳосил қилиш учун қулай. Бу компетенция ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга нисбатан етарли даражада аниқ белгиланган бўлади (суд, арбитраж, прокуратура, милиция ва б.). Конфликтларни органлар тизими бўйича таснифлаш ҳаммадан ҳам фуқаролар учун фойдали, чунки улар турли низоли масалаларни ҳал этиш учун қаерга мурожаат этишлари тўғрисида аниқ маълумотга эга бўлишлари керак. Тавсия этилган адабиётлар рўйхати

Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.: 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати

Конфликтларнинг ривожланиш босқичлари ва механизми

Юридик шахслар

Юридик конфликтология

Юридик меҳнат психологияси ) Юридик мехнат психологияси