Конфликтларнинг ривожланиш босқичлари ва механизми - Huquqshunoslik - Referatlar

Конфликтларнинг ривожланиш босқичлари ва механизми

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

208 KB

Ko'chirib olish

К онфликтлар нинг ривожланиш босқичлари ва механизми Режа: 1. Конфликтли вазият 2. Конфликтнинг ривожланиши 3 . Конфликтнинг тугаши 4. Ижтимоий танглик. 5. Конфликт иштирокчиларининг руҳияти

Конфликтли вазият т ушунчаси. Конфликтгача бўлган ҳодисаларни кўриб чиқсак, уларнинг икки гуруҳдан иборат эканлигини аниқлаш мумкин: қарама-қарши курашувчи тарафлар иштирок этаётган объектив ҳаётий вазият ва тарафларнинг ўзи - муай я н манфаатларга эга киши лар. Маълумки, ҳаётий вазият ўзининг кўп жиҳатлари бўйича турлича бўлиши мумкин. Инсон турмуши ёки ижтимоий гуруҳ мавжуд бўлиши ҳолатлари ўзгарувчан, тезлик билан ёки аксинча,секинлик билан кечувчи , узоқ вақт ўзгармайдиган тарзда ўтиши мумкин.Улар муайян маънавий муҳит ва у ёки бу даражадаги моддий неъматлар билан характерланиши мумкин. Улар субъектларнинг ҳудудий жойлашуви, турли ижтимоий иерархиялар ва бошқа кўп омиллар билан боғлиқ. Конфликтли вазият деганда инсонлар манфаатлари билан боғлиқ бундай ҳолатларнинг шундай жамланишики, бу ижтимоий субъектлар ўртасида реал қарама-қаршилик учун объектив тарзда негиз яратади. Бу таърифни батафсил кўриб чиқсак, вазиятнинг бош хусусияти бу конфликт предметининг вужудга келишидир.Вазият, конфликтдан олдин юзага келиши учун у тарафлар томонидан ҳали фойдаланмаслиги ва ҳатто тўла маънода англанмаган бўлиши мумкин. Масалан, илмий муассасада штатлар қисқариши кутилмоқда. Кўп ходимлар, айниқса, нафақа ёшидагилар бу тадбир таъсири остига тушишлари мумкин. У ёки бу лавозимларни тугатиш ҳақидаги масала кун тартибига аниқ қўйилмаганлиги учун конфликтни вужудга келганлиги ҳақида гапириш эрталик қилади. Бироқ, конфликтли вазият бор, чунки бўлиши кутилаётган келишмовчиликлар предмети ва кураш мавжуд, жамоада танглик пайдо булган, бу вазият иштирокчиларининг кейинги ҳаракатларини юзага чиқаради , белгилаб беради. Ф.М.Бородкин ва Н.М.Коряк меҳнат жамоаларидаги турли конфликтли вазиятларни таҳлил этиб, ташкилотларда конфликтлар учун негиз яратувчи

турли типик вазиятларни қуйидагича умумлаштирганлар: а) ташкилотларнинг таркибий бўлинмалари ўртасида технологик алоқаларнинг номуайянлиги; б) турли фармойишлар берувчи кўп сонли бошлиқларнинг мавжудлиги; в) бир бошлиққа бўйсунувчи ходимларнинг кўп микдорда бўлиши, бу бошқарувда тартибсизликни юзага келтиради; г) масъулиятни бир ходимдан иккинчисига ўтказиш, бу умумий масъулиятсизлик ҳолатини юзага келтиради; д) бир қатор ходимларнинг унча юқори бўлмаган шахсий ва ишчанлик сифатларига эга бўлиши. Табиийки, шундай шароитларда жамоада конфликт ва зиддиятни юзага келиши жуда енгил юз беради. Бу руйхатга тангликни юзага келтирувчи яна қатор бошқа омилларни кирит иш мумкин, масалан, бошқарув тизимини қайта ташкил қилиш , юқори идораларнинг штатлар қисқариши ҳақидаги кўрсатмалари, иш ҳақини тўлаш билан боғлиқ қийинчиликлар ва б. Халқаро соҳадаги конфликтли вазиятлар ўта мураккаб ва турли ча дир. Масалан, Днестр бўйи республикаларида Молдова ҳукумати билан шу ҳудуддаги рус тилида сўзлашувчи аҳоли ўртасида конфликт юзага келган. Бу ҳудудда тарафлар қарама-қаршилигининг бошланиши Молдавия ССР Олий Совети тил ҳақидаги қонуннинг муҳокама қилинаётган вақт, яъни 1989 йилнинг ёз-куз фаслига тўғри келган, бу қонун молдав тилини бутун республика ҳудуди учун ягона давлат тили сифатида тасдиқлади. Бунга жавобан Днестр бўйининг кўп корхоналарида меҳнат жамоалари кенгашлари тузилиб, улар бу масала юзасидан референдум ўтказилишини талаб этганлар. Бу талаб республика ҳукумати томонидан рад этилган. Днестр бўйи конфликтининг бошланиши шундай юз берган. Конфликтли вазият объектив равишда бўлғуси қарама-қарши тарафлар эрки ва хоҳишидан ташқари (масалан, муассасада штатлар қисқариши) ёки тарафлардан бирининг ёхуд иккисининг хоҳиши билан юзага келиши мумкин. Бунда шу нарса жуда муҳимки, ҳар қандай вазият объектив мазмунга (у реал мавжуд ҳодисалар билан белгиланиши мумкин) ва субъектив мазмунга (бу ҳодисаларга тарафларнинг ҳар бири қандай таъсир

этишига боғлиқ) эга, чунки субъект шулардан келиб чиқиб конфликтда ҳаракат қила бошлайди. Конфликтли вазиятни қабул қилиш. Конфликтли вазиятни субъектив тарзда акс эттириш ишнинг ҳақиқий ҳолатига тўғри келиши шарт эмас. Адабиётда конфликтни англаб олиш ҳар доим ўзида субъективизм элементини акс эттириши ва шу сабабли муайян даражада бузиб акс этилиши ҳақида фикр тўғри билдирилган. Днестр бўйи вазиятида молдав раҳбарларининг ҳаракатларини характерловчи объектив фактлар шу ҳудуд аҳолиси томонидан тезда илғаб олинган ва туб миллатга мансуб бўлмаган шахсларга нисбатан камситилиш деб қабул қилинган. Кўп ўтмай Днестр бўйи автономиясини яратиш мақсадида Днестр бўйи аҳоли пунктларининг кўпчилигида референдумлар ўтказилиб, уларда овоз берганларнинг кўп чилиг и суверенитетни ё қ лаган. Бу ҳолда ги барча воқеаларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, юзага келган вазиятни субъектив баҳолаш объектив ҳолатлар билан кўп даражада мос келган. Биро қ , молдав ҳукуматининг ҳаракатларини Днестр бўйи аҳолиси томонидан Молдавиядаги энг экстремистик ҳаракат оқимларининг шиорлари ва чақириқлари билан бевосита ўхшашдек қабул қилинганлигини истисно килиш керак эмас, бу ҳукуматнинг дискриминациявий мақсадларини маълум даражада бўрттириб юборишни англатади. Вазиятни нотўғри қабул қилиш кенг кўлам касб этиши мумкин. Маълумки, конфликт сабаби бўлиб бошқа субъектни тушунмаслик ҳисобланиши мумкин. Мутахассислар «адекват тушунилмаган» ва «сохта» конфликтлар категорияларини ажратадилар 1 . Биринчисига шундай ҳолатлар кирадики, бунда конфликтли вазият мавжуд ва тарафлар уни шундайлигича қабул қиладилар, бироқ ҳақиқий аҳволдан жиддий четга чиққан ҳолда қабул қиладилар. Жиддий четга чиқиш деганда пайдо бўлган муаммонинг кўламларини ҳаддан зиёд кенгайтириш 1 Қаранг: Петровская Л.А. О понятийной схеме социально-психологического анализа конфликта. М. , 1977г.

(мутлоқ хусусий сабаб юзасидан пайдо булган келишмовчилик умумий характерга эга келишмовчилик сифатида нотўғри талқин қилиниши мумкин) ёки аксинча уни ҳаддан зиёд торайтириш мумкин, яъни конфликтли вазият тўлиқмас ёки қисман акс этиши мумкин. Бошқа турдаги четга чиқиш «шартли» конфликт вазиятида мавжуд бўлади, бунда зиддиятларнинг мавжуд бўлиши курашувчи тарафлар томонидан англашилмайдиган енгил ўзгарувчи вазиятларга боғлиқ бўлади. Миллатлараро конфликтларда бу ҳол тез-тез учрайди. «Сохта» конфликтда эса объектив конфликтли вазият бутунлай бўлмайди, субъектлар ўртасида бирорта зиддият йуқ, шунга қарамасдан тарафлар ўзаро муносабатларининг конфликтлилигини ҳис этадилар ва қарама-қарши курашни бошлайдилар. Юридик адабиётда бу масалада билдирилган яна бир фикр диққатга сазовордир, яъни : “Инсонлар ҳаётни ва унга хос бўлган қийинчиликларни турлича тушунадилар, чунки : - ҳар биримизда такрорланмас характер ва ўзига хос ҳаётий тажриба бор; - ҳар биримиз эркак ёки аёл бўлиб туғиламиз; - ҳар биримиз туғилишда муайян муҳитга тушиб қоламиз ва бутунлай бошқа тажриба, дунёқараш ва ролга эга бўламиз; - ҳар биримиз турли қадриятларга эга бўламизки, булар бизнинг тафаккуримизга ва хулқ-атворимизга таъсир этади ҳамда бир хил ҳаракатларни содир қилишга ва бошқаларидан воз кечишга мажбур қилади. Шу сабабли биз бошқа одамлар билан танишганимизда ва ишлаганимизда ҳаммамизнинг айнан бир хил нарсаларни турлича қабул қилишимиз ажабланарли эмас» 1 . Юқорида кўрсатилган ҳолларда ноадекват бўлган ёки сохта қабул қилишнинг иккала тарафга хослиги кам кузатилади.Одатда фақат бир субъект вазиятни хато ёки бузиб, бошқаси эса тўла адекват ҳолда тушунади. 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001 . С.23.

Биринчи субъект вазиятни конфликтли деб тушуниб, шунга мос ҳаракат қила бошлайди, бошқаси эса, конфликтли ҳаракатларни ўзига йўналтирилганлигини билгандан сўнг бу вазиятни «конфликтли» деб баҳолаш учун кўпроқ асосга эга бўлади. Мабодо иккинчи субъект вужудга келган муаммонинг тасодифийлигини англаб етмаса, вазиятни у томондан баҳоланиши объектив бўла олмайди.Сохта қабул қилиш кимнингдир олдиндан кўзланмаган ҳаракатларини қасддан, атайлаб қилинган, яъни шахснинг муайан манфаатларига мос келувчи ҳаракат деб тушуниш билан боғлиқ бўлади. Бундай муаммони ҳал қилиш учун одатда конфликтни бошлаган ҳаракатлар эҳтиётсизлик туфайли, қасддан бўлмаганлигини аниқлаш ва тушуниш етарли ҳисобланади. Бироқ, кўпинча бу имкониятлар эътибордан четда қолдирилади ва тарафлар бир-бирларининг ҳаракатларида ёвуз қасдни кўрадилар, бу эса конфликтнинг кучайиши ва чуқурлашишига олиб келади. Конфликтли вазиятни ноадекват ёки сохта қабул қилишнинг сабаби сифатида қараганда шуни таъкидлаш муҳимки, агар бундай қабул қилиш когнитив конфликт генезисида баён қилинаётган нуқтаи назар мазмунини бузиб шарҳлаш билан боғлиқ бўлса, мафаатлар конфликти генезисида эса бу, энг аввало, оппонент мотивларини баҳолашдаги хатолар билан белгиланади. Сохта қабул қилиш одатда бошқаларнинг сўзи ва ҳаракатларини нотўғри тушуниш билан боғлик. У турли сабаблардан келиб чиқади: хабарнинг икки хил мазмунга эга булиши, хабарнинг дастлабки мазмунига мулоқот матни орқали киритиладиган хатоликлар билан ва б. Муайян ҳолатларда савол бериш ёки ҳатто хушомад қилишни ҳақорат сифатида қабул қилиниши кузатилган. Ўзгаларнинг ҳатти-ҳаракатларидаги маънони бундай қабул қилишдаги тафовутлар кўпинча маданиятдаги фарқлар, мулоқотнинг турли қоидалари билан белгиланади. Афсуски, хатолик орқасида юзага келган конфликт кейинчалик гуёки ўзининг реал предметига эга булган конфликт каби авж олиши мумкин. Конфликт жараёнининг ўзидаёқ ҳақиқий конфликтли вазият вужудга келади.

Бундай ҳолат кўпинча криминал конфликтларга хос белгидир. Шу муносабат билан А.М.Яковлев ҳатто жиноий ҳатти-ҳаракатни юзага келган вазиятга нисбатан ноадекват реакция сифатида характерлаган. Вазиятни ноадекват баҳолашнинг ўзи турли шахсий омиллар билан изоҳланади: дунёқарашнинг чекланганлиги, руҳий таъсирланиш (стресс), оқибатларни олдиндан кўра билишнинг сустлиги, наркотик ёки алкогол таъсирида бўлиш ва ҳ. Бунда вақт омилининг ҳам аҳамияти бор: ҳамма нарсани бирданига объектив ҳал қилиш мумкин эмас. Конфликтли вазият ва шахс. Шундай қилиб, шахслар ўртасидаги конфликтда конфликтли вазиятни тарафлар томонидан қ абул қ илиш характери катта а ҳ амиятга эга. Юзага келган вазиятни эътиборга олиб, шахс ўз характери ва қарашларининг хусусиятларига мувофиқ ҳолда ҳаракат қилади. Айнан шу нарса билан бир хил вазиятда турли кишилар(гуруҳлар) томонидан турлича, баъзан зид ҳаракатлар содир этилишини тушунтириш мумкин. Айнан конкрет вазият билан шахс хусусиятларининг ўзаро таъсири конфликтни юзага келтириши мумкин ёки одамни ундан қутқариши мумкин. 2. Конфликтнинг ривожланиши Латент босқич. Конфликтдан олдин унинг латент - яширин босқичи шарт ҳисобланиб, унда ташқи ҳаракатларни истисно қилганда конфликт барча элементлари мавжуд бўлади. Ўз навбатида бу босқич конфликт ривожланишининг бир қатор изчил жараёнларини ёки давр(этап)ларини ўз ичига олади. Биринчи давр - объектив конфликтли вазиятнинг юзага келиш даври. Иккинчи давр - бундай вазиятда субъектлар (ёки ҳеч бўлмаганда субъектларнинг бири) томонидан ўз манфаатларини англаб етиш даври.

Учинчи давр – ўз манфаатларини қондириш учун тўсиқни англаб етиш (когнитив конфликтда – ўзга қарашларни англаш) даври. Бу тўсиқлар уч турда бўлиши мумкин. Биринчидан, бу тўсиқлар бўлғуси конфликтнинг доимий иштирокчилари деб қаралиши мумкин бўлган бошқа шахсларнинг позицияларига боғлиқ эмас, балки объектив вазиятдан келиб чиқиши мумкин. Масалан, химия заводи атмосферани ифлослантириб атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича талабларни доимий равишда бузиб келган. Сабаби - мазкур кимёвий ишлаб чиқариш учун мўлжалланган сувни муҳофазалаш иншоотларининг саноатда ишлаб чиқилмаганлигидадир. Заводнинг манфаати - бу мазкур вазиятни ўзгартириш, ошкора ҳуқуқбузарликка барҳам беришдир. Завод билан конфликтлашувчи тарафнинг ўзи йўқ. Бу ерда конфликтли вазият бевосита конфликтни юзага келтирмайди. Иккинчи дан, иштирокчиларнинг ўз субъектив хусусиятлари уларнинг манфаатларини қондириш учун тўсиқ бўлиши мумкин. Масалан, завод мисолида кўрадиган бўлсак, унинг ўзи тозалаш иншоотларини ўз кучлари билан қуриши мумкин эди, бироқ керакли ташаббусни намоён этмаган. Бироқ бунда заводнинг ташқи тартибдаги конфликтга киришувини кузата олмаймиз. Бу ерда конфликт жамоа ичида бўлиши мумкин. Ниҳоят, учинчидан, ташқи тўсиқ мавжуд ва объектив белгиланган, масалан, тозалаш иншоотини қуриш учун қўшимча ҳаражатларга вазирликнинг мансабдор шахси томонидан розиликнинг берилмаслиги. Бу ҳолатда тўсиқ етарли асосда мавжуд ва англашилган, бу эса, конфликтни кейинги ривожланиши учун муҳим шарт ҳисобланади. Тўртинчи давр – ўз манфаатларини ва бошқа тарафнинг тегишли қаршиликларини англаш даври. Бешинчи давр - тарафларнинг бири томонидан ўз манфаатларини қўллаб-қувватлаш мақсадида амалга оширган муайян ҳаракатларини ўз ичига олади ( масалан, завод маъмуриятининг вазирликка расмий мурожаати).

Бироқ, бу мурожаатга берилган рад жавоби конфликтни бошланиши бўлиб, унда иккала тарафнинг позициялари аниқ шаклланган бўлади ва бир-бирига нисбатан амалий ҳаракатлар бошланади. Бу олтинчи даврдир. Конфликт ривожланишининг олтита даври кўрсатилган изчилликда бир-бирининг ўрнига келиши шарт эмас. Баъзилари туширилиб қолдирилиши, бошқалари такрорланиши, уларнинг изчиллиги бошқача тарзда бўлиши мумкин. Юқорида келтирилган мантиқий схема конфликт ташқи ривожланишининг энг типик мисолидир. Табиийки, бунда конфликт очиқ шаклга эга бўлади, бу эса камида уч ҳолат билан характерланади. Биринчидан, иштирокчиларнинг ҳар бири учун конфликтнинг мавжудлиги шак-шубҳасиздир; Иккинчидан, ҳаракатлар амалий аҳамият касб этади, улар ташқи шаклга эга бўлади, оммавий ахборот воситаларидан фойдаланиш, низоли объектни эгаллаш бўйича ҳаракатлар содир этиш, зўрлик, таҳдид ва б.; Учинчидан, латент босқичдан ўтган конфликт ҳақида конфликтга у ёки бу даражада таъсир этишга қодир бўлган учинчи шахслар, бегона шахслар хабардор бўладилар. Бундай таъсир бир хил аҳамиятли бўлмайди. У баъзида конфликтни сустлаштириши ёки, аксинча, миллатлараро конфликтларда тарафларнинг ёвуз кайфиятларини кучайтириши мумкин. Баъзи конфликтларда бошқача даражадаги конфликтларга ўтиш кузатилади, масалан, шахсий муносабатлардан гуруҳлар ўртасидаги конфликтга ўтиш мумкин. Ташқи ҳаракатлар. Конфликт одамлар, гуруҳлар ёки индивидлар ўртасидаги муносабат бўлганлиги боис у ҳар қандай ижтимоий муносабат каби юриспруденцияда яхши ўрганилган юридик аҳамиятли хулқ-атвор сингари камида тўртта элементдан иборат бўлади, яъни : конфликт субъектлари, объекти, қарама-қарши жараённинг ички, руҳий (субъектив) ва ташқи (объектив) томонлари. Конфликтли хулқ-атвор

объектив жиҳатдан конфликт иштирокчиларининг қарама-қарши йўналтирилган ҳаракатларидан иборат. Бу ҳаракатлар орқали конфликтлашувчи томонларнинг фикрий, руҳий, иродавий соҳалардаги яширин жараёнлари амалга оширилади. Ҳар бир тараф манфаатларининг қарор топишига йўналтирилган ўзаро таъсирнинг алмашиниши ва рақиб манфаатларини чеклаш ижтимоий ҳодиса сифатида конфликт моҳиятини ташкил этади. Конфликт тузилмасини тўлиқ тушуниш ва демак, у қандай ривожланган ва оқибатда нимани кутиш мумкинлиги ҳақида тасаввурга эга бўлиш учун юқорида кўрсатилган элементларни таҳлил этиш лозим. Иштирокчилар ташқи ҳаракатларининг ўзи ҳаракат жойи ва вақтига боғлиқ ҳолда ўз моҳиятини кескин ўзгартиради. Вақт омили жуда муҳим. Ўз вақтида эришилмаган битим ёки аксинча, рад этиш конфликтда манфаатдор томон кутаётган натижани бермаслиги ёки тескари натижани бериши мумкин. Конфликтдаги барча ҳаракатларни шартли равишда асосий ва ёрдамчи ҳаракатларга бўлиш мумкин. Асосий ҳаракатлар бу манфаатлардаги мавжуд қарама-қаршиликни ўзгартиришга олиб келувчи ёки сақлаб қолувчи бевосита конфликт предметига йўналтирилган ҳаракатлардир. Ёрдамчи ҳаракатлар асосий ҳаракатларнинг бажарилишини таъминлайди ва конфликт марказий муаммосини ҳал қилишга қодир эмас. Конфликтлашувчи тарафларнинг асосий, ташқи ҳаракатларини объектив нуқтаи назарга кўра икки гуруҳга : тажовузкор ва мудофаа ҳаракатларига бўлиш мумкин. Тажовузкор ҳаракатлар душманга ҳужум қилиш, унинг мулкига зарар етказиш, низоли объектни қўлга киритиш, душманни ажратиб қўйиш, қувиш, тутқинликка солиш ва қарши тараф манфаатларини тўғридан-тўғри камситишга қаратилган бошқа ҳаракатлардан иборат. Айрим мутахассислар фикрича, «Зўрлик - инсонларга жисмоний, руҳий,

ижтимоий ёки экологик зарар етказиш мумкин бўлган ва/ёки инсонларнинг ўзларини тўла намоён қилишга имкон бермайдиган ҳаракатлар, сўзлар, кўрсатмалар, тузилмалар ёки тизимлардан иборат» 1 . Мудофаа ҳаракатлари низоли объектни ушлаб туриш, ўз-ўзини ҳимоя этиш, моддий қийматларни йўқ қилиниши ёки зарарланишидан ҳимоя қилиш каби ҳаракатлардан иборат. Таҳдид солишлар . Конфликтда кўрсатилган ҳаракат типларидан ташқари рақибга таъсир этиш воситаси бўлган таҳдид солиш ҳам фойдаланилади. Таҳдид солишдан мақсад бу бошқа томоннинг манфаатларини хавф остида қолдириш ёки рақибни ўзининг мақсадларига эришишга ёрдам беришга мажбурлашдир. Таҳдид солиш кураш ёки музокаралар олиб бориш жараёнида қўлланилиши , баъзида конфликтнинг мустақил босқичи сифатида қарали ши мумкин . Таҳдидни қўллаш конфликтда зўрлик ишлатишга туртки бўлиши мумкин. Таҳдид бу фақат рақибга нисбатан қўйилган келишмовчиликдан гувоҳлик берувчи қатъий талаб, шарт бўлибгина қолмай, шунингдек, долзарб муаммовий вазият доирасидан ташқарига чиққан очиқ душманчилик кўрсаткичи ҳамдир. Таҳдид - бу конфликтда муайян маънодаги тактик воситадир. Таҳдид солиш - террорчи мафкурадаги давлатлар ва террорчилар ҳаракатларининг одатий усулидир (гаровга олиш, самолётни портлатиш хавфи ва б.). Кураш динамикаси. Конфликтдаги тарафларнинг бири ёки иккаласи ҳам тўқнашувдан бош тортишга ёки ён беришга ҳаракат қилмаса, у ҳолда қарама-қарши кураш бошланади. Тарафлардан бирининг куч жиҳатдан анча устунлиги унинг ғалабасини таъминлаган ҳолларда , энди бошланган конфликт жуда тез тугаши мумкин. Бироқ, кўп ҳолларда аксинча, конфликт узоқ давом 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001. С.23.

этадиган хусусиятга эга бўлиши мумкин. Бундан ташқари, муайян тўқнашувнинг тез якунланиши конфликтли вазиятни барҳам топишини англатмайди ва конфликт янгитдан авж олади. Миллатлараро ва сиёсий асосдаги конфликтлар айниқса узоқ вақт давом этади. Ҳозирги даврдаги кўпчилик конфликтларнинг илдизлари узоқ ўтмишга ва оммавий руҳиятнинг чуқур қатламларига бориб тақаладики, уларнинг дастлабки асл сабабларини амалий жиҳатдан аниқлашнинг имкони йўқ. Бунга мисол қилиб, баъзи мамлакатларда кенг тарқалган қонли ўч олиш ҳолатларини келтириш мумкин. Узоқ давом этувчи конфликтлар учун кескин ва нисбатан осойишта ҳолатларнинг, фаол қарама-қаршилик қилиш ва ўзига хос “тинч” даврларнинг алмашиниб туриши хосдир. Шахслараро конфликтларнинг бир тури бўлган оилавий конфликтлар ҳам узоқ давом этиш хусусиятига эга. Оилавий конфликтларда бир хил ҳолатларнинг такрорланиши, даврийлик кузатилади. Оилавий жанжаллар кўпинча бир-бирини такрорлайди. Улар вақтинчалик тинчигандек бўлса ҳам, келишмовчиликларнинг ҳақиқий ва яширин сабабларини тугата олмайди. Конфликтнинг энг кескин босқичи бўлган кураш одатда ҳужум ва мудофаанинг алмашиниши ҳамда муайян шароитларга боғлиқ турли ҳаракатлар ва воситаларни қўллашдан иборат. Ҳар қайси тараф муайян умумий стратегияга риоя этиши мумкин ва бунда ҳаракатларнинг алмашинуви назорат қилиниши мумкин. Музокаралар вақтида тўхтатилган кураш , агар улар натижа бермаса ёки эришилган келишув тарафлардан бири томонидан бузилса, қайта тикланади. Халқаро амалиёт музокараларни узиш ёки ўт очишни тугатиш ҳақидаги битимларни бузиш ҳоллари курашни янада авж олдирганлигини тасдиқлайди. Баъзида музокараларнинг ўзидан рақиблардан бири вақтинча тинч ҳолатга эришиш учун тактика мақсадларида фойдаланиши мумкин.

Бир гуруҳ конфликтолог мутахассисларнинг фикрича, «Конфликт динамикаси ўзаро муносабатлар ва вазият хусусиятларини янада аниқ тушунишда, фаолиятни кўп даражада самарали режалаштириш ва ҳаракатланишда ёрдам қилади. Бундай тушунишга 2 йўл билан эришилади: 1) турли нуқтаи назарлар асосида бу конфликтларнинг батафсил таҳлилини амалга ошириш; 2) бу конфликтларга алоқадор алоҳида масалалар ва муаммоларни тадқиқ қилиш. Конфликт таҳлили деганда нуқтаи назарларнинг кўплигига асосланиб конфликтнинг реаллигини тушуниш ва тадқиқ қилиш амалий жараёни тушунилади. Бундай тушуниш кейинча стратегия ва ҳаракатларни ишлаб чиқиш асосига қўйилади» 1 . Конфликт етарли даражада ижобий йўналишда ривожланиши ва мавжуд зиддиятни тўла ёки ҳеч бўлмаганда вақтинчалик ҳал қилиш билан тугаши мумкин. Бироқ, кўпинча унда бошқа хусусият ҳам устун келиши мумкин : кураш авж олади ва кескинлашади, конфликт ўсиб боради. Кураш динамикасининг бундай ҳолати одатда конфликт эскалацияси дейилади. Конфликт эскалацияси. Конфликт эскалациясининг ташқи намоён бўлиш хусусияти - бу , энг аввало , курашнинг жадаллашуви ҳисобланади. Конфликт спирални бураш методи бўйича ривожланади: бир тарафнинг ҳаракати иккинчи тарафнинг қарши ҳаракати билан бирга кечади ва бу кейинги ҳаракат ўз оқибатларининг кўламига кўра конфликт бошланиши нуқтасидагига айнан бўлмайди. Бир тарафнинг ҳаракатлари бошқа тарафнинг кўп марта кучлироқ ва ўз навбатида янги тажовузкор бўлган жавоб ҳаракатларини келтириб чиқаради. Конфликт эскалацияси одатда вазиятни шунчалик чигаллаштирадики, бунда конфликтда ҳақ ёки 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001 . С.41 .

айбдорларни топиш мумкин бўлмай қолади. Конфликтологик т адқиқотларда бу масалада ҳам муайян фикрлар билдирилган : “Баъзида конфликтни жадаллаштириш зарур бўлади. Масалан, одамларнинг ҳамма нарсаси яхши бўлганда, ўз эҳтиёжларини қондиришда ҳамма учун ҳокимият ва ресурслар етарли бўлганда бошқа одамларнинг аҳволи унчалик яхши эмаслиги ёки улар бир чеккада қолиб кетаётганликлари эътибордан четда бўлади ёки бу ҳолатни тан олишни истамайдилар. Шунда зарур ўзгартиришларни киритишга имконият пайдо бўлиши учун конфликтни аниқлаш, уни ойдинлаштириш зарурияти юзага чиқади. Жамоалар ва инсон ҳуқуқларини ривожлантириш соҳасида ишловчилар кўпинча уларнинг вазифалари бу конфликтни ҳал қилиш эмас, балки конфликт муаммосининг тан олиниши ва фаол ҳаракатлар бошланиши энг яққол намоён бўладиган айнан конфликтнинг интенсивланиши эканлигини тушуниб етадилар. Бу кўпинча манфаатига путур етказилган гуруҳга қўшилиш ва шу гуруҳ имкониятларини орттириш учун стратегиядан фойдаланиш ҳисобланади. Масалан, ЖАРда ХХ аср давомида вазиятни ўзгартиришни мақсади деб билган фаоллар яширин конфликтларни очиқ конфликтларга айлантириш ва кейинчалик улар билан иш олиб бориш учун куч-ғайрат сарф этганлар. Конфликтларни интенсивлаштириш - бу муайян тинч (зўрлик ишлатишни назарда тутмайдиган) мақсадларда яширин конфликтларни янада ойдинлаштириш ва ошкора қилишдир. Конфликт эскалацияси бу танглик ва зўрликнинг кучайишидир ” 1 . Эскалация конфликтда ички ўзгаришларни ҳам келтириб чиқаради. Конфликт яққол жадаллашуви сабабларини изоҳловчи асосий ўзгариш бу конфликт предметини ва тегишлича ўзаро таъсир шаклларининг алмашинувидир. Конфликтнинг сезиларли чуқурлашуви ва кучайиши билан боғлиқ энг кенг тарқалган ва типик ҳолатлардан бири бу низода 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001 . С.25.

асослантиришдан эътирозларга, шахсий ҳақоратлашларга, ҳатто жисмоний таъсир кўрсатишга ўтишдир. Бу вазиятда танқид шахсни ўзига ўзи баҳо беришга бўлган таҳдид сифатида қабул қилинади, ўз ўзига баҳо беришни ҳимоя қилишга бўлган уриниш конфликт предметини “шахсий” даражага қўйишга олиб келиши мумкин. Тоталитар ва теократик режимларда жиддий танқид доимо давлат хавфсизлигига хавф сифатида қаралган ва қатъий таъқиб қилинган. Парламент тортишувларида, давлатлараро муносабатларда бошқача нуқтаи назарни баён этиш кўпинча ўз мавқеини ўтказишга бўлган уриниш деб баҳоланади. Манфаатлар конфликтида предмет алмашинуви юз бериши мумкин. Низоли объект туфайли бошланган қарама-қарши кураш янада кенг миқёсдаги тўқнашувга айланиши мумкин. Манфаатлар конфликтида предмет ўзгариши мумкин. Бундай ўзгаришга “объект йўқолиши” типик мисол бўлади. Унинг мазмуни шундаки, низоли объект туфайли бошланган кураш янада катта тўқнашувга айланади, бунда конфликтнинг дастлабки предмети асосий рол ўйнамайди. қўшнилар ўртасидаги ер томорқалари чегаралари туфайли бошланган жанжал ўзаро душманчилик ва ҳар хил шахсий нохушликларни келтириб чиқариши мумкин. Кавказорти ва Шимолий Кавказдаги ҳудудий эътирозлар туфайли бошланган кўп сонли конфликтлар ўзаро душманчиликка, тинч аҳолига қарши геноцидга олиб келган. Келтирилган мисолларда конфликтнинг “катталашуви” кузатилади, янада чуқур зиддиятларга ўтиш тўқнашувнинг кўпчилик турли нуқталарининг пайдо бўлишига олиб келади. Конфликт янада кенг ҳудудларга тарқалади, ўз эпицентрини ўзгартиради. Конфликт эскалациясида яна ҳам кўп миқдордаги иштирокчиларни жалб қилиш ҳисобига қарши курашувчи субъектларнинг ўзига хос “йириклашуви” юз беради. Индивидлар ўртасидаги конфликтнинг

гуруҳлараро конфликтларга ўзгариши, рақобатлашувчи гуруҳлар тузилмасининг ўзгариши ва сонининг ортиши қўлланиладиган воситалар мажмуини янада самарали куч ишлатиш методлари ҳисобига кенгайтириб конфликт характерини ҳам ўзгартиради. 3 . Конфликтнинг тугаши Конфликтни тугаш шакллари. Конфликтлар типологияси бир хил эмас, конфликтлар ўзгарувчан, бири бошқасига ўхшамайди. Бундай вазиятда конфликтлар тугашининг ягона шаклларини аниқлаш ёки уларни ҳал қилишнинг қандайдир универсал усулларини топиш қийин масаладир. Бироқ, муаммонинг мураккаблигига қарамасдан тўпланган назарий ва амалий тажрибага таяниб баъзи хулосаларни чиқариш мумкин. Энг аввало, конфликтнинг тугаши уни ҳал қилишдан анча кенг тушунчадир. Конфликт иккала тарафнинг ҳалокати билан якунланиши мумкин, бироқ бу унинг ҳал қилинганлигини англатмайди. Агар конфликтни тугашига унинг тамом бўлиши, унинг турли сабабларга кўра тўхташи деб қаралса, унинг ҳал қилинишини қарама-қарши курашни тинч ёки куч ишлатиш воситалари билан тўхтатувчи конфликт иштирокчиларининг ўзи ёки учинчи тарафнинг у ёки бу ижобий ҳаракати (қарори) деб тушунишимиз керак. Амалий фаолият тажрибаси шуни кўрсатадики, конфликтни ҳал қилиш учун озми-кўпми куч-ғайрат сарфлаш керак. Конфликтнинг “ўз- ўзидан ҳал қилиниши” маънога эга эмас. Албатта, конфликтни умуман пайқамаслик, инкор этиш, яхши ҳолатда тушунтиришга ҳаракат қилиш мумкин. Бироқ, у стихияли ривожланади, кескинлашади, бошқа конфликтларга таъсир қилади ва натижада тизимни тўла бузиши мумкин.

Конфликтни муваффақиятли ҳал қилиш шарт-шароитлари кўп даражада тарафлар ва бошқа иштирокчиларнинг имкониятлари ва хоҳиш-эрклари билан белгиланади. Конфликтни тўхтатишнинг бош, энг фаол асоси бу конфликтли вазиятни юзага келтирган объектив сабабларни бартараф қилиш ҳисобланади. Конфликт ҳам ташқи ҳаракатлар , ҳам конфликтлашувчи субъектларнинг ўзлари билан белгиланганлиги сабабли унинг ҳал қилиниши ҳам мазкур икки гуруҳ омилларга боғлиқ. Масалан, оилавий конфликт эр-хотинларнинг бири ёки иккаласининг бевафолиги билан боғлиқ бўлса, уни яхши ҳал қилиниши эр ва хотин руҳиятининг хусусиятларида ифодаланади ва ўтмишдаги хатоларни бартараф этиш, биргаликда ҳаёт кечиришга бўлган интилиш билан белгиланади. Баъзи хизмат билан боғлиқ конфликтларда кўп нарса ташқи ҳолатларга боғлиқ. Масалан, бўлим ёки муассасанинг қайта ташкил этилиши улардаги мавжуд ички конфликтларни тўла бартараф этади. Адабиётда билдирилган фикрларни умумлаштириш орқали конфликтнинг якунланишини қуйидагича тавсифлаш мумкин: - томонларнинг ўзаро ярашиши натижасида конфликтнинг тўхташи; - конфликтни симметрик ҳал этиш йўли билан тўхтатиш( бунда иккала тараф ютади ёки ютқизади) ; - конфликтни ассимметрик ҳал этиш йўли билан тўхтатиш ( бунда фақат бир тараф ютади); - конфликтнинг бошқа қарама-қарши курашга ўсиб ўтиши; - конфликтнинг аста-секин босилиши. Бу таснифда конфликтнинг объектив бошланиш асослари уни ҳал қилишнинг субъектив усуллари билан қўшилганлигини кўриш мумкин. Уларни янада бўладиган бўлсак бошқача таснифга эга бўламиз. Масалан, конфликтларга аралашиш натижаларига қараб таснифласак,

унда конфликтнинг ҳал қилиниши, уни тартибга солиш ёки бартараф этишни фарқлаш мумкин. Америкалик тадқиқотчи Р.Даль конфликтни якунлашнинг уч муқобил имкониятини ажратиб кўрсатади : тупик, зўрликни қўллаш ва тинч йўл билан тартибга солиш. Турли вариантларни бошқача уйғунлаштириб айтиш мумкинки, конфликт тарафларнинг иккаласи ёки бирининг ҳалокати билан тугайди, “яхши вақтлар келгунча” тўхтатилади ёки бирон бир тарзда конструктив ҳал этилади. Биринчи ҳолатга қирғин уруш мисол бўлиши мумкин. Ўтган асрларда юз берган кўпчилик урушларда кўп сонли қуруқликдаги қўшин аскарлари ва тинч аҳолининг аксарият қисми ҳалок бўлган бўлса (Иккинчи жаҳон уруши 50 млн.дан зиёд кишининг ёстиғини қуритган) , эндиликда эҳтимол тутилган атомли урушда бутун инсониятнинг ҳалокати ҳам истисно қилинмайди. Шу сабабли ядро қуролини камайтиришга, дунёни ўт олишига олиб келувчи халқаро конфликтларни бартараф этиш йўлидаги астойдил ҳаракатларни рўёбга чиқариш учун узоқ вақт талаб этилмоқда. Конфликтни у ёки бу вақтга тўхтатиб туриш, кечиктириш, секинлаштиришни курашни тўла якунланиши деб ҳисоблаб бўлмайди. Бироқ конфликт барибир очиқ кураш сифатида давом этмайди ва танглик сустлашади. Бу ҳолат тарафларнинг кучсизланиши билан, янги кураш учун кучларни тўплаш зарурияти билан боғлиқ бўлиши мумкин. Конфликтнинг вақтинчалик босилиши ташқи тасаввурни туғдириши, бироқ унинг ҳақиқий ривожланишини ифода этмаслиги ҳам мумкин : шунчаки “очиқ” конфликт вақтинчалик “яширин” шаклга ўтиши мумкин. Конфликтни ҳал қилиш механизмлари ва асослари. Адабиётларда конфликтларни ҳал қилишнинг мақсадга мувофиқ асосларига қуйидагилар кириши ҳақида фикр берилади, яъни : конфликт сабаблари; тарафлар хулқ-атвор мотивларини ўз ичига олган қарама- қарши кураш диагностикаси; вазиятли ва позициявий таҳлилни амалга

ошириш (вужудга келган вазият ва тарафлар нуқтаи назарларини аниқлаштириш) ; конфликтлар боришини ва оқибатларини башорат қилиш (шу жумладан конфликт у ёки бу тарзда тугаганда ҳар бир тараф учун фойда ёки зарарни аниқлаш). Бу ҳаракатларнинг барчаси фақат учинчи тараф (воситачи, ҳокимият органи) томонидангина эмас, шунингдек субъектларнинг ўзлари томонидан амалга оширилиши фойдалидир, бунда тарафлар ўтказилган таҳлилдан сўнг умумий қарорларни ишлаб чиқиш заруриятини тушунишга яқинлашадилар. Конфликтли вазият моҳиятини аниқлаш, уни объектив тушуниш, конфликт иштирокчилари томонидан адекват англаш келишувларни ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади, шунингдек, баъзи ҳолларда вазият тарафлар томонидан бузиб қабул қилинса, конфликтни умуман тугатиш мумкин. Келишмовчиликлар предмети қанчалик аниқроқ ва қатъий белгиланса, конфликтни ҳал қилишнинг самараси учун шунча имкониятлар туғилади. Конфликтни ҳал этиш асосларидан фойдаланиш, уни ҳал қилиш механизмларига олиб келади: а) конфликтни иштирокчиларнинг ўзлари томонидан ҳал қилиниши ; б) учинчи тарафнинг аралашуви. Бундан ташқари, конфликт турли босқичларда ҳал қилиниши мумкин. Баъзи ҳолларда унинг ривожланишини тарафлар энди қарама-қарши курашга киришганларида ва биринчи ноқулайликлар ва талафотларни ҳис қилганларида тўхтатиш мумкин. Бошқа ҳолларда конфликт тузатиб бўлмас зарар етказилгандан кейингина ҳал қилиниши мумкин ( инсонлар ҳалокати, турар-жойларнинг қулаши, мулкни йўқ қилиб юборилиши ва б.). Конфликтларни ҳал қилишнинг кенг тарқалган йўли - бу тинчликсевар кучларнинг аралашувидир. Бу кучлар конфликтли вазиятнинг ўзига (1), конфликтни сақлаб турувчи ҳолатларга (2), шунингдек иштирокчиларнинг ўзига (3) таъсир кўрсатиши мумкин. Конфликтни муваффақиятли ҳал этишнинг муҳим қоидаларидан бири -

бу “ҳақ” ва “ноҳақ” тарафларни бир-бирига қарши қўйиш эмас, балки иккала тарафнинг манфаатларини тўла ёки қисман қондиришга имкон берувчи қарама-қаршиликни ҳал қилиш йўлларини топишдир. Маълумки, конфликт асоси бу субъектлар ўртасидаги қарама- қаршиликлардир. Шу сабабли конфликтларни ҳал этишнинг энг мақбул ва натижали йўли - бу кўрсатилган зиддиятларни бартараф этилишидир. Бироқ бу йўлга ҳар доим ҳам эришиб бўлмайди. Бундан ташқари, зиддиятларнинг турли типларини (очиқ, яширин, объектли, объектсиз ва ҳ.), уларнинг даражаларини, субъектлари хусусиятларини, шунингдек, конфликтни тўхтатишга интилувчи кучлар ихтиёридаги объектив имкониятларни ҳам эътиборга олиш керак. Конфликт асосида ётувчи зиддиятларни бартараф этишнинг асосий усуллари қуйидагилар бўлиши мумкин: - конфликт объектини бартараф этиш; - конфликт объектини тарафлар ўртасида бўлиб олиниши; - объектдан фойдаланиш навбатини ёки биргаликда фойдаланиш қоидаларини ўрнатиш; - объектни бошқа тарафга берганлик учун тарафлардан бири томонидан компенсация қилиш; - конфликт тарафларини ажратиб қўйиш; - тарафлар муносабатларини уларнинг умумий манфаатларини аниқлашга йўналтириш ва б. Конфликтларнинг ҳал қилиниши - бу моҳиятига кўра низоли масала бўйича тарафлар ўртасида келишувга эришишдир. Бундай келишувнинг уч асосий тури бор : 1) тарафлар фикрининг бир-бирига мос келиши натижасидаги келишув ; 2) қонунчиликка ёки ташқи кучнинг ахлоқий эркига мувофиқ бўлган келишув ; 3) қарама-қарши курашувчи тарафлардан бири томонидан маъқулланган ва илгари сурилган келишув.

Биринчи ва учинчи ҳолларда конфликтни ҳал қилиш рақибларнинг икки тарафлама фаоллигини тақозо этади. Халқаро ва ички сиёсат соҳасидаги амалиёт шуни кўрсатадики, кўп ҳолларда конфликтни ҳал қилиш жараёнини кучли рақиб томоннинг ўз эркини нисбатан заиф томонга бир томонлама мажбуран ўтказиш сифатида тушуниш мумкин эмас. Негаки мажбурий қабул қилинган қарорнинг умри қисқа бўлади, конфликт у ёки бу шаклда яна тикланади . Масалан, собиқ Совет Иттифоқида аввалдан мавжуд ҳудудий чегараларнинг сунъийлигини эслаш кифоя. Иттифоқ инқирозга учраганда ва унга боғлиқ миллатлараро нифоқларнинг вужудга келганидан сўнг, халқларнинг ҳудудий бўлиниш муаммоси жуда кескин тарзда намоён бўлди. Шу сабабли куч ишлатиш йўли, яъни ҳарбий йўл билан конфликтни ҳал этиш мустаҳкам негизга эга бўлмайди. Урушда мағлубиятга учраш, бой берилган манфаатларни қайтаришга бўлган интилиш - зўравонлик кайфиятларини келтириб чиқаради. 1905 йилдаги рус-япон уруши Россиянинг мағлубияти билан тугади. Бироқ, 1945 йилда Собиқ Иттифоқ реванш олди. Бу ўз навбатида кўп йиллар давомида Курилл ороллари муаммоси устида бош қотираётган япон тарафига ёқмади. Ҳозир икки мамлакат ўртасидаги конфликт гўёки тўхтатилгандек кўринади. Бироқ, узил-кесил қарорга эришилмади. У ёки бу урушлар натижасида вужудга келган бошқа ҳудудий муаммолар вақти-вақти билан кун тартибидан жой олиб туради. Бироқ, иккала тарафни ҳам қаноатлантирувчи қарорга эришилмаса, нима қилмоқ керак? Бундай вазият баъзи ҳолларда конфликт йўналишини ўзгартириши мумкин. Бу нафақат тарафлар қарама-қарши кураши предмети ва мотивларини, шунингдек, баъзида иштирокчиларнинг ўзларини ҳам алмашинувини англатади. Фуқаролик ва меҳнат низолари бўйича суд амалиётида бунга ўхшаш вазиятлар учраб туради.

Баъзан меҳнат ва фуқарорлик-ҳуқуқий низолари йиллар давомида чўзиладиган сансалорликка айланиши мумкин. Конфликт предмети аллақачон йўқ бўлиб кетган, низоли қарор қабул қилган раҳбарлар таркиби ҳам ўзгарган, шикоятчи эса, ҳануз қонун талабларига эътибор бермай вазиятни ўз фойдасига ҳал қилишга эришмоқчи бўлади. Бу ерда мотивация ўзгаради, “мотивнинг мақсад томон ўзгариши” намоён бўлади. Бошқача айтганда конфликт янги жиҳатларга эга бўлиб ўзгаради. Санаторияда тиббиёт ҳамшираси бўлиб ишловчи М. штатлар қисқариши бўйича ишдан бўшатилган. У ишдан бўшатилиш мотивлари билан рози бўлмаган, бунга ҳақиқий сабаб бош врач билан бўлган ёмон ўзаро муносабатлар деб ҳисоблаган. Санатория маъмуриятининг қарори устидан судга шикоят қилганида натижа бермаган. Шунда М. санатория бош врачи устидан прокуратурага, касаба уюшмаси қўмитасига ва марказий газета таҳририятига шикоятлар ёзган. М. конституциявий судгача қатор шикоятларни ёзавериб, натижада бу конфликтга элликдан ортиқ ташкилотларни жалб қилган. Унинг ўзи эса, ишга тиклаш масаласи уни аллақачон қизиқтирмаётганлиги ( у бу вақтда хусусий клиникада ишлаётган эди) ни айтиб, гап санатория бош врачи ва бошқа ходимларнинг “инсонга ноинсоний муносабатда бўлганликлари” учун жазолаш “принципи” ҳақида кетаётганлигини билдирган. Чуқур ва кенг кўламли конфликт тизимни инқирозли ҳолатга ва оқибат натижада уни бузишга, ҳалокатга ёки жиддий ўзгаришга олиб келиши мумкин. Инқироз одатда жамият қадриятлари тизимини шикастланиши, ҳокимият, бошқарув институтларининг бузилиши, ижтимоий назоратнинг заифлашуви, аномалиянинг вужудга келиши, яъни одамлар ўртасидаги мавжуд тартиботни очиқ бузилиши билан боғлиқ. Шу сабабли баъзида кимлардир ривожланаётган конфликтга бефарқ қарайдилар ҳам. Кўпинча эса кишилар конфликтларни зудлик билан бартараф этиш учун барча имкониятларни сафарбар қилишга мойил бўладилар.

Маърифий ҳаёт кечириш норозилар , “қийноққа солинганлар”ни юзага келтиришни рад этиб, балки одамлар ўртасидаги узоқ муддатли муносабатларга асосланган турмуш фаровонлигини таъминлашдан иборат. Тарихий тажриба эса куч ишлатиш ва бошқа тарафни алдаш билан ютуққа эришиш, уларни ҳокимият ва мулкчилик тизимида мустаҳкамлаш мумкинлигини кўрсатади. Конфликтни барҳам топтиришга йўналтирилган шахслар ва гуруҳларнинг куч-ғайрати ҳамма ҳолларда бир хил эмас, иккала тарафнинг манфаатларини эътиборга олиш керак. Бир тараф ҳақ бўлмаслиги мумкин, бошқаси ҳам айбсиз, камчиликсиз бўлмайди. Бироқ, биринчи тарафнинг ўз манфаатлари бўлиши мумкин ва агар уларни умуман эътиборга олинмаса, конфликт вақтинча босилиши мумкин, бироқ йўқолмайди. К онфликтологлар томонидан конфликтни тинч йўл билан ҳал этишнинг қатор усуллари ишлаб чиқилган, шунингдек, бунинг учун зарур омиллар кўрсатилган. Уларга қуйидаги усуллар ва омиллар киради : - институционал: жамиятда маслаҳатлар, музокаралар ўтказиш ва ўзаро фойдали қарорларни ахтариш учун хизмат қилувчи механизмлар, жумладан қонун чиқариш, суд ва ижро ҳокимияти доирасидаги механизмлар (конституциявий суд, арбитраж ва б.)нинг мавжудлиги; - консенсуал: мақбул қарор қандай бўлишлиги ҳақида конфликтлашувчи тарафлар ўртасида келишувнинг мавжудлиги; - кумулятив омил: у қанчалик оз бўлса, тинч йўл билан ҳал этиш эҳтимоли шунчалик юқори бўлади. Бошқача қилиб айтганда конфликт янги муаммолар ва иштирокчилар билан ўсиб бормайди; - тарихий тажриба омили: бунга ўхшаш конфликтларни ҳал қилиш усуллари киради. Бунда оқсоқоллар ва бошқа обрўли шахслар муҳим рол ўйнашлари мумкин ;

- кучлар мувозанати омили: агар конфликтлашувчи тарафлар мажбурлаш имконияти бўйича тахминий тенг бўлсалар, улар конфликтни тинч йўл билан ҳал қилиш йўлларини қидиришга мажбур бўладилар; - психологик омил: конфликт вақтида қарор қабул қилишга масъул бўлганларнинг шахсий хусусиятларига кўп нарса боғлиқ бўлади. Л.Козернинг ёзишича, конфликт субъектлари унинг бефойдалиги ва ноўринлигини тушуниб етсалар ўз ҳатти-ҳаракатларини конфликтни юзага келтирган дастлабки мақсадга эришиш учун эмас, балки мавжуд вазият юзага келтирган ижтимоий тангликни камайтириш учун қайтадан ўзгартира бошлайдилар 1 . Ижтимоий гуруҳлар конфликтларини ҳал этиш. Конфликт тадқиқотчиси учун ва иштирокчиларининг ўзлари учун ҳам йирик ижтимоий муаммоларни тартибга солишнинг зарурлигини тушуниб етиш муҳим, бу муаммолар негизида кўп конфликтлар юзага келади. Бу ишда зиёлиларнинг турли ижтимоий қатламлари асосий рол ни ўйнайди , чунки айнан шу ижтимоий гуруҳ фикрларнинг қўзғолишини сусайтириши, ғазабланган тарафларга “яхшилик ва босиқлик”ни ёйиши керак. Айнан шу жиҳатдан шовинистик ва миллатчилик мафкурасини қоралаш энг таъсирчан ҳисобланади. Тинчлик ва келишув ҳақидаги чақириқлар билан кечувчи кўп тадбирлар ўзининг муҳимлигига қарамасдан вақтинчалик ҳисобланади. қоида бўйича улар конфликт моҳиятига таъсир этмайди, балки фақат унинг белгиларига тааллуқли бўлади. У ёки бу конфликтлашувчи тараф раҳбарларининг расмий ёки норасмий ҳаракати ўта аҳамиятлидир. Ўз тайинланишига кўра ҳокимият марказлари одамларнинг зиддиятли манфаатларини мувофиқлаштиришни уддалай олиши керак. Ҳокимият тузилмаларининг раҳбарлари камида муайян эрк-иродага, маҳорат ва интеллектга эга бўлишлари сўзсиз талаб этилади. 1 Қаранг: Coser L . Op . cit . P .36.

Ижтимоий гуруҳларнинг бирор аҳамиятли конфликтида йўлбошчиларда институтлаштириш, инструментал ( иқтисодий ва бошқа турдаги рағбатлантириш, санкциялар, тарғибот, қонунларни ишлаб чиқиш ва б.) ва босқичли мунтазам ёндошувларни тезлик билан жамлашга бўлган хоҳиш; миллий хусусиятларга қарамасдан тарафлар учун тенг шароитларни яратиш ; миллатлараро муносабатларни инсонпарварлаштириш, ниҳоят, ҳакам судьяларни жалб этишга бўлган интилиш кузатилган. Айтиш жоизки, Тоғли қорабоғдаги конфликтни тўхтатишга бўлган кўп сонли уринишларда юқорида саналган ҳаракатлардан ҳеч бири амалга оширилмаган, музокаралар режасиз ва олдиндан тайёргарликсиз , тартибсиз олиб борилган ва , табиийки, бирорта ижобий натижага эришилмаган. Фақат миллатлараро конфликтларда эмас, шунингдек кўпгина бошқа конфликтларда ишлатилиши мумкин бўлган усуллардан бири бу тарафларни ажратиш, уларни бир-биридан алоҳида қилишдир. Турмуш конфликтларида бу қўшниларни турли жойларга кўчириш, оилада - ажралиш, ташкилотда - конфликтлашувчи ходимларни турли бўлимларга ўтказиш бўлиши мумкин. Халқаро амалиётда тарафларни ажратиш “хавфсизлик йўлаги”ни ўрнатиш, тинчликсевар кучларни киритиш ва ҳ.ни тақозо этади. Табиийки, тарафларни ажратиш қарама-қарши курашувчи кучларнинг қаршилигига учраши мумкин, бироқ баъзида халқаро амалиёт кўрсатганидек, у ягона самарали усул бўлиб ҳисобланади. Конфликтнинг ғоявий ва ижтимоий-руҳий элементларига таъсир этиш ҳам муҳим, хусусан, конфликтлашувчи бошқа тараф ҳақида , унинг ҳаракатлари ва хулқ-атвор мотивлари ҳақидаги сохта тасввурлардан халос бўлишга ҳаракат қилиш керак. Бундай бузуқ тасаввурлар, ортиқча бўрттириб ишонишлар, сохта ахборот, миш-мишлар одатда ва , айниқса, миллатлараро муносабатларда кам эмас.

Конфликт ҳаражатларини унинг ривожланишини назорат қилиш орқали камайтириш мумкин. Бу ерда гап фақат кескинлик йўналишини ўзгартиришдагина эмас, балки уни тартибга солиш ҳақида (масалан, “жамоавий шартнома” тизимларидаги меҳнат низоларида) ҳам боради. қоидага кўра, тарихнинг доимий гувоҳлик беришича, тарафлардан бирини чеклашга қаратилган чоралар қабул қилинади. Бу ҳолда вақтинчалик самарали бўлган ташвиқот, маъмурий, куч қўллаш воситалари қўлланилади. Бироқ бу ерда конфликт асосида ётувчи узоқ вақт давом этувчи зиддиятларни ҳал қилиш бўйича қўшимча амалга ошириладиган ҳаракатлар жуда муҳимдир. Бир вақтнинг ўзида раҳбар барча тарафни вақтинчалик қаноатлантирадиган конфликтни ҳал этиш бўйича чораларни қўллаши мумкин (раҳбариятнинг компромисс иш тутиш услуби). Раҳбарнинг имкониятлари етарли даражада бўлмаслиги ҳам мумкин, унинг рақиблари ва маслаҳатчилари баъзида уни жиддий қарорларни қабул қилишга ундашлари мумкин. Йирик ижтимоий конфликтни ҳал қилинишига охирги мақсад деб қараш керак эмас. Гап шундаки, жамиятни издан чиқаришга олиб келувчи йирик гуруҳлар ўртасидаги конфликтларни бир оддий сабабга кўра фақат салбий кўрсаткич сифатида асосий инсоний қадриятлар даражасига бир маънода жойлаштириш мумкин эмас; улар ( муайян шароитлар мавжудлигида) фақатгина бузғунчи функцияни эмас, шу билан бирга барча ижтимоий-сиёсий барқарорликни сақловчи функцияни ҳам бажаришлари мумкин. Аслида манфаатлар ўхшашлигига ёки фарқланишига асосланган тўқнашувнинг табиийлиги ва муқаррарлиги тан олиниши ҳақидаги тезисга таянадиган бўлсак, очиқ намоён бўладиган зиддиятлар ижтимоий муносабатларни яхшилаш нуқтаи назаридан етарли даражада фойдали бўлиши мумкин. Муаммо тангликни олиб ташлаш, конфликтнинг ўзини бартараф этишда эмас, балки унинг ривожланиши

билан боғлиқ хавфни иложи борича камайтиришда, яъни тўқнашувларни маҳорат билан бошқаришдадир. Бундай ёндошув рақибда кўролмайдиган душманни эмас, балки бўлғуси шерик (ҳамкор)ни кўришга мажбур этади. Бу хусусда конфликтологик назария эскалация ва деэскалацияга йўналтирилган ҳаракатлар конфликтларни юмшатиш ишида натижали бўлишга имкон берувчи турли шароитларни қўшимча тадқиқ этиш зарурлигини кўрсатади. Конфликтни ҳал этиш билан боғлиқ ёндошув методлари конфликт ҳолатлари, бу конфликтни ҳал этишнинг эҳтимол тутилаётган оқибатлари ҳақида қўшимча билимларни талаб этади. Тотувликнинг ғоявий асоси бу давлат ҳокимиятидаги кўп укладли иқтисод концепциясидир. Мулкчилик ва ҳокимиятни қайта тақсимлаш икки укладнинг мавжуд бўлишига олиб келади: давлат ва бозор мулкчилиги. Бундай ҳолатда д авлатнинг ўзи сўзсиз тарзда кучли бўлиб қолаверсада, унинг функциялари тораяди. қонун доирасида амалга ошириладиган мулк ва ҳокимиятнинг қайта тақсимланиши конфликтни юмшатади. Иқтисодиётнинг давлат ва хусусий мулкчилик секторлари орқасида турган йирик ижтимоий гуруҳлар алоҳида фаолият кўрсатадилар ва бир-бирлари билан асосан рақобатлашувчи товар ишлаб чиқарувчилар сифатида тўқнашадилар. Ўтиш даври ҳаражатлари шу тариқа нисбатан мақбул миқдоргача камайтирилиши мумкин. Халқаро конфликтларни ҳал қилиш. Халқаро конфликтларни ҳал этиш бир мунча мураккаб ҳисобланади. Улар анъанавий равишда рақобат ва зўрлик бош, муҳим рол ўйнайдиган давлатлараро кескинлашган муносабатлардан иборат. Бу ерда кўпинча ирқий, синфий ва гуруҳий, миллий, ҳудудий ва бошқа манфаатлар чамбарчас қўшилиб кетади. Курашга турли хил ҳукумат ва хусусий ташкилотлар, ижтимоий ҳаракатлар жалб қилинади. Кейинги ўн йилликда халқаро конфликтларни тушунишда жиддий ўзгаришлар кузатилди. Мавжуд зиддиятларни тинч йўл билан ўзаро

мақбул ва кенг қамровли воситалар ёрдамида ҳал қилиш мумкинлиги ҳақидаги ғоя вужудга келди ва кенг тарқалди. Бу ғоя тинч йўл билан ечимларни ахтариб топишни илгари сурар экан, унинг ўзи конфликтология назариясининг ривожланиши ва амалий мақсадлар учун ижобий ва фойдалидир. Тинч йўл билан ҳал этиш усулини танлашда очиқ намоён бўладиган зиддиятларнинг қатъий чегараларини белгилаш мақсадга мувофиқдир, чунки яширин зиддиятларга қараганда уларни бошқариш енгил кечади. Бундан ташқари, рақибга ва конфликтнинг ҳар қандай иштирокчисига душман сифатида эмас, балки ҳамкор (шерик) сифатида қараш керак. Халқаро конфликтлардаги янгиликни одатда икки ёндошувни тушуниш билан фарқлайдилар. Анъанавий ёндошув конфликт негизида ётган зиддиятларни ҳал қилиш билан боғлиқ. У жаҳонда юз берувчи ўзгаришларни етарли даражада акс эттирган ижтимоий назариялар билан мувофиқлаштирилади. Иккинчи ёндошув кейинги йилларда ишлаб чиқилган. У умумий кўламдаги тинчликни барқарорлаштиришга, шунингдек, қуролли конфликт имкониятларининг ўзини чеклашга қаратилган “тинчлик яратувчилик” ғоялари билан боғлиқ. қуролли конфликтлар эҳтимолини чеклашга қаратилган тинчлик ни ўрнатувчи усуллар ўз ичига конфликтларга йўл қўймаслик нинг институционал усулларини қидириш ва ривожлантиришни олади. Бу ёндошув давлатлар ва халқлар ўртасидаги муносабатларнинг бўлғуси андозалари учун айниқса маъқулдир. У қисман амалда синалган (Сербия ва Хорватия, Грузия ва Жанубий Осетия, Кипрдаги грек ва турк жамоалари чегараларига тинчликпарвар қўшинларнинг киритилиши ва б.) ва нисбатан бўлсада ҳам ўз самарасини кўрсатган. Музокаралар юритиш конфликтларни ҳал қилиш усули сифатида. Тарафлар қарама-қаршилигини бартараф этишнинг барча

усуллари ичида музокаралар энг самарали ҳисобланади. Ўзаро таъсир этишнинг музокаравий типи учун тарафларнинг кўзланган натижанинг ҳеч бўлмаганда бирор қисмига эришишга, муайян компромиссга боришга бўлган интилишлари хосдир. Музокаралар жараёни қуйидаги шароитлар бўлганда бошланиши мумкин: 1) тарафлар зиддиятли манфаатлардан ташқари аҳамиятли умумий манфаатларга ҳам эга бўладилар ; 2) тарафлар ўзлари учун фойдали бўлган муайян битим ёки бир хил тушунишга эришишнинг имконияти бор деб ҳисоблайдилар ; 3) улар ўзаро қониқтирувчи қарорларни излашда музокарага киришадилар 1 . Музокаравий жараёндан самарали фойдаланишга мисол бўлиб Днестр бўйидаги конфликтли вазият ҳисобланади. Бунда қарама-қарши курашувчи тарафларни вақтинчалик бўлса-да келиштиришга эришилган, оқибатда қон тўкишлар олди олинган. Чеченистонда эса, бундай музокаравий жараён қўлланилмаган. Конфликтни бости риш учун тарафлар низоли масалалар ҳақида ва кейин қандай бўлишлари ҳақида келишиб олишлари керак. Бунда низо предмети қанчалик аниқ ва қатъий белгиланса, конфликтни узил-кесил ҳал қилинишининг имконияти шунчалик кўп бўлади. Музокаралар ўз ичига ҳаракатларнинг турли типларини олади: илтимослар, талаблар, таклифлар, ваъда беришлар, рад этиш ва ҳ. Кишилик жамияти бутун тарих давомида музокаралар юритишнинг бой тажрибасини тўплаган. Бу тажриба нинг шаклланишида нафақат сиёсатчиларнинг, шунингдек, экспертлар , журналистлар, бошқарув соҳаси мутахассислари , олимларнинг ҳам катта ҳиссаси бор . Сўнгги ўн йиллик эса уларни юритишнинг айрим қоидалари ва тартибларини тадқиқ этиш даври бўлди. Музокараларнинг элементлари: унинг тарафлари, бевосита иштирокчилари, предмети, ўзаро коммуникация каналлари, ахборот аниқланди. Кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, ахборотнинг етишмовчилиги иштирокчиларнинг шубҳаланишига ва ишонмаслигига, 1 Қаранг: Shellenberg J . A . The Science of Conflict . N . Y ., 1982.

яъни конфликтнинг чуқурлашувига олиб келади. Шунингдек, музокараларнинг бориши ва натижаларини баҳолаш мезонларини ишлаб чиқишда қийинчиликлар ҳам мавжуд. Умуман олганда иштирокчиларнинг ҳатти-ҳаракати мавжуд вазиятга , шунингдек, уларнинг таълим ва маданий даражасига, иродавий ва бошқа шахсий хусусиятларига боғлиқ. Менежментга бағишланган ишларда катта эътибор ишлаб чиқариш конфликтларини ҳал қилиш муаммоларига қаратилган. Бу ерда музокараларга тайёргарлик кўришнинг ўзи ўта муҳимдир. Унга рақиб (музокаралар бўйича ҳамкор) , унинг шахсий хусусиятлари, эҳтимолли аргументлари ҳақида маълумотларни йиғиш киради. Музокаралар вақтида конфликтнинг кескинлашувига қарши таъсир кўрсатувчи ҳатти- ҳаракат йўналиши тавсия этилади. Бундаги асосий қоидалар жуда оддийдир : 1) бир-бирларининг ҳуқуқларини тан олиш ; 2) шерик томонни батафсил тинглаш; 3) шерик томон нуқтаи назари тушунилганлигини намойиш этиш ; 4) конфликтнинг шерик тараф томонидан қандай қабул қилинаётганлигини аниқлаш ; 5) муҳокама предметини қатъий шакллантириш; 6) умумий нуқтаи назарни қайд этиш; 7) тарафларни нима ажратаётганлигини аниқлаш; 8) шундан сўнг конфликт мазмунини қайтадан тасаввур этиш; 9) умумий қарорни топиш ; 10) якдиллик ва фарқларни қайд этиб , умумий қарорни қабул қилиш. Музокаралар якунланишида юз бериши мумкин бўлган типик хатолар ва ҳатто оғир оқибатлар қуйидагилар бўлиши мумкин, яъни: -шерик тараф ўзининг янглишганлигини рақибининг хатоси деб билади; -шерик тараф ўз манфаатларини қисман яширади; -шерик тараф заруриятсиз “уруш ҳолати”ни қабул қилиши ёки мудофаага киришиши мумкин; -шерик тараф ўз устунлигини тан олишни талаб қилади;

-эски аразлар ёдга олинади, рақибнинг заиф томонларига эътибор қаратилади; -музокаралар ниҳоясида “ғолиб” ва “мағлуб” эълон қилинади. Музокараларда танглик манбалари кўпинча фақат унинг иштирокчилари тасаввурларидагина мавжуд бўлади. “Сохта” конфликтларни ҳал қилиш ҳақиқий конфликтларга нисбатан қийин бўлади. Фақат малакали олиб борилган музокараларгина бундай “конфликт-шарпалар”ни кун тартибидан чиқариши мумкин, бу эса ҳақиқий мавжуд конфликтларнинг ҳал этилишини маълум даражада енгиллаштиради. Музокаралар иштирокчилар ўртасидаги ишончнинг мустаҳкамлана бориши билан янада яхшиланиши мумкин. Меҳнат ва халқаро конфликтлар , бошқарма тизимидаги конфликтларни ҳал қилишга тааллуқли музокараларни юритиш бўйича кўпгина тавсиялар америкалик тадқиқотчилар томонидан ишлаб чиқилган: 1) музокаралар тартиб асосида ва иш моҳияти бўйича олиб борилиши керак; 2) муаммони томонларнинг бир хил тушунишларига эришиш ва шундан сўнг уни бирга ҳал этишга эришиш; 3) кишиларга уларнинг муаммоларидан алоҳида ҳолда қараш, муносабатларни яхшилаш, ишонтиришга интилиш муҳим; 1) ўз қарашларингизни асослантирувчи адолатли ёндашувдан фойдаланинг. Маъқулламасангиз ҳам бошқалар томонидан билдирилган фикрларни ҳурмат қилинг; 2) нимага интилаётганлигингизни ёддан чиқарманг, хаёлларга кўп берилманг. Конфликтни ҳал этиш усули сифатида музокараларнинг муҳимлигидан ташқари уларнинг жиддий чекланганлигини ҳам айтиш жоиз. Музокаралар ёрдамида доим ҳам ҳар қандай конфликт асосида ётган объектив зиддиятларни заифлаштириш ёки йўқотишнинг иложи

йўқ. Бироқ , улар аввал келишмовчиликларни енгиш мумкин бўлмаган жойларда фойда бериши шубҳасиздир. Баъзида ўзаро таъсирнинг музокаравий типи курашга ҳам айланиши,хусусий сабаб асосидаги музокаралар орқали янада чуқур келишмовчиликлар ёки субъектлардан бирининг янада чуқур эътирозлари юзага келиши мумкин. Бундай кураш предмети бўлиб, музокаралар предметини ташкил қилувчи келишмовчиликлар эмас, балки, масалан музокаралар натижа бермаса, яширин келишмовчиликлар бўлиши мумкин. Гаровга олиш билан боғлиқ музокаралар. Энди конфликтларнинг энг кескин ва хавфли турларида, айнан гаровга олишдаги музокараларни юритиш бўйича ғарб мутахассисларининг баъзи тавсияларига тўхталамиз. Гаровга олишдаги музокараларда қуйидаги ҳолатлар чуқур таҳлил этилиши ва эътиборга олиниши керак: 1) гаровга олувчилар шахси хусусиятлари; 2) гаровга олиш мотивлари ва жиноятчилар мақсадлари; 3) гаровга олувчиларнинг яқин ва узоқ вақтга мўлжалланган ҳатти- ҳаракатлари; 4) улар билан музокаралар юритишнинг келишилган тартиби; 5) музокара юритувчи шахс ва психолог-маслаҳатчини танлаш; 6) музокара юритувчилар, раҳбарият ва ёриб кириш гуруҳи ўртасида қатъий ўзаро таъсирни ташкиллаштириш. Кўрсатилган вазиятда музокараларнинг бош вазифалари қуйидагилардир: а) гаровга олинганлар ҳаёти; б) гаровга олувчиларни тутиш; в) мулкни қайтариш ёки ҳимоя қилиш. Музокаралар предмети қуйидагилардир: гаровга олинганларни озод этиш шартлари; гаровга олинганлар ва гаровга олувчилар учун озиқ-овқат маҳсулотлари етказиш; гаровга олувчиларга эркинлик бериш шартлари; товон тўлаш ҳақидаги масала; музокаралашувчи тарафлар ўртасида ўзаро муносабатни шакллантириш ҳақидаги масалалар ва ҳ. Мутахассислар гаровга олувчилардаги кучли руҳий ҳолатни йўқотишни муҳим деб

ҳисоблайдилар, чунки бу улар томонидан қотилликлар ёки бошқа кутилмаган ҳаракатларни содир этиш эҳтимолини камайтиради. Шу сабабли музокараларни якунлашга шошилиш ва эришилган барча бандларга қатъий риоя этиш тавсия этилади. Тавсияларда гаровга олганлар билан қандай мулоқотга киришиш, уни қандай амалга ошириш, музокара олиб борувчи шахслар ва мулоқотнинг бошқа иштирокчилари қандай талабларга жавоб беришлари лозимлиги ҳақида маслаҳатлар берилади. Шубҳасиз, музокараларни узилиш хавфи ва гаровга олинганларни озод этиш учун куч ишлатиш заруриятини доимо эътиборга олиш керак. Куч ишлатиш йўллари қонун доирасида ва қачонки тинч йўл билан ҳал этиш самара бермаган ҳоллардагина қўлланилиши мумкин. Куч ишлатиш шакллари турлича, улар ҳар доим ҳам одамларга жисмоний зарар етказишни назарда тутмайди, балки оммани сиқиб қўйиш, тўсиқларни ўрнатиш, бошловчиларни тутиш, “тинч йўлаклар”ни жорий этиш ва б.ни ўз ичига олади, бу воситаларнинг кўплари БМТ тинчликсевар кучлари томонидан Европа, Осиё, Африка ва дунёнинг бошқа ҳудудларида муваффақият билан қўлланиб келинмоқда. Баъзида масалани куч ишлатиш йўли билан ҳал этиш хавфининг ўзи конфликтдан чиқишга ёрдам қилиши мумкин. 4. Ижтимоий танглик. Ижтимоий танглик т ушунчаси. Ижтимоий танглик моҳиятига кўра бу борлиқни қабул қилиш ва баҳолашнинг ўзига хос вазияти, ижтимоий онг ва хулқ-атворнинг муайян ҳолатидир. Одатда бундай вазият конфликт учун хос. Ижтимоий танглик кўламлари қоида бўйича конфликт кўламлари билан қиёсланади ва белгиланади. Шахслараро, гуруҳлараро, миллатлараро ёки жамиятдаги умумий танглик ҳақида фикр юритиш мумкин.

«Ижтимоий танглик» атамаси ҳуқуқ социологияси, психология, ижтимоий фалсафа, тарих ва сиёсий фанлар категориялари қаторига киради ва унга фанлараро тушунча сифатида қараш мумкин. Шундай қилиб, ижтимоий танглик табиий ёки ижтимоий муҳит тазйиқи остида юзага келувчи ва муайян вақт оралиғида давом этувчи гуруҳ ёки бутун жамиятнинг ҳиссий ҳолатидир. Инсонларга бўйсунмайдиган табиий кучлар таъсирида (иқлим ўзгариши, ресурсларнинг камайиши, зилзила ва б.) киши ларнинг одатдаги ҳолати кескин ўзгариши мумкин. Ижтимоий танглик эса, ҳар қандай бошқа ижтимоий ҳодиса каби шароит, вақт, жойнинг муайян уйғунлигига амал қилувчи умумий ва маҳаллий шарт-шароитлар ва сабабларга эга. Ижтимоий тангликнинг энг умумий шарт-шароитлари - бу бутун аҳоли оммаси ёки унинг кўпчилик қисмининг эҳтиёжлари, манфаатлари, кутилаётган ижтимоий ечимлари билан уларнинг ама - лий қаноатлантирилиши ўртасидаги юзага ке л увчи ва норозиликни кучайишига, алоҳида шахслар ва гуруҳлар тажовузкорлигини ортишига, руҳий қўзғ а лиш ва асабийликни кескинлашувига олиб келувчи барқарор ва узоқ давом этадиган , ҳал қилиб бўлмайдиган вазият ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда , гап конфликтли вазиятнинг аҳоли онгида акс этиши ҳақида боради. Ижтимоий конфликт жамиятда қуйидаги камида икки ҳолат бўйича юзага келади: биринчи дан, одамларнинг кўпчилиги аввалига ўзларининг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, миллий, маданий ёки бошқа ҳаётий муҳим эҳтиёжлари, манфаатлари ва ҳуқуқларининг қондирилиши хавф остида қолганлигини ёки қондириш мумкин бўлмаслигини оз даражада англаган бўлсалар, иккинчи дан, мавжуд ижтимоий шароитларда ўз манфаатларини амалга ошириш ва ўз эҳтиёжларини қондириш имкониятига эга бўлмаган одамларнинг нисбатан озчилик қисми ўз ҳуқуқларини камситишга ёки ҳақиқий (ёки сохта) тўсиқларга қарши

кураш бошлаб, жамиятда қониқмаслик, қўрқув, тушкунлик, лоқайдлик каби кайфиятларни тарқатган ҳолларда. Ижтимоий танглик ҳар қандай ҳамжамият мавжудлигининг доимий бўлмасада, зарур хусусиятидир. Микродаражада инсон уни кучли ҳиссий ҳолат(стресс) сифатида бошидан кечиради, унга нисбатан “иммунитет” ишлаб чиқаради, шу билан инсон ижтимоий маданиятининг зарур қисмига айланади. У ёки бу даражадаги ва шаклдаги танглик одамларга бутун ҳаётлари давомида ҳамкорлик қилади. Макродаражада ижтимоий танглик маърифий жараёнларга кириб , бутун жаҳон ҳамжамиятига сингиб боради. Олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ижтимоий танглик, энг аввало, ижтимоий-руҳий ва хулқ-атвор даражаларида намоён бўлади ва қуйидаги хусусиятлар билан характерланади : - ижтимоий ҳаётнинг ҳаётий муҳим соҳаларидаги мавжуд шароит (вазият)лардан қониқмаслик кайфиятларининг ёйилиши (Собиқ Иттифоқда ХХ аср 90-йилларида ижтимоий танглик нарх ларнинг кескин ўсишидан, инфляциядан, истеъмол бозорининг танқис лашувидан, шахсий хавфсизликнинг йўқлигидан, атроф-муҳитни ифлосланишидан қониқмасликда намоён бўл ган ) ; - ҳокимиятга ишончнинг йўқолиши, ҳокимиятнинг обрўсизланиши, лоқайдлик кайфиятлари, турли миш-мишларнинг тарқалиши. Бутун жамиятда, алоҳида ҳудудий бирликда омма в ий руҳий нотинчлик, ҳиссий қўзғ а лиш муҳитини вужудга келтириш ; - хулқ-атвор даражасида ижтимоий танглик стихияли оммавий ҳаракатлар (ваҳимали эҳтирослар, «қора кун» учун озиқ-овқат маҳсулотлари ва саноат товарларини харид қилиш ва б.) турли хил конфликтларга, намойишлар, иш ташлашлар, норозилик ва бўйсунмасликнинг бошқа шаклларига қўшилиб кетишида, бошқа

ҳудудларга ёки чет элга мажбурий ва ихтиёрий кўчиб кетиш каби ҳаракатларда намоён бўлиши мумкин; - ҳудудий даражада ижтимоий танглик кўпинча турли ижтимоий- сиёсий тузилмаларнинг омма орасида таъсир кўрсатиш ва ҳокимият учун курашдаги фаоллигининг ўсиши билан, турли экстремистик гуруҳлар фаолияти , жиноий элементлар фаоллиги ортиши билан боғлиқ бўлади. 5. Конфликт иштирокчиларининг руҳияти Кичик ва катта гуруҳлар даражасидаги, шунингдек, шахс даражасидаги конфликтлар мураккаб табиатга эга ва уларни фақатгина объектив ва субъектив сабаблар ўзаро таъсирини эътиборга олган ҳолда тушунтириш мумкин. Ҳар қандай жамиятда шахсий ёки гуруҳий конфликтлар фақат ташқи (иқтисодий, ижтимоий, маданий ва б.) сабаблар билан эмас, шунингдек, шахслар ва гуруҳларнинг руҳий х у сусиятлари билан ҳам юзага келади. Кўпчилик тадқиқотчилар конфликтнинг ташқи ва ички (руҳий) омилларини бир хил аҳамиятдаги омиллар деб қарашга мойилдир. Конфликтли вазиятларни таҳлил этишда ва уларни тартибга солиш бўйича амалий чораларни белгилашда руҳшунослар учун энг муҳим нарса бу конфликтлилик даражасини ортишига олиб келувчи шахслар ва гуруҳлар хулқ-атворининг типологик руҳий хусусиятларини аниқлаш ҳисобланади. Хулқ-атвор моделидан келиб чиқиб умумлашган кўринишда конфликт иштирокчиларининг қуйидаги уч асосий руҳий типи фарқланади :

1. Деструктив(бузғунчи) тип. Субъектнинг бу руҳий типи конфликтни юзага келтиришга ва уни то рақибини жисмонан йўқ қилиб юборишгача ёки тўла мағлуб қилишгача кучайтиришга интилади. Турмушда - бу худбин, жанжал ва можаролар ташаббускори, муассасада - туҳматчи, иғвогар омма орасида - тартибсизликлар ва бузғунчи ҳаракатлар бошловчисидир. Агар шундай тоифа шахслар бўлмаганида кўпгина конфликтли вазиятлар тинч йўл билан ҳал этилиши мумкин бўлар эди. Бу ҳолат сўнгги вақтда дунёнинг турли ҳудудларида бўлиб ўтаётган миллатлараро конфликтлар мисолида яққол кўринади. Халқаро майдонда ҳаракат қилаётган бундай субъектлар ҳам маълум (С.Хусейн, Бен Ладен ва ва б.) Конфликтли хулқ-атвор ўз-ўзини назорат қилмаслик оқибатида келиб чиқади. Конфликтларга мойил кишилар қоидага кўра, енгил таъсирчан, қаҳрли, қўпол, ўткир ҳиссиётларга ва таваккал қилишга мойил бўладилар, узоқни кўра билмайдилар. 2. Конструктив (ижобий) тип. Бу типдаги шахслар конфликтдан қочишга, ҳар иккала томон учун мақбул қарорни топишга интилади лар . Кон с труктив ёнд а шган одам воситачи ёрдамидан фойдалан а ди ва тангликни юмшатишга йўналтирилган ҳар а катларни амалга оширади. Конструктив тип субъектлар музокараларни иштиёқ билан олиб борадилар, келишмовчилик предметини ва уни тартибга солиш йўлларини ой д инлаштиришга интиладилар. 3.Конформ тип. Конфликтдаги бундай тип шахс кўпроқ ён беришни, курашни давом эттиришдан кўра итоаткорликни афзал кўради. Кўп ҳолларда хулқ-атворнинг комформ модели бошқаларнинг тажовузкор ҳаракатларига объектив ёрдам қилиши мумкин , масалан, субъектлар ўртасидаги зиддиятлар арзимаган сабабларга кўра вужудга келган бўлса. Бу ҳолда хулқ-атворнинг компромисс йўли - бу конфликтни тўхтатишнинг энг яхши усулидир.

Тавсия этилган адабиётлар рўйхати: Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.:

O'xshashlar

Юридик конфликтларнинг табиати ва турлари

Давлат механизми

Давлат механизми

Юридик конфликтология фанининг предмети, шаклланиши ва методлари

Қонун ижодкорлиги жараёни босқичлари