Тезкор қидирув фаолияти тушунчаси, вазифалари, принциплари ва унинг ҳуқуқий асослари - Huquqshunoslik - Referatlar

Тезкор қидирув фаолияти тушунчаси, вазифалари, принциплари ва унинг ҳуқуқий асослари

Yuklangan vaqt:

26.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.4921875 KB

Ko'chirib olish

Т езкор қидирув фаолияти тушунчаси, вазифалари, принциплари ва унинг ҳуқуқий асослари Режа: 1. Тезкор-қидирув фаолияти тушунчасининг мазмуни . 2. Тезкор-қидирув фаолиятининг асосий вазифалари . 3. Тезкор-қидирув фаолиятининг асосий принциплари . 4. Тезкор-қидирув фаолиятини нг ҳуқуқий асоси . 5. Тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширишда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя этиш .

Тезкор-қидирув фаолияти, илмий билимлар соҳаси сифатида, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари тезкор бўлинмаларининг жиноятчиликка қарши курашиш амалиётини теран таҳлил қилиш натижаси ҳисобланади. У доимий равишда ривожланиб боради. Уни ташкил этувчи қоидалар жамиятдаги ўзгаришлар, қонунчиликнинг ривожланиши, илмий-техника тараққиёти муносабати билан унинг кўпгина қоидалари қайта кўрилиши таъсирида янгиланади, унда табиий ўзгаришлар юз беради. Тезкор-қидирув фаолияти Ўзбекистон Республикасининг “Тезкор- қидирув фаолияти тўғрисида”ги Қонуни билан махсус ваколат берилган давлат органларининг тезкор бўлинмалари (бундан буён матнда тезкор- қидирув фаолиятини амалга оширувчи органлар деб юритилади) томонидан тезкор-қидирув тадбирлари ўтказиш орқали амалга ошириладиган фаолият туридир (Қонуннинг 3-моддаси). Ушбу фаолият инсон ва фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи, ҳуқуқлари ва эркинликлари, мулкини ҳимоя қилиш, жамият ва давлатнинг жиноий тажовузлардан хавфсизлигини таъминлаш мақсадида тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширувчи органлар томонидан уларнинг ваколатлари доирасида ошкора ва ноошкора усуллар билан амалга оширилади. ТҚФ ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти шаклларидан бири ҳисобланади ва ушбу фаолиятнинг бошқа турлари (тергов, суд ва бошқ.) сингари, унинг мақсади ҳам инсон ва фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи, ҳуқуқлари ва эркинликлари, мулкини ҳимоя қилиш, жамият ва давлатнинг жиноий тажовузлардан хавфсизлигини таъминлашдан иборат. ТҚФ – тергов фаолиятининг ўзига хос аналог и . Буни тадбирларнинг ўхшаш хусусияти ҳам тасдиқлайди, масалан: сўров (тезкор-қидирув тадбири) – сўроқ (тергов ҳаракати), турар жойларни ва бошқа жойлар, бинолар, иншоотларни, жойнинг участкаларини ва транспорт воситаларини текшириш – тинтув ва олиб қўйиш, шахснинг айнанлигини аниқлаш – таниб олиш учун кўрсатиш, предметлар ва ҳужжатларни текшириш – экспертиза ва ҳ.к.

Айни вақтда, ТҚФ тергов фаолиятидан фарқ қилади: у жиноят иши қўзғатилгунга қадар, ноошкора тарзда амалга оширилиши мумкин; тадбирларни ўтказишда тергов ҳаракатлари учун мажбурий бўлган расмиятчиликларга риоя қилиш талаб этилмайди, ТҚФ, унинг номидан ҳам кўриниб турганидек, тезкор хусусият касб этади. ТҚФ натижалари аксарият ҳолларда жиноят ишини қўзғатиш ва тергов ҳаракатларини юритиш учун асос ҳисобланади . Амалиёт шуни кўрсатадики, ўта мураккаб (уюшган жиноий гуруҳлар томонидан содир этиладиган, коррупция, терроризм, наркобизнес, одам савдоси билан боғлиқ бўлган ва бошқа) жиноятларни фақат тергов ҳаракатлари воситасида фош қилиш мумкин эмас ёки жуда мушкул иш. 2. Тезкор-қидирув фаолиятининг асосий вазифалари ТҚФ вазифалари у амалга оширилаётган фаолият соҳаси билан белгиланади. Жиноятчиликка қарши кураш соҳасида: - инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари, юридик ва жисмоний шахсларнинг мол-мулки ҳимоя қилинишини, шахс, жамият ва давлат хавфсизлигини таъминлаш; - - жиноятларнинг олдини олиш, уларни аниқлаш, уларга барҳам бериш ва уларни фош этиш, шунингдек жиноятларни тайёрлаш ва содир этишга дахлдор шахсларни аниқлаш ҳамда топиш; - - суриштирув, тергов органларидан ва суддан яшириниб юрган, жиноий жазодан бўйин товлаётган шахсларни қидиришни амалга ошириш; - бедарак йўқолган шахслар ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда бошқа шахсларни қидириш , шунингдек таниб олинмаган мурдаларнинг шахсини аниқлаш

Ўзбекистон Республикаси хавфсизлигини таъминлаш борасида: - шахс, жамият ва давлат хавфсизлигига таҳдид солаётган шахслар, ҳодисалар, ҳаракатлар (ҳаракатсизлик) ҳақида ахборот тўплаш. Бахтсиз ҳодисаларни аниқлаш : - жиноят билан боғлиқ бўлмаган вазиятларда бедарак йўқолганларни қидириш 2.3. Тезкор-қидирув фаолиятининг асосий принциплари ТҚФ қуйидаги асосий принцип ларга асосланади : - қонунийлик ; - инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний ман фаа тлари устуворлиги; - конспирация; - ошкора ва ноошкора усуллар уйғунлиги. Қонунийлик п ринципи . Тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширувчи органлар ҳамда уларнинг ходимлари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси , ТҚФ тўғрисидаги қонун ва бошқа қонун ҳужжатлари талабларига аниқ риоя қилиши ва уларни бажариши шарт. Уларнинг ҳаракатлари “фақат рухсат этилган ҳаракатларгина мумкин” деган қоидага (бироқ “тақиқланмаган ҳаракатлар мумкин” деган қоидага эмас) мувофиқ бўлиши лозим. Тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширишда қонун ҳужжатларига аниқ риоя қилишдан ҳамда уларни ижро этишдан чекиниш қонунийликни бузиш ҳисобланади ва белгиланган жавобгарликка сабаб бўлади. Инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари устуворлиги . Ушбу принцип қонунда мустақил принцип сифатида белгиланган бўлса-да, амалда у қонунийлик принципининг бир кўриниши ҳисобланади: тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширувчи органлар ҳамда уларнинг ходимлари тезкор-қидирув тадбирларини ўтказишда 1948 йилги Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида назарда тутилган инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва

қонуний манфаатларига риоя этиши шарт (ушбу принцип ҳақида батафсил ахборот олиш учун мазкур бобнинг 5-параграфига қаранг). Конспирация принципи. Тезкор-қидирув фаолияти конспирация принципига риоя этилган ҳолда, яъни тезкор-қидирув тадбирлари ўтказишнинг, тезкор-қидирув хусусиятига эга ахборотни олиш, расмийлаштириш, сақлаш ва ундан фойдаланишнинг, шунингдек тезкор- хизмат хусусиятига эга ҳужжатлар билан ишлаш қоидаларининг алоҳида тартиби белгиланган ҳолда амалга оширилади. ТҚФ ўзига хос разведка фаолияти бўлгани туфайли, уни амалга оширишда конспирация (хуфёналик, ниқоблаш) муваффақиятга эришиш имконини берувчи омиллардан биридир. Ошкора ва ноошкора усуллар уйғунлиги принципи . Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг бошқа турларидан ТҚФнинг фарқларидан бири – бу уни ноошкора тарзда (яъни, учинчи шахслардан яширинча) амалга ошириш имкониятидир. ТҚФни амалга оширувчи органлар ошкора ва ноошкора усуллардан фойдаланади, бундай усулларнинг алоҳида хусусияти ушбу фаолиятнинг шарт-шароитлари билан белгиланади. 4. Тезкор-қидирув фаолиятини нг ҳуқуқий асоси ТҚФнинг ҳуқуқий асосини халқаро ҳужжатлар ва миллий қонунчилик (Ўзбекистон Республикасининг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари) ташкил этади. Юридик иерархиядаги ўрнига қараб, ушбу ҳужжатларни гуруҳларга ажратиш мумкин. Халқаро ҳужжатларга қуйидагилар киради: 1) Ўзбекистон Республикаси томонидан ратификация қилинган, тасдиқланган, қабул қилинган ёки Ўзбекистон қўшилган умумий хусусиятга эга ҳужжатлар: - 1948 йилги Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ; - 1966 йилги Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт;

- 1988 йилги Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар билан қонунга хилоф равишда муомала қилишга қарши кураш тўғрисидаги БМТ конвенцияси; - 2003 йилги Коррупцияга қарши БМТ к онвенция си ; - 1994 йилги Халқаро терроризмни тугатиш бўйича чоралар тўғрисидаги д екларация; 2) Ўзбекистон Республикаси иштирокидаги икки томонлама ва кўп томонлама ҳужжатлар : а) тегишли давлатларнинг ҳукуматлари даражасида : - 1995 йилги Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати билан Россия Федерацияси Ҳукумати ўртасида жиноятчиликка қарши курашда ҳамкорлик қилиш тўғрисидаги битим; - 1996 йилги МДҲ аъзоси бўлган давлатларнинг ҳукумат бошлиқлари ўртасида иқтисодиёт соҳасидаги жиноятларга қарши курашда ҳамкорлик қилиш тўғрисидаги битим; - 1999 йилги Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати билан Чехия Республикаси Ҳукумати ўртасида жиноятчиликка қарши курашда ҳамкорлик қилиш тўғрисидаги битим; б) тегишли давлатларнинг ваколатли органлари даражасида : - 1993 йилги Ички ишлар вазирликлари ўртасида тезкор-хизмат фаолиятининг техник-криминалистик таъминоти бўйича ҳамкорлик тўғрисидаги битим; - 1999 йилги Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги билан Хитой Халқ Республикаси Жамоат хавфсизлиги вазирлиги ҳамкорлик тўғрисидаги битим; 3) тавсиявий хусусиятга эга бўлган ҳужжатлар: - 1979 йилги Ҳуқуқий тартиботни сақлаш бўйича мансабдор шахсларнинг хулқ-атвор кодекси;

- 1997 йилги “Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида”ги намунавий қонун (МДҲ иштирокчиси бўлган давлатларнинг Парла ментлараро ассамблеяси йиғилишида қабул қилинган); - 1999 йилги МДҲ иштирокчиси бўлган давлатларнинг терроризмга қарши кураш соҳасида ҳамкорлиги тўғрисидаги шартнома. Миллий қонунчилик (Ўзбекистон Республикасининг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари)ни қуйидагилар ташкил этади: а) Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси (25, 27-моддаларда эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқи, ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан, шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш ва турар жойи дахлсизлиги ҳуқуқи мустаҳкамланган; қонун назарда тутган ҳоллардан ва тартибдан ташқари бировнинг турар жойига кириш, тинтув ўтказиш ёки уни кўздан кечириш, ёзишмалар ва телефонда сўзлашувлар сирини ошкор қилиш тақиқланган); б) 2012 йил 25 декабрда қабул қилинган “Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида”ги ЎРҚ-344-сон Қонун – ТҚФ асосларини тартибга солувчи ҳуқуқий ҳужжат. Қонунда тезкор-қидирув фаолияти тушунчасининг мазмуни ёритилган, унинг вазифалари ва принциплари, ТҚФни ўтказиш асослари (уларнинг рўйхати, шароитлари, ахборот таъминоти), ТҚФ натижаларини ҳужжатлаштириш ва улардан фойдаланиш тартиби, тезкор-қидирув тадбирларини ўтказиш тўғрисидаги қарорларни прокурор томонидан кўриб чиқиб асослари ва тартиби белгиланган. Қонунда тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширувчи органлар рўйхати, уларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари, улар тўғрисидаги маълумотларни ҳимоя қилиш, ТҚФни амалга оширувчи органларнинг мансабдор шахсларини ижтимоий ва ҳуқуқий ҳимоя қилиш масалалари ёритилган. Қонунда тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширувчи органларга кўмаклашадиган фуқароларни ҳуқуқий ижтимоий ҳимоя қилиш назарда тутилган, шунингдек ТҚФ устидан назорат тўғрисидаги қоидалар, ТҚФни амалга оширувчи органларнинг қарорлари ва

уларнинг ходимлари ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоят қилиш тартиби белгиланган; в) бошқа қонунлар , шунингдек кодекс лар : - Ж К; Ж ПК; Ж ИК; Божхона кодекс и ; - Ўзбекистон Республикасининг “Хавфсизлик тўғрисида”, “Давлат сирларини сақлаш тўғрисида”, “Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида”, янги таҳрирдаги “Прокуратура тўғрисида”ги қонунлари; - ТҚФни амалга оширувчи органлар фаолиятининг асосларини белгиловчи қонунлар (“Ўзбекистон Республикасининг Давлат чегараси тўғрисида”, “Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар тўғрисида”, “Терроризмга қарши кураш тўғрисида”, “Жиноятлар содир этишда гумон қилинувчилар ва айбланувчиларни қамоқда сақлаш тўғрисида” ва бошқ.); г) Ўзбекистон Республикаси Президентининг норматив- ҳуқуқий ҳужжатлари : - 2001 йилги “Ўзбекистон Республикаси ички ишлар органлари фаолиятини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ва бошқ . ; д) Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг норматив- ҳуқуқий ҳужжатлари : - 1994 йилги Ин терпол нинг Ўзбекистон Республикасидаги Миллий марказий бюроси тўғрисидаги низом ; - 2001 йилги “Иқтисодиёт ва солиқ соҳасидаги жиноятларга қарши курашишни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарор ва бошқ.; е) ТҚФни амалга оширувчи органлар, Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ва бошқа органларнинг идоралараро ва идоравий норматив - ҳуқуқий ҳужжатлари. Сўнгги гуруҳ ҳужжатларининг аксарияти ёпиқ хусусиятга эга (фақат хизмат доирасида фойдаланиш учун мўлжалланган) бўлиб, тезкор-қидирув тадбирларини ташкил этиш ва ўтказиш тактикаси, тегишли кучлар, воситалар ва усуллардан фойдаланиш тартиби ва бошқа масалаларга тегишли.

6. Тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширишда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя этиш Тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширувчи органлар ҳамда уларнинг ходимлари тезкор-қидирув тадбирларини ўтказишда инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига риоя этиши лозим. Тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширувчи органлар ҳамда уларнинг ходимлари томонидан инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилган тақдирда, мазкур органлар ҳамда уларнинг раҳбарлари ушбу ҳуқуқлар, эркинликлар ва қонуний манфаатларни тиклаш, етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш ҳамда айбдорларни белгиланган тартибда жавобгарликка тортиш чораларини кўриши шарт. Тезкор-қидирув тадбирларини ўтказиш натижасида олинган, жиноят ёки бошқа ҳуқуқбузарлик содир этиш билан боғлиқ бўлмаган ахборотдан инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини чеклаш учун фойдаланилиши мумкин эмас. Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ёки инсон шаъни ва қадр-қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас. Инсоннинг шахсий ҳаёти ҳолатларига оид маълумотларнинг ошкор этилишига олиб келадиган, унинг ҳаётини, соғлиғини хавф остига қўядиган, шаъни ва қадр-қимматини камситадиган ҳаракатларни амалга ошириш тақиқланади. Тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширувчи органларнинг қарорлари, мазкур органлар ходимларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан бўйсунув тартибида юқори турувчи органга, прокурорга ёки судга шикоят қилиниши мумкин. Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганликда айбдор шахслар белгиланган тартибда жавобгар бўлади. Тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширувчи органларнинг:

- фуқаролар ҳаётини, соғлиғини, юридик ва жисмоний шахсларнинг мол-мулки ҳамда қонуний манфаатларини хавф остига қўядиган, шунингдек инсон шаъни ва қадр-қимматини камситадиган ҳаракатлар (ҳаракатсизлик) содир этиши; - фуқароларни ҳуқуқбузарликлар содир этишга оғдириши ва ундаши; - зўравонлик, таҳдид, қўрқитиш ҳамда инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини чекловчи бошқа ғайриқонуний усуллардан фойдаланиши; - қонунда назарда тутилмаган тезкор-қидирув тадбирларини ўтказиши; - тезкор-қидирув материалларини сохталаштириши, шунингдек била туриб нотўғри маълумотлардан фойдаланиши; - бирон-бир юридик шахснинг, шу жумладан сиёсий партиянинг, диний ташкилотнинг ёки бошқа нодавлат нотижорат ташкилотининг, шунингдек жисмоний шахсларнинг манфаатларини кўзлаб тезкор-қидирув тадбирлари ўтказиши тақиқланади. Шунингдек, ТҚФни амалга оширувчи органларнинг депутатлар, сенаторлар, судьялар, прокурорлар, адвокатларни махфийлик асосида ҳамкорликка жалб қилиши тақиқланади ТҚФни амалга оширишда “Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида”ги Қонуннинг бузилиши интизомий, фуқаролик ва жиноий жавобгарликка сабаб бўлади. Хусусан, ЎзР ЖКда (VII боб “Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши жиноятлар”) фуқароларнинг тенг ҳуқуқлилигини бузиш (141-модда), фуқароларнинг турар жойи дахлсизлигини бузиш (142- модда), хат-ёзишмалар, телефонда сўзлашув, телеграф хабарлари ёки бошқа хабарларнинг сир сақланиши тартибини бузиш (143-модда), фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш (144-модда) учун жавобгарлик назарда тутилган.

Хулоса 1. Сизнингча, қотиллик ва қасддан баданга оғир шикаст етказиш ёки унга суиқасд қилиш билан боғлиқ жиноятларни содир этган шахсларни аниқлаш учун қандай турдаги тезкор-қидирув тадбирларини ўтказиш мақсадга мувофиқ. Фикрингизни аниқ мисоллар билан асосланг. 2. Жиноят содир этишга ундаш билан тезкор-қидирув тадбирлари ҳисобланган назорат остига олиш, тезкор эксперимент, текшириш учун харид қилиш, назорат остида етказиб бериш тадбирлари ўртасидаги фарқни кўрсатинг.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ў збекист о н Республик аси Конституция си . – Т.: «Узбекистан», 2012. 2. Ў збекист о н Республик аси Жиноят кодекси . – Т.: Адолат, 2010. 3. Ў збекист о н Республик аси Жиноят процессуал кодекси . – Т.: Адолат, 2010. 4. Ў збекист о н Республик аси Жиноят ижроия кодекси . – Т.: Адолат, 2013. 5. Оперативно-розыскная деятельность: Учебник /Под ред. К.К. Горяи- нова, В.С. Овчинского, А.Ю. Шумилова. – М.: ИНФРА-М, 2001. 6. Пулатов Ю.С. Оперативно-розыскное как отрасль юриспруден- 7. ции и ее связь с другими науками //Хуқуқ-Право-Law. – Тошкент, 1999. - № 2. 8. Саитбаев Т.Р. О создании аппаратов уголовного розыска Республики Узбекистан (1917-1920 годы) //Независимость и проблемы формирования демократического правового государства и гражданского общества в Республике Узбекистан. – Т.: Академия МВД Республики Узбекистан, 1996. 9. Саитбаев Т.Р. Из истории оперативно-розыскного права //Хуқуқ-Право- Law. – Тошкент, 1999 .

O'xshashlar

Департаментнинг тезкор қидирув фаолияти

Тезкор қидирув тадбирлари тушунчаси, уларни ўтказиш асослари. Тезкор қидирув тадбирларини ўтказишда ахборот таъминоти ва чекловлар

Тезкор-қидирув фаолияти устидан назоратни амалга оширилиши

Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисидаги маълумотларни муҳофаза қилиш

Тезкор-қидирув фаолияти ходимлари ва уларнинг оила аъзоларининг, шунингдек тқфни амалга оширишга кўмаклашган шахсларни ижтимоий-ҳуқуқий ҳимояси