- Bosh sahifa
- Referatlar
- Huquqshunoslik
- Тадбиркорлик ҳуқуқи ( хукуки ) тушунчаси, унинг асосий тамойиллари ва бозор муносабатларини шакллантиришдаги аҳамияти
Тадбиркорлик ҳуқуқи ( хукуки ) тушунчаси, унинг асосий тамойиллари ва бозор муносабатларини шакллантиришдаги аҳамияти
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
![Аммо бозор иқгисодиёти муносабатлари бирданига тулиқ шаклланмайди. У аста-сеию риюжланиб борадиганжараён бўл&б, ақл билан иш тутишни тақозо этади. Республикамизда пухта тузилган режага биноан босқичма-босқич иқгисодий ислоҳотлар ўтказилиб борилиши бунга ёрқин мисол бўлади. Иқтисодий ислоҳотларнинг амалга оширилишидан асосИЙ мақсад бозор муносабатларини ташкил этиш, бозорни турли моллар ва хизматлар билан тўлдириб, истеъмолчиларга товар-ии танлаб харид қилишларига кенг имкониятлар яратиб бериШ, оқибат натижада халқнинг турмуш шароитиии фаровонлаштиришдан иборатдир. Бунда тадбиркорликнинг ўзига ҳос ўрни бор. Чунки тадбиркорлик қанчалик ривожланса, ҳуқуқий томондан ҳимоя қилинса, моддий ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш ҳам шунчалик тараққий этади. Тадбиркорлик мулк ҳуқуқини субъектларининг товар ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш асосида фойда кўриш ёки даромад олишга қаратилган амалдаги қонунлар доирасида тшиаббускорлик билан фаолият кўрсатишидир. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 25 майда қабул қилинган "Тадбиркор-лик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўгрисида"ги қонуни мамлакатимизда тадбиркорликни ривожлангариш ишининг ҳуқуқий таянчидир[1] • Тадбиркорлик тўғрисидаги мазкур қонунда фуқароиарнинг ишбилармонлигини ошириш, тадбиркорлик фаолияти эркин-лигини бутун чоралар билан ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантиришнинг ҳуқуқий кафолатлари белгиланди ва тад-биркорларимизнинг жаҳон бозорларига ўз тошрлари бмлак кириб боришларига ҳар томонлама кулай имконият яратилди.](/data/documents/9d4728e8-eeb4-42b7-89b1-1679776703ee/page-5.png)
![амалиётда тўлиқ тадбиқ этилиши натижасида республикамиз фуқоролари турли хилддги мулклардан, шу жумладан хусусий мулкдан ҳам фойдаланиб тадбиркорлик фаолиятларини бирмунча ривожлантирадилар. Натижада мамлакатимиз ижтимоий-иқгисодий ҳаётида, халқхўжалигининг бошқа соҳаларида, ўгган қисқа муддатда бир қатор ютуқлар қўлга киритилди. Республикамиз Президенги И. А. Каримовнинг «Ўзбекистон иқгисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида» номли ниҳоятда чуқур мазмунга эга бўлган китобида республикамизнинг мустақилликка эришган кунидан бошлаб, то шу кунгача ўтган даврда ижтимоий, иқтисодий, сиёсий соҳаларда қилинган ишлар, эришилган ютуклар ҳар томонлама чуқур таҳлил қилинди. Шу билан бирга келгусида амалга оширилииш лозим бўлган асосий ишлар аниқбелгилаб берилди, йўл-йўриқлар кўрсатилди. «Меҳнат кўп талаб қилинадиган ва хизмат кўрсатиш соҳалари, қишлоқ жойларда кичик корхоналар ташкил этилса ва тез ривожлантирилса, тадбиркорлик рағбатлантирилса, ҳунармандчилик-косибчилик ва халқ бадиий устачилиги қайта тикланса, республика учун ғоят муҳим муаммо ҳал этилади»[2]. Шу сабабли тадбиркорлик соҳасида мулқдор дуч келадиган муаммоларни ечиш, унга кенг йўл очиб бериш, кўплаб ҳақиқий мулк эгаларини тарбиялаш мақсадга мувофиқдир. Биринчи навбатда; тадбиркорликнинг қонуний базасини мустаҳкамлаш ва уни давлат томонидан қўллаб-қувватлашни таъминлаш керак. Бу ўринда шуни айтиш керакки, тадбиркорларга ва бозор муносабатларини жорий этишга интилаётган шахсларра-факэт ҳуқуқий кафрлат бериш кифоя эмас. Уларни амалга ошириш учун ана шу ҳуқуқва кафолатлардан тўла фойдаланиш учун шарт- шароит яратиш, ишбилармонлар фаолиятига қилинаётган тўсқинликларни бартараф этиш лозим. Хусусий тадбиркорликни ҳар томонлама](/data/documents/9d4728e8-eeb4-42b7-89b1-1679776703ee/page-8.png)
![ривожлантиришга бугун республикамизнинг иқгисодий тараққиётини таъминловчи омил сифатида қараш ва қонунчилик фаолиятига ҳам ана шу нуқгаи назардан ёидашиш даркор. Тадбиркорлик ўзга шахсларнинг мулкидан қонун доирасида фойдаланиш асосида ҳам ташкил этилиши мумкин. Бунда, тадбиркор фаолиятини мулк эгаси билан ижара шартномаси тузиб, унинг мулкидан фойдаланиш ҳисобига ташкил этади. Тадбиркор билан мулк эгаси ўртасида тузиладиган ктртнома 1991 йил 19 ноябрда қабул қилинган Ўзбекистон Республика-сининг «Ижара тўғрисида»ги қонуни билан тартибга солинади[3]. Мазкур қонунга мувофиқ ижара, мулкнинг барча шакл-ларига тадбиқ этилади. Агар мулк хусусий бўлса, шу мулк эгаси билан ижарачи ўртасида, мулк хўжалик юритиш асосида мулқдорга тегишли бўлса, шу мулкни идора қилувчи шахс билан, мулкдор чет эл фуқароси бўлса, улар билан шартнома тузилади. Мулк эгасининг мақсади ўз мулкини ижарага топшириб, ундан фойда олиш бўлса, ижарачининг мақсади ижарага олингай мулкдан фойдаланиб даромад олишдир. Қисқаси, ижарачи ҳам, мулкни ижарага берувчи ҳам ана шу йўсивда тадбиркорлик билан шуғулланади. Ижарага олувчи фақат фуқарегина бўлиб қолмай, балки юридик шахслар, яъни корхоналар, ташкшютлар, қўшма корхонапар, халқаро ташкилотлар ва бирлашмалар, Ўзбекистон ёки чет эл юридик шахсларининг мулклари асосвда ташкил этилган ташкилотлар ҳам бўлиши мумкин. Тадбиркорлик тадбиркорнинг ўз мулки ҳисобига ташкил этилади. Аммо тадбиркорлик билан шуғулланиш учун мулкдор, яъни хусусий мулк эгаси бўлиб иш бошлаши шарт эмас. Балки тўла хўжалик юритиш ҳукуқига эга бўлиш ҳам тадбиркорликни ташкил этиш учун етарлидир. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкчилик тўғрисида»ги қонунида [4]белгиланишича, корхоналар ўз мулкига нисбатан, агар улар давлат ва](/data/documents/9d4728e8-eeb4-42b7-89b1-1679776703ee/page-9.png)
![Тадбиркорликнинг ўзига хос хусусиятларидан яна бири тадбиркорлар эгаллаган иқтисодий, ижтимоий ва хуқуқий мавқедан қатъий назар, уларнинг ўзаро муносабатларда тенглигидир. Тадбиркорлар ўз фаолиятини бошлаш билан бошиқ бўлган ишлаб чиқариш воситаларини харид қилиш, улар билан таъминланиш, ишлаб чиқарилган маҳсулотларни сотиб, фойда (даромад) олишда, шунингдек турли ишларни бажаришда ўзга, яъни хизматдан фойцаланувчи жисмоний ёки юридик шахслар билан ўзаро тенг ҳуқуқли муносабатда бўладилар. Тадбиркор ўзга шахслар билан шартнома муносабатларида бўлар экан, фақат ўзаро тузилган шартнома шартларига ва бу муносабатни хуқуқий тартибга солувчи қонун-қоидаларга оғишмай риоя этишга мажбурдир. Тадбиркорлик фаолияти чет эл инвестицияларидан фойдаланиб ҳам ташкил этилиши мумкин. Хусусан Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелдага «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги, ҳамда «Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида»ги қонунлари[5] билан республикамизга чет эл инвесгицияларини жалб этиш турлари ва тартиби белгалаб беридци. Унда белгиланишича, чет эл инвестицияларидан фойдаланиш шакллари; республикамиз тадбиркорларининг хорижий давлат фуқаролари ва юридиқ шахслари билан биргаликда корхоналар, банклар, суғурта компаниялари барпо этиш ва бошқа ташкилотларда ўз улуши билан қатнашиши; чет эл фуқаролари ва юридик шахсларнинг ўз корхоналари, банклари, суғурта компаниялари ва бошқа ташкилотларини барпо этиши; мол-мулк, акциялар ва бошқа қимматбаҳо қоғозлар сотиб олиш; мустақил равишда ёки жисмоний шахс ва юридик шахслар иштирокида мулкий ҳуқуқларни, шу жумладан ерга ва табиий ресурсларга эгалик қилиши, фойдаланиш ҳуқуқларини эгаллаш йўли билан тадбиркорлик фаолияти амалга оширилиши мумкин.](/data/documents/9d4728e8-eeb4-42b7-89b1-1679776703ee/page-12.png)
![Тадбиркорлик фаолияти ўзга шахслардан қарз ёки тегишли муассасалардан кредит олиш йўли билан ҳам амалга оширилиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги крнунида[6] белгиланганидек, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи ҳар бир фуқаро, жамоа (ширкат), ташкилот пул маблағларига бўлган эхтиёжини тегишли банклардан оладиган қарзлар (кредит) хдгсобига қаноатлантириши мумкин. Корхоналар ҳам тадбиркорлик фаолияти юргизиш учун банк ва бошқа корхоналарнинг кредитларидан фойдаланадилар. Корхоналарнинг бири иккинчисидан пул ёки натура шаклида қарз олишининг Йўлга қўйилиши бевосита республикамизда иқгисодий ислоҳотларнинг босқичма-босқич чуқурлашиб бориши ва бу муносабатларнинг шаклланиши билан борлиқ. Муқадцам бир корхона (ташкилот)нинг иккинчи корхона (ташкилот)га қарз бериши ман этилган эди. Собиқ тузум шароитида кредит тасдиқланган режа асосида итгафоқ давлат банки ва бошкр банклар томонидан қонунларда белгиланган тартибда бирон мақсадга қаратилганбўлсагаваберипар эди. Масалан, колхозлар, совхозлар, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириб, контракт шартномаси асосида ёки комиссион шартнома асосида сотиши учун банклардан бўнак (аванс) олар эди. Ҳозирги пайтда эса, юқорида айтиб ўтганимиздек, корхона (ташкилот)ларнинг бири иккинчисига қарз беришларини ман этувчи қоидалар бекор қилинган. 3. Бозор муносабатларини ривожлантириш ва шакллантиришда тадбиркорликнинг аҳамияти Маъмурий буйруқбозлик шаройтидаги режалаштириш тизими хўжаликни ривожлантариш ва самарадорлигани оширишни чеклаб к лган эди. Бу ҳолатдан тез қутулиш мақсадида мамлакатимизда тадбиркорликни ривожлантириш зарурати туғилди. «... Иқгисодий ислоҳотлар биринчи босқичининг юят муҳим вазифаси давлат мулки монополизмини тугатиш ва бу мулкни хусусийлаштириш ҳисобига укладли иқтисодиётни реал шакллантиришдан иборат эди»[7].](/data/documents/9d4728e8-eeb4-42b7-89b1-1679776703ee/page-13.png)
![Кўп укладли иқгисодиётни ривожлантиришда тадбиркорлик муносабатлари ҳам алоҳида ўринга эга. Чунки тадбиркорлик ривожланиши хизмат кўрсатишга, турли моллар ва маҳсулотлар ишлаб чиқаришга, бозорни кенг истеъмол моллари билан тўлдиришга сабаб бўлади. Тадбиркорлик фаолпятига қадам қўяётган ҳар бир шахс, тадбиркорлик одоби (этикаси)га риоя қилиши керак. Тадбиркорлик одоби ўзаро тадбирли иш муносабатларида ҳалол ва соф виждонли бўлиш билан белгиланади. Чунки тадбиркор кўплаб шахслар билан турли муносабатда бўлади. Шунинг учун улар ҳалол ва соф виждонли бўлишлари лозим. Ҳозирги пайтда мамлакатимизда тадбиркорликни янада ривожлантиришга алохида эътибор берилмокда. Чунки шу орқали иқгасодий муносабатлар ривожлантирилмокда, қўшма корхоналар ва кичик корхоналар ташкил қилинмоқца. Агар биз бозор иқгисодиёти муносабатларига мос келадиган касбларни пухта эгалласак, бозор муносабатларининг шаклланишини ҳам тез ҳал эта оламиз. Бунга мисол сифатида дастлабки тадбиркорликни олейлик. Бу чакана савдо, умумий овқатланиш ва маиший хизмат соҳаларидаги тадбиркорлик бўлиб, натижада бозоримиз кўплаб моллар билан тўлдирилди. Ҳозирги пайтда ички бозоримиз барқарорлашиб турганлигида ҳам тадбиркорликнинг ўрни борлигини изоҳлашга ҳожат йўқ. Тадбиркор учун энг муҳими тадбиркорликнинг шаклларини тўғри танлай билиш. Шундай қилингандагана тадбиркорлик муносабатлари риюжланади ва барқарорлашади. Бу соҳанингривожланишида Президентимизнинг 1995 йил 5 январда имзо чеккан «Хусусий тадбиркорликда ташаббус кўрсатиш ва уни рагбатлантириш тўғрисвда»ги Фармони[8] муҳим аҳамиятга эга бўлди. Фармоннинг биринчи бацдида таъкидланганидек, аввало давлат корхонаси билан хусусий корхоналарнинг мавқеи тенглаштирилди. Бу дегани - хусусий корхоналарга иккинчи даражали сифатда қарашларга чек қўйилди. Кичик](/data/documents/9d4728e8-eeb4-42b7-89b1-1679776703ee/page-14.png)
![корхона тузмоқчи бўлган шахсларга жуда қулай имкошят яратшшб, тадбиркор турли хилдаги кераксиз ҳужжатларни аўплаш каби синовлардан қутилди. Тадбиркор қайси фаолият тури билан шуғулланишидан қатьий назар, унинг аризаси олинган кундан бошлаб уч кун муддат ичида рўйхатдан ўтказилиб, рухсат берилиши мазкур Фармоннинг 2-бандида кўрсатилди. Бундан ташқари мамлакатимизда «Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришга кўмаклашувчи жамгарма» (Бизнес фонд) ташкил этилганлиги ҳам тадбиркорлик фаолиятини бирмунча енгиллаштирди[9]. Ушбу жамғарма иш бошламоқчи бўлган ва ёрдамга муҳгож тадбиркорларнинг банкдан қарз олишига ёрдам беради. Бунинг учун уни тадбиркорлик фаолиятининг келгусида қандай самара бериши ва яшаб турган жойида бунга имкониятлар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги тўғрисида маълумот тақцим этишлари зарур. Юқорида тадбиркорликнинг турли соҳалари ҳақида гапириб ўтдик, улардан бири чорвачилик соҳасидаги тадбиркорликдир. У билан шугулланаётган тадбиркор олдида жуда кўп қийинчиликлар ва муаммолар мавжуд эди. Уларни ҳал этишда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махдсамасининг 1995 йил 24 мартдаги «Чорвачиликни хусусийлаштириш, давом эттириш ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш чора- тадбирлари тўгрисидаии қарори айни муддао бўлди. Унда: - чорва моллари, бинолар ва асбоб-анжомларни танлов, кимсшди савдоси асосида сотиш; - ер майдонларини умрбод эгалик қилиш учун янги мулкдорларга сотиш; - чорва моллари ва бошқа мулк қийматини тўлаш мудцатини узайт ириш тартибини ишлаб чиқиш кўзда тутилган эди. Шу билан бирга унда хусусий фермерларга озуқа етиштириш учун ер ажратилиши, фермерлар, деҳқон хўжаликлари ва аҳолининг шахсий ёрдамчи хўжаликларида маҳсулдор моллар подасини мунтазам янгилаб бориш](/data/documents/9d4728e8-eeb4-42b7-89b1-1679776703ee/page-15.png)
