Тадбиркорлик фаолияти тушунчаси, тамойиллари, иктисодий ва хукукий манбалари - Huquqshunoslik - Referatlar

Тадбиркорлик фаолияти тушунчаси, тамойиллари, иктисодий ва хукукий манбалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

237.5 KB

Ko'chirib olish

Тадбиркорлик фаолияти тушунчаси, тамойиллари, иқтисодий ва ҳуқуқий манбалари Режа: 1. Тадбиркорлик фаолияти тушунчаси 2. Тадбиркорлик ҳуқуқининг асосий тамойиллари 3. Тадбиркорлик фаолиятининг иқтисодий манбалари. 4. Тадбиркорлик фаолиятининг ҳуқуқий асослари. 5. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатлари.

1 . Тадбиркорлик фаолияти тушунчаси Тадбиркорлик фаолияти тушунчаси Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 25 майда қабул қилинган “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонунининг 3-моддасида қуйидаги таҳрирда баён этилади: "Тадбиркорлик фаолияти (тадбиркорлик)-тадбиркорлик фаолияти субъектлари томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган, таваккал қилиб ва ўз мулкий жавобгарлиги асосида даромад (фойда) олишга қаратилган ташаббускорлик фаолиятидир". А) чунончи, тадбиркорлик фаолияти маълум субъектлар томонидан амалга оширилади. Улар кимлардан иборат бўлиши мумкин? Бу саволга жавоб Қонуннинг 4- моддасида берилади, яъни: "Тадбиркорлик фаолияти субъектлари (тадбиркорлик субъектлари) белгиланган тартибда рўйхатдан ўтган ҳамда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган юридик шахс ва жисмоний шахслардир". Ушбу моддага мувофиқ ҳар қандай юридик шахс ёки жисмоний шахс тадбиркорлик фаолиятининг субъекти бўлавермайди. Бунинг учун улар белгиланган тартибда рўйхатдан ўтган бўлишлари керак. Фуқаролик кодексининг 24-моддасига мувофиқ жисмоний шахс, яъни "Фуқаро якка тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтгазилган пайтдан бошлаб тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга ҳақлидир". Юридик шахс ҳам тадбиркорлик фаолияти субъекти бўлиб ҳисобланиши учун тегишли тартибда рўйхатдан ўтган, бундай фаолиятнинг муайян тури билан шуғулланиш учун рухсатнома (лицензия) олган бўлиши керак. Шунинг билан бирга тадбиркорлик фаолияти субъекти ҳисобланган корхона ёки фирма юридик шахс деб тан олиниши учун ФКнинг 44-моддасида назарда тутилган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилган бўлиши керак. Тадбиркорлик фаолияти субъекти ҳисобланган юридик шахс ёки фуқаро умуман олганда, мулк ҳуқуқи субъекти ҳам бўлиши керак, чунки унинг фаолияти "ўз мулкий жавобгарлиги асосида" амалга оширилади. Лекин тадбиркорлик фаолияти субъекти барча ҳолларда мулк ҳуқуқи субъекти бўлиши шарт эмас. Масалан, фуқаро томонидан амалга оширилаётган тадбиркорлик унинг ўзига тегишли ёки у томонидан ижарага олинган мол- мулк асосида амалга оширилаётган бўлиши мумкин. Юридик шахс ҳам мол-мулкка нисбатан шунга ўхшаш ҳуқуққа эга бўлиши мумкин. Ўзи шахсан мулк ҳуқуқи субъекти бўлмаган юридик шахс (масалан, давлат корхоналари, фирмалари, бирлашмалари) тадбиркорлик фаолиятини давлат мулкига асосан амалга оширади. Бунда улар давлат мулкига нисбатан бўлган хўжалик юритиш ва оператив бошқариш ҳуқуқларидан фойдаланадилар. Хўжалик юритиш ҳуқуқининг тушунчаси ва ушбу ҳуқуққа эга бўлган юридик шахснинг мулкий ҳуқуқ лаёқати ФКнинг 176, 177-моддаларида назарда тутилади. 176- моддага мувофиқ хўжалик юритиш ҳуқуқига эга бўлган юридик шахс унга бириктирилган мол-мулкка мулк ҳуқуқи субъекти каби эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Ушбу ҳуқуққа эга бўлган тадбиркор ўз хоҳиши билан қонунга зид келмайдиган ҳар қандай ҳаракатларни амалга оширади. Мулк ҳуқуқи субъекти бўлмасдан, мол-мулкни оператив бошқариш ҳуқуқига эга бўлган корхоналарнинг ваколатлари ФКнинг 72, 178-моддалари билан белгиланади. Хўжалик юритиш ёки оператив бошқариш ҳуқуқига нисбатан башарти ФК ва ўзга қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, мулкчилик ҳуқуқи тўғрисидаги қоидалар қўлланилади. Демак, тадбиркорлик фаолияти мулк ҳуқуқи эгаси бўлган ва бўлмаган шахслар томонидан амалга оширилиши мумкин. Тадбиркорлик фаолияти субъектлари умумий қоидага биноан мулк ҳуқуқи эгалари ҳисобланади, агар бундай ҳуқуққа эга бўлмаган тақдирда, улар мулкдор томонидан бириктириб қўйилган мол-мулкка нисбатан хўжалик юритиш ҳуқуқига ёки оператив бошқариш ҳуқуқига эга бўладилар ва тадбиркорлик

фаолиятини мулкдор томонидан белгиланган ваколат доирасида амалга оширадилар (ФКнинг 71, 177-м.м.). Б) тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишдан асосий мақсад даромад (фойда) олишдан иборат. Ушбу мақсадга эришиш учун тадбиркор ўз фаолиятини бозор талабларига мослаштириб режага солади, керакли ва сотиб олувчилар учун зарур бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқаришга, харид қилишга рақобатлашувда фаол қатнашишга ҳаракат қилади. Иқтисодий манфаатдор биринчи галда фойда олиш билан боғлиқ хўжалик фаолиятининг натижаларини умумлаштирувчи асосий кўрсаткич ҳам фойдадир. Фойда қанча кўп олинса, меҳнатга нисбатан рағбатлантириш, қизиқиш ҳам шунча баланд бўлади, тадбиркорликда юқори самараларга эришилади. Тадбиркор ўз фаолиятини юритиш натижасида оладиган умумий даромадидан маълум қисмини солиқлар ва бошқа тўловлар учун ажратади. Тўловларни тўлашдан тадбиркор ихтиёрида қолган даромад соф фойда сифатида тўла-тўкис унинг тасарруфига ўтади. Соф фойдадан қайси мақсадда фойдаланишни тадбиркор ўзи мустақил равишда ҳал қилади. В) таваккалчилик билан фаолият юритиш тадбиркорга хос хусусиятдир. Тадбиркор бозор ҳақидаги маълумотлар ва ахборотлардан доимо хабардор бўлиб туриш, зарур бўлган тақдирда ўз фаолиятига тезда ўзгартиш киритиш ва бозор шароитига мослашган ҳолда ортиқча ташвиш ва харажатларсиз фаолият юритишга ҳаракат қилади. Акс ҳолда у рақобатга бардош бера олмаслиги ва банкротликка учраши мумкин. Тадбиркорнинг банкрот бўлиши бошқаларнинг айби туфайли содир бўлиши ҳам мумкин. Масалан, бошқалар тадбиркорнинг маҳсулот (товар) ишлаб чиқариши учун зарур бўлган хом ашёни ўз вақтида, келишилган муддатда етказиб бермаса ёки етказиб берилган хом ашё фойдаланиш учун яроқсиз бўлса, сотилган товарнинг ёки бажарилган ишнинг ҳақи ўз вақтида тўланмаса-бунга ўхшаш ва бошқа ҳолатлар тадбиркорни банкротликка олиб келиши мумкин. Бундай ҳоллар юз бериши билан тадбиркор унга етказилган зарарни жавобгар шахслардан ундириб олишни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Лекин тадбиркорнинг зарар кўришида айби йўқлигини исботлай олган шахс жавобгарликдан озод бўлиши ҳам мумкин (ФК 333-моддасининг 3-қисми). Агар тадбиркорнинг мол-мулки баъзи бир табиий офат, бошқа олдини олиш мумкин бўлмаган іодисалар (форс-мажор вазиятлар) туфайли нобуд бўлса, унинг учун ҳеч ким жавобгар эмас. Тадбиркор унга етказилган зарарни фақат суғурта суммаси миқдорида (агар мол-мулк суғурта қилинган бўлса) ундириб олиш имкониятига эга бўлади. Г) таваккалчиликнинг яна бир кўриниши тадбиркор ўз фаолиятининг натижалари ва зиммасига олган мажбуриятлари юзасидан шахсан ўзи жавобгар бўлишидан иборат. Фуқаролик кодексининг 25-моддасига мувофиқ тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи фуқаро ўз мажбуриятлари юзасидан ўзига тегишли бутун мол-мулки билан жавоб беради. Мазкур Кодекснинг 48-моддасига мувофиқ тадбиркорлик билан шуғулланувчи корхона (юридик шахс) ҳам ўз мажбуриятлари юзасидан ўзига тегишли бутун мол-мулки билан жавоб беради. Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи давлат корхонаси ўз мажбуриятлари бўйича Фуқаролик кодексининг 72-моддаси бешинчи қисмида ҳамда 76-моддаси учинчи қисмида назарда тутилган тартибда ва шартлар асосида жавоб беради. Тадбиркорлик мулкий жавобгарликка асосланади. Барча тадбиркорлар иқтисодий мустақил ва ўзаро муносабатларда тенг ҳуқуқлидир. Шундай экан, бундай муносабатлар шартномалар тузиш йўли билан расмийлаштирилади. Шартномани бажармаслик ёки лозим даражада бажармаслик натижасида зарар етказилган тақдирда ушбу зарарни ундириш ҳақида талаб қўйилиши ва шунингдек даъво қўзғатилиши мумкин. Бундай талаб ёки даъво мулкий тусга эга, чунки етказилган зарарни ундириш шартномани бузган тадбиркорнинг мулкига қаратилади.

Д) тадбиркорлик - бу ташаббускорлик демакдир. Агар тадбиркор иқтисодий фаолиятда ташаббус кўрсата олмаса, у ўз олдига қўйилган мақсадга эриша олмайди, рақобатга бардош бера олмайди ва натижада банкрот бўлиши муқаррар. Бозор шароитида тадбиркор ўз фаолиятини ўзи мустақил танлайди, белгилайди, режалаштиради ва уюштиради. Унинг фаолияти бошқалар томонидан, айниқса, юқоридаги ташкилотлар томонидан режалаштирилмайди. Тадбиркор ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга, бажарилаётган ишга, кўрсатилаётган хизматга бўлган талабларни ҳисобга олиб, тараққиёт истиқболларини ўзи шахсан белгилайди. Бундай вазифани бекаму кўст амалга ошириш ундан барча ҳолатда юқори малакали қобилият ва фаол ташаббус кўрсатишни талаб қилади. Ташаббус кўрсатиш амалдаги қонунларда назарда тутилган қоидалар асосида ва доирасида амалга оширилади. Бундай қоидалар Фуқаролик кодексининг 24, 25, 26, 39, 41, 48, 56, 57, 72, 76, 176-178, 324-339-ва бошқа моддаларида, “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонуннинг тегишли моддаларида назарда тутилади. Тадбиркор ўз фаолияти бўйича ташаббус кўрсатишда ушбу қонун-қоидаларга риоя қилиши шарт. Шунинг билан бирга ҳар бир тадбиркор корхона ўз Устави, таъсис ҳужжатлари доирасида фаолият кўрсатади. Тадбиркорга хоілаган фаолият билан шуғулланишда ташаббус кўрсатиш учун эркинлик берилган, бундай эркинликдан қонун билан тақиқланмаган барча ҳолатларда фойдаланиш мумкин. 2. Тадбиркорлик ҳуқуқининг асосий тамойиллари А) қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай фаолиятни амалга оширишда ўзига тегишли мол-мулкдан ўз хоҳиши ва манфаатларини кўзлаб фойдаланиши учун тадбиркорга берилган эркинлик асосий тамойиллардан иборат. Ушбу тамойилга амал қилиш "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида"ги Қонунда ўз ифодасини топган. Унинг 1-моддасига мувофиқ, "қонуннинг асосий ифодалари фуқароларнинг тадбиркорлик фаолиятида эркин иштирок этиши ва манфаатдорлиги учун кафолатлар ҳамда шароитлар яратишдан, уларнинг ишчанлик фаоллигини оширишдан, шунингдек тадбиркорлик фаолияти субъектлари ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат". Демак, тадбиркор қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай фаолият билан шуғулланиши мумкин, яъни у мулк ҳуқуқи субъекти, хўжалик юритиш ёки оператив бошқариш ҳуқуқи субъекти бўлишидан қатъи назар, унга тегишли мол-мулк асосида қонун билан тақиқланмаган фаолиятни амалга ошириш учун эркинлик берилади, шароит ва кафолатлар яратилади. Тадбиркор ўз мол-мулки асосида, унинг қайси шаклдан (хусусий ёки оммавий) иборат бўлишидан қатъи назар, турли хўжалик фаолиятини эркин танлаш ва эркин амалга ошириш ҳуқуқига эга. Асосий масала шундан иборатки, бундай фаолият қонунга зид бўлмаслиги ва қонун билан тақиқланмаган бўлиши лозим. Мулкчиликнинг ҳамма шаклларининг, хўжалик фаолиятининг барча турларининг тенг ҳуқуқлилик асосида амал қилиши тадбиркорликнинг асосий талабларидан ҳисобланади. Демак, мулкчиликнинг қайси шаклига асосланган бўлмасин ёки қайси шаклдаги ва турдаги хўжалик юритиш фаолиятидан иборат бўлмасин, тадбиркорликнинг ташкил топиши ва ривожланиши учун зарур бўлган шароит ва тадбирларни амалга оширишда тенг ҳуқуқ ва шароит туғдириб берилади. Бундай тенглик тадбиркорларнинг иқтисодий ва ҳуқуқий мустақиллигидан дарак беради. Уларнинг ҳар бири ўзига тегишли алоҳида мол-мулкка эга, мулкий муносабатларда ўз номидан мустақил иштирок этадилар, хўжалик фаолиятини юритишда бири иккинчисига қарам эмас, ўз мажбуриятлари ва қарзлари юзасидан, шунингдек ўз фаолиятининг натижалари бўйича ўзлари жавоб берадилар.

Тадбиркорликда ўзаро ҳамкорлик, жавобгарлик ва эркин рақобатлашув муҳим аҳамиятга эга. Бундай шароитни яратишда ва таъминлашда давлат ўз зиммасига вазифа олади. Бундай шароит мавжуд бўлиши учун тадбиркорлар ҳам ўз фаолиятини юритишда бир-бирларига беғараз ёрдам беришлари, виждонан ва адолатли муносабатда бўлишлари, ўз ҳуқуқларини амалга оширишда жамиятнинг маънавий тамойилларига амал қилишлари ва ишбилармонлик ахлоқий қоидаларини ҳурмат қилишлари лозим. Тадбиркорлик билан шуғулланувчи шахслар ўз фаолиятини амалга оширишда ФКнинг 9-моддасига амал қилишлари зарур. Ушбу модданинг 4-қисмига биноан "Фуқаролар ва юридик шахслар ўз ҳуқуқларини амалга оширишда жамиятнинг маънавий тамойиллари ва ахлоқий нормаларини ҳурмат қилишлари, тадбиркорлар эса - иш одоби қоидаларига ҳам риоя этишлари керак". Қонун билан тақиқланган ёки қонунга риоя қилинмасдан амалга оширилган тадбиркорлик, унинг қайси шаклдаги мулкчиликка асосланган ёки қайси турдаги хўжалик, тижорат фаолиятидан иборат бўлишидан қатъи назар, ҳақиқий деб ҳисобланмайди ва бундай тадбиркорликка нисбатан ФКнинг 116-моддаси тадбиқ қилинади ҳамда 114- моддасида назарда тутилган оқибатлар келиб чиқади. Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда қонун билан тақиқланган ёки корхонанинг, фирманинг уставида, таъсис ҳужжатларида назарда тутилмаган ва қонунга зид келадиган тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи корхоналар, ширкатлар, уюшмалар, хусусий фирмаларнинг фаолияти ФКнинг 53, 54-моддаларига асосан тугатилиши мумкин. "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида"ги Қонуннинг 48-моддаси 1-қисмига биноан тадбиркорлик фаолиятини тугатиш ушбу фаолиятни амалга оширувчи шахс (жисмоний ёки юридик шахс)нинг мол-мулки эгасининг ёки тадбиркор корхонанинг тузишга ваколатли органнинг қарорига биноан амалга оширилади. Б) тадбиркорнинг иқтисодий мустақиллиги ва тенг ҳуқуқлилиги унинг эркин рақобатлашуви учун заминдир. Тадбиркор қонун билан тақиқланмаган ҳолда хўжаликнинг барча соҳасида ўз фаолиятини эркин равишда рақобатлашув тамойили асосида амалга ошириши мумкин. Ўтмишда, жамиятнинг иқтисодий негизини фақат социалистик мулкчилик ташкил қилган даврда рақобатчиликка йўл қўйилмас эди. Рақобатчиликка, хусусий мулкка, капиталистик ишлаб чиқаришга асосланган ҳодиса, деб баҳо берилар эди. Эндиликда мулкчиликнинг хилма-хил шакллари учун уларнинг иқтисодий ва ҳуқуқий жиҳатдан тенг равишда ривожланишига шароит туғилди. Шу туфайли, тадбиркорлик фаолиятига кенг имконият яратилди. Тадбиркорликнинг рақобатлашув тамойили асосида ривожланиши бозор муносабатларини шакллантириш учун зарур бўлган услубдан, воситадан иборатдир. Рақобатлашув аҳоли учун керакли маҳсулот ва товарларни тезда ишлаб чиқаришга ва бозорга етказишга, тадбиркорлик фаолиятининг турли шаклларини вужудга келтириш ва ривожлантириш, ишлаб чиқаришда самарадорликни ошириш ва қолаверса, жамиятнинг иқтисодий манбаини мустаҳкамлашга ёрдам беради. Лекин рақобатлашув адолатли, инсофли бўлиши зарур. Рақобатлашув натижасида баъзи бир тадбиркорлар бозор шароитида устунликни эгаллаб, бошқа тадбиркорларни оғир ва мушкул иқтисодий ҳолатга тушириб қўйишларига, рақобатни чеклашга қаратилган ҳаракатларга йўл қўймаслик керак. Ўзаро рақобат учун берилган эркинлик тадбиркорлик ва ишбилармонлик қобилиятларини бўғиб қўйишга қаратилган бўлмаслиги, бировларнинг хўжалик фаолиятига қарши йўналтирилмаслиги керак. Тадбиркор томонидан рақобатлашувни чеклаш мақсадида: -тадбиркор томонидан ўзининг бозорда устун туришдан фойдаланиб уни суиистеъмол қилишга, яъни товарларни ишлаб чиқаришни чеклаш, тўхтатиш ва танқисликни туғдириш мақсадида уларни олди-соттидан четлатиш ёки нарх-навони ошириб юбориш йўли билан;

-бир-бирига ўхшаш (монанд) тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи шахснинг қонуний манфаатларига зарар етказилишга қаратилган инсофсиз ҳаракатларни бажариш; -товарни ишлаб чиқарувчи ҳақида, товарнинг зарурияти, сифати ва бошқа фойдали хусусиятлари хақида сотиб олувчиларда нотўғри фикр туғдириш, товарларни кўргазма қилишда, тижорат қилишда ва улар хақида ахборотлар беришда нотўғри ва одобсизлик билан солиштириш, бошқа тадбиркор маҳсулотининг ташқи шаклини, кўринишини ўзбошимчалик билан ўзлаштириш ва бошқа шунга ўхшаш ҳаракатларга йўл қўймаслик керак. Тегишли ҳуқуқий ҳужжатларда инсофсиз рақобатчига нисбатан жарима солиш, етказилган зарарни ундириш каби жавобгарликни қўллаш назарда тутилади. Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 22 сентябрда тасдиқланган Жиноят кодексида рақобатчи обрўсизлантирилганлиги учун жиноий жавобгарлик ҳам назарда тутилган. Мазкур Кодекснинг 192-моддасига биноан рақобатчини обрўсизлантириш, яъни босма ёки бошқа усулда кўпайтирилган матнларда ёки оммавий ахборот воситалари орқали хўжалик юритувчи субъектнинг ишбилармонлик нуфузига путур етказиш мақсадида била туриб ёлғон, ноаниқ ёки бузиб кўрсатилган маълумотлар тарқатилгани учун энг кам ойлик иш хақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд олти ойгача қамоқ билан жазоланади. Товар бозорларида монополия ўрнатиш эркин рақобатнинг ривожланиши учун тўсқинлик қилади. Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 27 декабрдаги "Товар бозорида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида"ги1 Қонунининг 18- моддасига мувофиқ монополистик фаолият ва инсофсиз рақобатнинг олдини олиш мақсадида қуйидаги жавобгарлик назарда тутилади: 1. Монополияга қарши қонунбузарликни тўхтатиш, дастлабки ҳолатни тиклаш, шартномаларни бекор қилиш ёки ўзгартириш тўғрисидаги кўрсатмаларни бажаришдан бўйин товлаганлик ёки ўз вақтида бажармаганлик учун: а) бошқарув органлари ва юридик шахс бўлган хўжалик юритувчи субъектлардан - энг кам иш хақининг юз бараваридан беш юз бараваригача миқдорда; б) жисмоний шахс бўлган хўжалик юритувчи субъектлардан - энг кам иш ҳақининг беш бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима ундириш; 2. Монополияга қарши давлат органига ахборот тақдим этмаганлик ёки атайлаб нотўғри маълумотлар тақдим этганлик учун: а) бошқарув органлари ва юридик шахс бўлган хўжалик юритувчи субъектлардан - энг кам иш хақининг қирқ бараваридан эллик бараваригача миқдорда; б) жисмоний шахс бўлган хўжалик юритувчи субъектлардан - энг кам иш ҳақининг беш бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима ундириш. Жаримани ундириш тўғрисидаги давлат органининг қарори мажбурий равишда амалга оширилади. Жарима хўжалик юритувчи субъект, бошқарув органи ёки мансабдор шахс томонидан жарима солинганлиги тўғрисидаги қарор олинган пайтдан бошлаб ўттиз кун муддат ичида акцептсиз тартибда тўланади ва давлат бюджетига ўтказилади. Хўжалик юритувчи субъектнинг аризасига биноан унинг банкрот бўлиб қолишининг олдини олиш мақсадида монополияга қарши давлат органи ёки суд унга жаримани бўлиб-бўлиб тўлаш учун рухсат беришлари мумкин. Мазкур Қонунга мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 25 июнда қабул қилган қарори билан монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузиш фактлари бўйича иш қўзғатиш ва уларни кўриб чиқиш ва тегишли қарорлар қабул қилиш тартиби ва муддатлари белгиланади[1]. Назарда тутилган тартиб қуйидаги масалаларни ҳал қилишга қаратилгандир: а) монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузганлик тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш;

б) монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузишни тўхтатиш тўғрисида кўрсатмалар бериш; в) монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузганлик учун жарималар солиш тўғрисида ишларни кўриб чиқиш; г) монополияга қарши давлат органининг қарорлари устидан шикоят қилиш тартиби ва асосларига оид масалалар. Жиноят кодексининг 183-моддасига биноан монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузиш маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган бўлса, энг кам ойлик иш ҳақининг йигирма беш ёки йигирма бешдан эллик бараваригача, шунингдек уч йилгача ёки уч йилдан беш йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёхуд уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жазоланади. Устун мавқени эгаллаб турган хўжалик юритувчи субъектнинг рақобатни чеклайдиган ва бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг манфаатларини камситган ёхуд камситиши мумкин бўлган ҳаракатларини тақиқлаш тадбиркорларнинг бозор муносабатларида эркин қатнашишларини таъминлаш борасида муҳим аҳамият касб этади. В) мустақил иқтисодий фаолият ва жавобгарлик тадбиркорлик тамойилларидан биридир. Ушбу тамойил тадбиркорлик тушунчаси маъносидан келиб чиқади ва тадбиркорнинг иқтисодий мустақиллиги, тенг ҳуқуқли бўлиши билан ифодаланади. Тадбиркорнинг таваккалчилик тамойили асосида фаолият юритиши ҳам унинг иқтисодий мустақиллигидан, фаолият турини эркин танлашидан дарак беради. Тадбиркор учун олинган даромад-фойда, олинмай қолган даромад-зарар. Зарар учун фақат ўзи жавоб беради. Унинг фаолияти ва фаолиятининг натижалари учун ҳеч ким жавоб бермайди. Агар у банкрот бўлса, кредиторлари олдида ўзи жавобгар бўлади. Шунинг учун тадбиркор бундай оқибатга дуч келмаслик учун ўз фаолиятининг турини бозор шароитига мослаштириб, эркин танлайди, тўғри режага солади, рақобатлашувда фаол қатнашади, ташаббускорликни қўлдан бермасликка ҳаракат қилади. Қонун талабларига риоя қилинган ҳолда тўғри амалга оширилган тадбиркорлик унумли иқтисодий натижаларга эришиш учун ёрдам беради. Мустақил фаолият юритиш натижасида самарали натижаларга эришган тадбиркор ўз фаолият маҳсулини ҳам мустақил равишда тежайди ва режага солган ҳолда тақсимлайди. Корхонанинг мулки асосий фондлар ва айланма маблағлар, шунингдек қиймати мустақил балансда акс эттирилган ва корхонага мулк ҳуқуқи ёки хўжалик юритиш ва оператив бошқариш ҳуқуқи бўйича тегишли бўлган мол-мулкдан ташкил топади. Тадбиркорликни амалга оширишда асосий ва айланма фондлардан унумли уларнинг ҳар бири учун назарда тутилган мақсадларда фойдаланиш самарали натижалар беради. Бозор муносабатларига ўтишда рақобатбардош маҳсулот етиштириш, даромад салмоғини ошириш учун корхонанинг айланма маблағи етарли бўлиши лозим. Айланма маблағни мақсадли ишлатмасдан, дуч келган ўринда совуриш охир-оқибатда хўжалик субъектини банкротликка олиб боради. Шундай экан, айланма маблағларнинг иқтисодиётдаги ўрнини тадбиркор пухта ўзлаштириши, англаши керак. Корхоналарнинг айланма маблағлари ҳисоб рақамдаги маблағ, корхона кассасидаги нақд пул, маҳсулот захиралари, хом-ашё ва материаллардан иборат. Банкларнинг маблағи эса омбордаги ашёлар, банк кассасидаги нақд пул, мухбирлик ҳисобидаги мижозлар айланма маблағларидан иборат бўлади. Бевосита ишлаб чиқариш жараёнида банд бўлган айланма маблағларнинг салмоғи қанчалик кўп бўлса, айланма маблағлардан шунчалик самарали фойдаланилади. Амалиётда айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги уларнинг айланиш коэффиценти билан ўлчанади. Фаолият юритиш натижасида олинган фойда, амортизация ажратмалари, қимматли қоғозларни сотишдан олинган маблағлар, меҳнат жамоаси аъзоларининг, юридик

шахсларнинг, фуқароларнинг пай ва бошқа бадаллари, шунингдек бошқа тушумлар тадбиркор корхонанинг молиявий ресурсларини шакллантириш манбаи ҳисобланади. Тадбиркорлик натижасида олинган даромаддан қоладиган фойда корхонанинг тўла тасарруфига келиб тушади. Соф фойда деб барча ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган харажатларни қоплашга сарфланган маблағлар (иш ҳақи, ижара учун тўлов, қарзларни ва ссудалар бўйича фоизларни тўлаш ва ҳоказолар) фаолият юритиш натижасида олинган даромаддан чиқариб ташлангандан кейин қолган фойдага айтилади. Ушбу фойдадан фойдаланиш йўлларини тадбиркор мустақил белгилайди, ўз фаолияти ва меҳнат жамоасининг ижтимоий ривожланиши учун зарур бўлган захира жамғармасини ва бошқа жамғармаларни тузади. Мустақил хўжалик фаолияти юритиш ва фаолият маҳсулини мустақил тақсимлаш учун асосий замин шундан иборатки, тадбиркор фаолиятининг барча соҳаларида бошқа тадбиркорлар, ташкилотлар ва фуқаролар билан муносабатларни юқоридан тушириладиган кўрсатмалар асосида эмас, балки ўзи мустақил равишда уюштиради ва шартномалар тузиш йўли билан расмийлаштиради. Тадбиркор ўзига қарашли мол-мулкдан эркин фодаланиш асосида маҳсулот чиқаради, уни сотади ёки айирбошлайди, турли ишларни бажаради ёки хизмат кўрсатади, бошқа тадбиркорлар билан беллашув натижасида ўз фаолиятини рўёбга чиқаришга ҳаракат қилади ва ушбу фаолиятнинг натижалари учун, шунингдек кредиторлари олдида мустақил жавоб беради. Г) умумий тамойилга биноан тадбиркорлар ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятларининг ҳар хил турдан иборат бўлишидан ва уларнинг ташкил топиши турли шаклдаги мулкчиликка асосланган бўлишидан қатъи назар, уларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг ҳимоя қилинишига кафолат берилади. Тадбиркорлик фаолияти маҳсулот ишлаб чиқаришдан, уни сотишдан, олишдан, харид қилишдан, турли ишларни бажаришдан, масалан, пудрат шартномаси бўйича турар жой ёки иншоат қуриш, хизмат кўрсатишдан, яъни юк ва пассажирлар ташишдан, турли моддий-маиший хизматни бажаришдан иборат бўлиши мумкин. Тадбиркорликнинг ушбу ва бошқа турлари ҳар хил шаклдаги мулкчиликка асосан амалга оширилишидан қатъи назар, улар қонун олдида тенг ҳуқуқлидир. “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонун барча тадбиркорлар учун тенг татбиқ қилинади. Қонунда кўзда тутилган умумий қоидалар, ҳуқуқ ва бурчлар, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун бажарилиши зарур бўлган шартлар, талаблар, кафолатлар тадбиркорликнинг қайси турдаги фаолиятлардан иборат бўлишидан қатъи назар, барча тадбиркорлар учун бир хилда татбиқ қилинади. Қонуннинг 4-бобида назарда тутилган қоидаларга биноан тадбиркорнинг ишчанлик обрўси, унинг интеллектуал фаолият натижалари, фаолиятининг тижорат сири, унга етказилган зарарни қоплаш, турли хил текширишлардан чеклаш каби масалалар бўйича ҳуқуқ ва манфаатлари ҳимоя қилинади. Қонун бўйича турли шаклдаги тадбиркорлик фаолиятининг ривожланиши учун тенг иқтисодий шароит ва уларни ҳимоя қилиш учун тенг ҳуқуқий кафолатлар билан таъминлашни давлат ўз зиммасига олади. Бу биринчи галда Асосий Єонун - Ўзбекистон Конституциясида ўз аксини топди. Конституциянинг 53-моддасига биноан "...Давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди”. Конституция билан мустаҳкамланган умумий тамойил Ўзбекистоннинг тегишли қонун ҳужжатларида ўз аксини топди. Ўзбекистон қонунларида тадбиркорларнинг фуқаролик ҳуқуқини судлов йўли ва бошқа усуллар билан ҳимоя қилишга оид қоидалар назарда тутилади. ФК 10-моддасининг 2-қисмига ва 12-моддасига мувофиқ маъмурий орган томонидан қабул қилинган тадбиркорларнинг ҳуқуқини бузадиган қарор устидан судга шикоят қилиш назарда тутилди. Ушбу Кодекснинг 11-моддасига мувофиқ "...ўз

ҳуқуқини шахснинг ўзи ҳимоя қилиши; маънавий зиённи қоплаш; давлат органларининг қонунга зид ҳужжатини суднинг қўлламаслиги" каби фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган усуллар кўзда тутилади. Фуқаролик кодексининг 12-моддаси демократик хусусиятларни яққол ифодаловчи моддалардан иборат. Унга кўра, давлат органлари фуқаронинг ёки юридик шахснинг ҳуқуқ ва манфаатларини ғайриқонуний равишда бузишга қаратилган ҳужжат қабул қилсалар, бундай ҳужжатни ҳақиқий эмас, деб топиш ва бундай ҳужжат натижасида етказилган зарарни ундириш ҳақида фуқаролар судга мурожаат қилишлари мумкин. Бундай ҳуқуқ ва кафолатлар тўла-тўкис тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи шахсларга ҳам тааллуқлидир. Ўзбекистон Конституциясининг 44-моддасига мувофиқ, фуқаролар ва юридик шахслар, жумладан, тадбиркорлар давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланган. Конституция билан белгиланган ушбу асосий қоида Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 6 майда қабул қилинган "Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида"ги, 1995 йил 30 августдаги "Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида"ги[2] Қонунларида ўз аксини топди. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Пленуми 1996 йил 19 июлда "Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар устидан келтирилган шикоятларни судларда кўриш амалиёти тўғрисида"[3] қарор қабул қилди. 1995 йил 30 августдаги Қонун ва бунга биноан қабул қилинган Олий суд Пленумининг 1996 йил 19 июлдаги қарорига мувофиқ судга нафақат қонунга тенглаштирилган, яъни қонун ости ҳужжат, шунингдек қонун ҳужжати устидан ҳам шикоят қилиниши мумкинлиги назарда тутилади. Суд давлат органлари ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан қабул қилинган ҳужжатларнинг қонунга мувофиқ келиш-келмаслиги аниқлагач, ушбу ҳужжатни ҳақиқий ёки ҳақиқий эмас, деб тан олиши мумкин. Бундай ҳужжат бекор қилиниши ёки қилинмаслигидан қатъи назар, у ўз юридик кучини йўқотади. Давлат органлари ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органининг ҳуқуқий ҳужжат (қарор, фармойиш ва ҳоказо) қабул қилишдан ёки муайян хатти-ҳаракатни бажаришдан ғайриқонуний равишда бош тортганлиги аниқланган тақдирда суд Фуқаролик кодекси 8- моддасининг 3-бандига мувофиқ юридик факт кучига эга бўлган қарор чиқариши мумкин. Товар, хизматлар ва молиявий маблағларнинг эркин ҳаракатда бўлишини чеклашга қаратилган ҳуқуқий ҳужжатлар ҳам ФКнинг 12-моддасида назарда тутилган қоидага мувофиқ суд томонидан ҳақиқий эмас, деб топилиши мумкин. Бундай чеклашлар, агар улар хавфсизликни таъминлаш, инсонларнинг ҳаёти ва соғлиғини ҳимоя қилиш, табиатни ва маданий бойликни муҳофаза қилиш учун зарур бўлса, фақат қонун ҳужжатларига мувофиқ жорий этилиши мумкин. Фуқаролик кодексининг 15-моддасида давлат органлари ёки ушбу органлар мансабдор шахсларининг ғайриқонуний ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги), шунингдек ушбу органларнинг қонунга мувофиқ бўлмаган ҳужжатлари натижасида фуқарога, юридик шахсга, жумладан, тадбиркорга етказилган зарарни ундириш ҳақида қоида назарда тутилади. Етказилган зарар давлат ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, шунингдек ғайриқонуний ҳаракатда (ҳаракатсизликда) айбланган мансабдор шахснинг ҳисобидан ундирилади. Демак, етказилган зарарни ундириш икки хил бюджетга: Ўзбекистон Республикасининг ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларнинг бюджетига, шунингдек мансабдор шахснинг мол-мулкига (маблағига) қаратилади. Демак, давлат бошқарув ва ҳокимият органлари ўз ваколатларига ёки қонун ҳужжатларига мос келмайдиган ҳужжат қабул қилсалар, тадбиркор бундай ҳужжатни ҳақиқий эмас, деб эътироф этиш тўғрисида судга мурожаат этишга ҳақлидир. Тадбиркор ҳуқуқини бузган давлат органи ёки ўзга органлар, ташкилотлар ёхуд уларнинг мансабдор

шахслари кўрсатмаларини бажариш натижасида, шунингдек бундай идоралар ёки уларнинг мансабдор шахслари тадбиркорга нисбатан қонунда кўзда тутилган бурчларини тегишлича амалга оширмаганликлари оқибатида тадбиркорга етказилган зарарни ундириш хақида ана шу органларга, ташкилотларга нисбатан судда даъво қўзғатилади. Тадбиркорлик эркинлиги тадбиркорнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари нафақат қонун билан белгиланган чоралар билан муҳофаза қилинади, балки ушбу эркинлик, ҳуқуқ ва манфаатлар улар ўртасида тузиладиган шартномаларда тўлиқ ўз ифодасини топади. Шартнома тадбиркорларнинг иқтисодий ва ҳуқуқий мустақиллик ва тенг ҳуқуқликдан, мулкий, хўжалик муносабатларида иштирок қилиш учун ўз хоҳиш ва мақсадларини эркин равишда расмий ифода этишларидан дарак беради. Жамиятда турли шаклдаги мулкчиликнинг тенг ҳуқуқлилик тамойилига асосан ҳаракатда бўлиши ва мулкий муносабатларда, тадбиркорликни амалга оширишда мол- мулкнинг бир шахсдан иккинчи шахснинг эгалик ҳуқуқига мулк ҳуқуқи субъектларининг ўзгариши билан ўтиши ушбу шахслар ўртасидаги мавжуд муносабатларни товар-пул муносабатлари, яъни, ҳақ эвазига ошириладиган муносабатлар эмас, дейишга асос қолмайди. Уларни режали ишлаб чиқариш ва тақсимлаш усуллари асосида эмас, балки шартномалар воситасида тартибга солишга тўғри келади. Шартнома жамиятда моддий неъматларни ишлаб чиқариш, истеъмол қилиш соҳасида эҳтиёж ва таклиф қилиш масалаларини оқилона белгилаш, тўғри ҳал қилиш учун имконият яратади. Д) тадбиркорликни эркин амалга ошириш ва ишчи ходимлар ёллашнинг ихтиёрийлиги умумий тамойиллардан ҳисобланади. Ҳар бир шахс ўзининг меҳнат қилиш қобилияти-ишчи кучини тасарруф этишда мутлақ ҳуқуққа эга. У бу ҳуқуқдан якка тадбиркор сифатида ёки ўзга шахслар (жисмоний ёки юридик шахслар) билан шартнома (битим, контракт) тузиш асосида фойдаланиши мумкин. Ҳар бир шахс ўзининг ишчи кучи, қобилиятидан ўз эрки ва хоҳиши билан фойдаланади. Шунинг билан бирга у тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш мақсадида ёлланма меҳнатдан фойдаланиши мулки яъни шартномага асосан ўзга шахсларни меҳнатга ёллаш ҳуқуқига эга. Фуқаролик кодексининг 18-моддасига мувофиқ, ёлланма меҳнатдан фойдаланиш фуқаронинг ҳуқуқ лаёқати мазмуни сифатида ифодаланади. Демак, Ўзбекистон қонунларига мувофиқ, ёлланма меҳнатдан фойдаланиш учун фуқарога ҳуқуқ берилади. Фуқаро тадбиркор сифатида ёлланма меҳнатдан фойдаланиш учун ўзи ҳам меҳнатга ёлланган шахс билан фаолият юритишда биргаликда қатнашиши керак бўлади. Хусусий мулк мулкдорнинг (тадбиркорнинг) ишлаб чиқариш жараёнида ва (ёки) ёлланма меҳнатни қўллашда шахсан, бевосита иштирок этишига асосланиши мумкин. Тадбиркор қонун ҳужжатларида кўзда тутилган шартлар ва доира чегарасида ўзига тегишли мулкий ҳуқуқ асосида ўз фаолиятини амалга ошириш пайтида фуқароларнинг меҳнатидан фойдаланиш тўғрисида улар билан шартнома тузиши лозим. Тадбиркорлик фаолиятининг турли соҳасида фуқаронинг меҳнатидан фойдаланиш учун асос бўлган мулкнинг қай шаклда эканидан қатъи назар, фуқарога амалдаги қонунлар кўзда тутган меҳнат ҳақи бериш ва зарур бўлган меҳнат шароитлари яратиш, шунингдек бошқа ижтимоий-иқтисодий кафолатлар билан таъминлаш вазифаси тадбиркорнинг зиммасига юклатилади. Бу вазифани бажаришда тадбиркор Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексига ва меҳнат муносабатларини тартибга солишга тааллуқли бошқа қонун ҳужжатларига амал қилиши лозим. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган ҳар бир фуқаро ёки юридик шахс ихтиёрий равишда бу ишга киришади ва таваккалчилик тамойилига асосан ўзига ва (ёки) бошқа шахсларга тегишли мулкларни бирлаштириш, яъни умумий мулк асосида шахсан ташаббус кўрсатиб қўшимча даромад (фойда) олишга интилади.

Меҳнатга ёллаш тадбиркор билан ходим ўртасида шартнома тузишни талаб қилади. Шартнома тенг ҳуқуқли тарафлар ўртасида тузилиши мумкин. Шундай экан, шартномада тадбиркор билан меҳнатга ёлланувчи ходимнинг ихтиёрий иродаси, эрки ўз аксини топади. Тадбиркорни ёлланма меҳнатни жалб этишга ҳеч ким мажбур қила олмайди, у ушбу масалани ўз эҳтиёжини ва имкониятларини ҳисобга олган ҳолда ҳал қилади. Шунинг билан бирга ходимни ҳам ёлланма меҳнат билан шуғулланишга ҳеч ким мажбур қилиш ҳуқуқига эга эмас, у ўз хоҳиши билан ёлланиши мумкин. Демак, ёлланма меҳнатга жалб этиш ихтиёрий равишда амалга оширилади ва иккала тарафнинг ҳам, яъни тадбиркор ва ёлланувчи ходимнинг бу масалада розилиги бўлиши талаб қилинади. Меҳнат муносабатлари, жумладан, ходимларни ёллаш, бошқа ишга ўтказиш, иш вақти ва дам олиш вақти, меҳнатга ҳақ тўлаш ва бошқа масалалар меҳнат тўғрисидаги амалдаги қонунчилик ҳужжатлари билан тартибга солинади. 1995 йил 21 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси 10-моддасининг 3-қисмига мувофиқ корхоналар, шунингдек айрим фуқаролар ихтиёрида меҳнат шартномаси (контракт) бўйича ишлаётган жисмоний шахсларнинг меҳнатга оид муносабатлари норматив ҳужжатлар билан тартибга солинади. Фуқаро ёки юридик шахс меҳнатга ҳақ тўлаш тартибини, шунингдек ходимларнинг бошқа турдаги даромадлари шаклларини ва миқдорларини мустақил равишда белгилайди. Ходимларнинг иш ҳақи Ўзбекистон Республикасининг қонунларида белгиланган миқдордан кам бўлмаслиги керак. Тадбиркорлик корхонаси ўзида ишловчи барча ходимлар учун хавфсиз меҳнат шароитларини таъминлашга мажбурдир ҳамда уларнинг соғлиғига ва меҳнат қилиш лаёқатига етказилган зарар учун қонунда белгиланган тартибда жавоб беради. Мулкчиликнинг турли шакллари асосида фаолият юритувчи тадбиркор корхоналарнинг ходимлари давлат корхоналари ходимлари учун белгиланган тартибда ва шартларга мувофиқ ижтимоий ва тиббий суғурта қилинади ҳамда ижтимоий-иқтисодий таъминланади. Шунинг учун ҳам корхоналар амалдаги қонунларда белгиланган тартибда ва миқдорларда давлат ижтимоий суғурта жамғармасига ва пенсия жамғармасига маблағ ўтказиши шарт. Ўзбекистон меҳнатга оид қонун ҳужжатларида хусусий корхонада ишчи кучларини ёллаш ва меҳнатга ҳақ тўлаш тартиби ҳамда шартларига алоҳида эътибор берилади. Хусусий корхоналар ходимлари меҳнат шартномаси (контракт) бўйича ёлланади. Меҳнат шартномаси ёзма шаклда тузилади, унда тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари кўрсатилади. Меҳнат шартномасида кўзда тутилиши зарур бўлган маълумотлар қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: муайян мутахассислик, малака ёки лавозим бўйича ишларни бажариш мажбуриятлари; шартнома тузилган муддат; меҳнат ва унга ҳақ тўлаш шартлари, ижтимоий ва тиббий суғурта ҳамда ижтимоий таъминот тартиби; ходимнинг ижтимоий ҳимояланганлиги; меҳнат шартномасини бузганлик учун жавобгарлик; томонларнинг келишуви бўйича бошқа маълумотлар. Демак, тадбиркорлик фаолияти билан эркин шуғулланиш ва шу мақсадда ходимларни ёллаш ихтиёрий равишда амалга оширилади. Е) тадбиркор томонидан ўз даромадлари тўғрисида баённома (декларация) берилиши ва даромадига яраша мутаносиб равишда солиқлар тўланиши умумий тамойиллардан иборат. Даромад олишнинг манбалари ва усуллари қандай бўлишидан қатъи назар, солиқ идоралари ҳузурида ҳисоб беришнинг асослов (декларатив) шакли, тадбиркорларнинг даромадларини яшириб қолганлик (камайтириб кўрсатганлик) учун Ўзбекистон қонун ҳужжатларида жавобгарлик назарда тутилади. Бундай жавобгарлик моддий ва жиноий чора тусида бўлиши мумкин.

Ўзбекистон 1991 йил 15 февралда биринчи марта ўзининг "Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган солиқлар тўғрисида"ги1 Қонунини қабул қилди. Сўнгги йилларда Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларнинг чуқурлашуви, тадбиркорликнинг ривожланиши ҳисобга олинган ҳолда ушбу Қонунга киритилган ўзгартишлар, қўшимчалар давлат бюджетининг ҳамда маҳаллий бюджетларнинг солиқлар тарзидаги даромадлари манбаларини белгилаб берди. Эндиликда солиқ тизимининг ҳуқуқий асослари, солиқ тўловчиларнинг ҳуқуқлари ҳамда мажбуриятлари, солиқ ишларини юритиш тартиблари 1997 йил 24 апрелда тасдиқланган Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси билан белгиланади2. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслардан солиқлар ва йиғимларни ундиришни тартибга солишга оид айрим махсус қоидалар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 23 октябрда қабул қилинган қарори билан белгиланади. Солиқларни жорий этишдан кўзланган асосий мақсад давлат иқтисодий-ижтимоий кафолатларининг молиявий базасини таъминлашдан, жисмоний (фуқаролар) ва юридик шахсларнинг тадбиркорлик фаолиятини тартибга солишдан, табиий бойликлардан тежаб- тергаб фойдаланиш ва атороф муҳитни муҳофаза этишни рағбатлантиришдан иборатдир. Тадбиркорлар фаолиятини солиқ йўли билан тартибга солиш қуйидаги асосий тамойиллар асосида амалга оширилади: -солиқ солиш - юридик шахсларга нисбатан мулкчилик шаклидан қатъи назар, қонун олдида тенглик, жисмоний шахсларга эса - жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенглик асосида амалга оширилади; -белгиланаётган солиқлар ва йиғимлар товарларнинг (ишларнинг, хизматларнинг) ёки пул маблағларининг Ўзбекистон Республикаси ҳудуди доирасида эркин муомалада бўлишини бевосита ва билвосита чеклаб қўйиш ёки унга ғов бўлиши мумкин эмас; -олинган манбалардан қатъи назар, барча даромадларга солиқ солиниши шарт; -солиқ имтиёзларини белгилаш ижтимоий адолат тамойилларига мос бўлиши керак. Солиқлар умумдавлат ва маҳаллий солиқлар ҳамда йиғимларга бўлинади. Умумдавлат солиқларига юридик шахслардан олинадиган даромад (фойда) солиғи, Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи, қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи, ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун солиқ, экология солиғи, сув ресурсларидан фойдаланганлик учун олинадиган солиқлар киради. Ушбу солиқлар ҳар йили қонуний тартибда белгиланадиган нормативлар бўйича тегишли бюджетлар ўртасида тақсимланади. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар жумласига мол-мулк солиғи, автотранспорт воситаларини олиб сотганлик учун олинадиган солиқлар ва савдо-сотиқ қилиш ҳуқуқи учун йиғим, жумладан, айрим турлардаги товарларни сотиш ҳуқуқини берувчи лицензия йиғимлари, юридик шахсларни, шунингдек тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларни рўйхатга олганлик учун йиғим, автотранспорт тўхташ жойидан фойдаланганлик учун йиғим, ободончилик ишлари учун олинадиган йиғимлар киради. Мол-мулк ва ер солиқлари Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари билан жорий этилади ва республиканинг бутун ҳудудида ундирилади. Бу солиқлар ва йиғимлар ставкаларининг миқдорлари (ушбу Кодекс билан белгиланадиган юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ ставкаси бундан мустасно) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Реклама ва ободончилик ишлари учун солиқлар ва йиғимлар Корақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар давлат ҳокимияти органлари томонидан жорий этилади. Бу маҳаллий солиқлар ва йиғимлар ставкаларининг энг юқори миқдорлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.

Маҳаллий солиқлар ва йиғимларни жорий этиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси билан мувофиқлаштирилиши лозим. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар маҳаллий бюджетга ўтказилади. Айрим тоифадаги корхоналарга солинадиган солиқнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Масалан, "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида"ги Қонуннинг 16-моддасига биноан кичик корхоналар учун ягона солиқ тўланишини назарда тутувчи соддалаштирилган солиқ солиш тизими қўлланиши мумкин. Акциз тўланадиган маҳсулот чиқараётган микрофирмалар ва кичик корхоналар акциз солиғини Солиқ кодексида белгиланган тартибда тўлаганлари тақдирда соддалаштирилган солиқ солиш тизимига ўтишлари мумкин. Солиқ солиш тизимини танлаш ҳуқуқи микрофирмалар ва кичик корхоналарга берилади. Ягона солиқ, ялпи даромад солиғи, ягона ер солиғини тўлаш тартиби ва ставкалари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Савдо ва умумий овқатлантириш корхоналари фойда (даромад) солиғи ва қўшилган қиймат солиғи ўрнига бюджетга ялпи даромад солиғи тўлайдилар. Ялпи даромад солиғини ҳисоблаб чиқариш тартиби ва ставкалари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Солиқ тўловчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Солиқ кодексида батафсил назарда тутилади. Масалан, улар солиқ органларидан солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатлари масалалари бўйича ахборот ва маслаҳатлар олиш; қонун ҳужжатлари билан белгиланган имтиёзлардан фойдаланиш; бюджетга ортиқча миқдорда тушган солиқлар ва йиғимлар суммасини қайтариш тўғрисида ёзма ариза билан мурожаат қилиш; солиқлар ва йиғимлар бўйича бюджет олдидаги ўз мажбуриятлари юзасидан солиқ органларидаги мавжуд маълумотлар билан танишиш; солиқ органлари ўтказган текширув материаллари билан танишиш ва текширув далолатномаларини олиш, текширувларнинг натижаларидан норози бўлган тақдирда солиқ органига ўзининг ёзма эътирозларини ўн кунлик муддат ичида тақдим этиш; солиқ органларининг қарорлари ва улар мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракатлари устидан юқори солиқ органларига ёки судга шикоят қилиш; солиқ солиш объектини ҳисобга олишда солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқариш ва тўлашда ўзлари йўл қўйган хатоларни мустақил равишда тузатиш ва бошқа қонун ҳужжатларида назарда тутилган ўзга ҳуқуқларга ҳам эгадирлар. Тадбиркорлар зиммасига муҳим мажбуриятлар юклатилади. Солиқ кодексининг 12-моддасига мувофиқ улар а) белгиланган муддатда ва тартибда солиқ органларида рўйхатдан ўтиш, юридик манзили ўзгарган тақдирда эса, бу ҳақда солиқ органига 10 кунлик муддат ичида хабар бериш; б) солиқлар ва йиғимларнинг тегишли суммасини ўз вақтида ва тегишли ҳажмда тўлаш; бухгалтерия ҳисобини ва ҳисоб ҳужжатларини қонун ҳужжатларига мувофиқ юритиш; г) молиявий ҳисоботни, солиқлар бўйича ҳисоб-китобни ёки даромадлар тўғрисидаги декларацияларни қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда солиқ органларига тақдим этиш; д) солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқиш, тўлаш билан боғлиқ ҳужжатлар ва маълумотларни, шунингдек солиқлар ва йиғимлар юзасидан имтиёзлар ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатларни солиқ органларига тақдим этиш; е) солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқиш, тўлаш масалаларини текшириш учун солиқ органларининг мансабдор шахсларини даромад олиш ёки солиқ солиш объектларининг сақланиши билан боғлиқ бинолар ва жойларга киришига рухсат бериш; ж) солиқ органларининг солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузиш ҳолларини бартараф этиш тўғрисидаги талабларини ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа мажбуриятни ҳам бажарадилар. Солиқ бўйича ўз мажбуриятларини бажармаганлик учун тадбиркорларга нисбатан маъмурий, фуқаролик-ҳуқуқий ва жиноий жавобгарлик қўлланиши мумкин. Масалан, Солиқ кодекси 135-моддасининг 2-бандига биноан тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган жисмоний шахсларнинг солиқ органида рўйхатдан ўтишдан бўйин товлаши

энг кам иш хақининг беш баравари миқдорида жарима солишга олиб келади. Ушбу модданинг 3-бандига биноан даромад (фойда) яширилган тақдирда тадбиркордан яширилган даромаднинг (фойданинг) бутун суммаси ва яна шунча сумма миқдорида жарима ундирилади. Солиқ солинадиган объектлар яширилганлиги учун ҳам тегишли жавобгарлик назарда тутилади. Бундай хатти-ҳаракатларга қасддан йўл қўйилган тақдирда жиноий жавобгарлик белгиланади. Масалан, Жиноят кодексининг 184-моддасига биноан фойда (даромад) ёки солиқ тўланадиган бошқа объектларни қасддан яшириш, камайтириб кўрсатиш, шунингдек, давлат томонидан белгиланган солиқларни, йиғимларни, бож ёки бошқа тўловларни тўлашдан қасддан бўйин товлаш, башарти тўланмаган сумма анча миқдорни ташкил қилса - энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд мол-мулк мусодара қилиниб ёки мусодара қилинмай олти ойгача қамоқ жазоси билан жозаланиши назарда тутилади. Шунга ўхшаш хатти-ҳаракатлар такроран ва кўп миқдорда содир этилган бўлса, жарима тўлаш, ахлоқ тузатиш ишлари билан бир қаторда уч йилгача, хатто уч йилдан беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш чораларини қўллаш назарда тутилади. 3. Тадбиркорлик фаолиятининг иқтисодий манбалари. Тадбиркорликнинг иқтисодий манбалари хусусий мулк ва оммавий (давлат) мулк шаклларидан ташкил топади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 36-моддасига мувофиқ, ҳар ким мулк ҳуқуқига эга. Ушбу Асосий Қонун-Конституциянинг 53-моддасига мувофиқ, Ўзбекистоннинг иқтисодий негизини ҳар хил шакллардаги мулк ташкил этади. Тадбиркорлик барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигига асосланади. Мазкур моддага мувофиқ, хусусий мулк "бошқа мулк шаклари каби" дахлсиздир. Мулкнинг қайси шакллардан иборат эканлиги Фуқаролик кодексида назарда тутилади. ФКнинг 167- моддасига биноан Ўзбекистоннинг иқтисодий негизини хусусий ва оммавий мулк шакллари ташкил этади. Ўзбекистон Республикасида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришни таъминлашга бағишланган мулкчилик тўғрисида, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида, ҳамда тадбиркорлик, банклар, инвестициялар, ер, монополияга қарши кураш тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг қабул қилиниши республикада мулкий муносабатларнинг моҳият ва мазмун жиҳатидан жиддий ўзгаришига ва шу сабабли тадбиркорликнинг таркиб топиши ва ривожланиши учун шароит яратди. “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонуннинг 14- моддасига мувофиқ, тадбиркорлик фаолияти тадбиркорларнинг ўз мол-мулки асосида ва (ёки) жалб этилган мол-мулк асосида амалга оширилиши мумкин. Ўз мол-мулки асосида тадбиркорлик фаолиятини асосан якка тартибдаги тадбиркорлар амалга оширади. Жалб этилган мол-мулк деганда олинган қарз, кредит маблағлари, ижарага олинган бинолар, транспорт воситалари ва шунга ўхшаш бошқа нарсаларни тушуниш мумкин. Қонуннинг 18-моддасига биноан тадбиркорлик фаолиятининг эркинлиги унинг иқтисодий манбаи бўлган мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлиги ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилиши билан ифодаланади. Ўтмишда жамиятнинг иқтисодий негизини асосан социалистик мулкнинг икки хил шакли, яъни, давлат ва колхоз-кооператив мулки ташкил этарди. Фуқароларнинг мулки "шахсий" мулк ва алоҳида шаклдан иборат дейилса-да, лекин ушбу мулк давлат корхоналарида, жамоат ташкилотларида меҳнат қилиш натижасида олинган даромадлар ҳисобига ташкил топиши, истеъмолий характерга эга бўлиши ва фуқаронинг шахсий моддий ва маданий эҳтиёжларини таъминлашга қаратилган бўлиши лозим эди. Шахсий мулк асосида тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун иқтисодий жиҳатдан етарли бўлмаса, ҳуқуқий жиҳатдан мумкин эмас эди.

Асосий ишлаб чиқариш қурол-воситаларининг фақат давлатга тегишли бўлиши, умумхалқ мулки деб, лекин мулкнинг эгаси шахсан ким эканлиги, ким унга жавобгар бўлиши ноаниқ бўлиши мулкка нисбатан хўжасизлик, бепарворлик, жамиятда умумий дангасалик ва беғамлик кайфиятларининг вужудга келишига сабаб бўлди. Фуқароларда меҳнатга нисбатан қизиқиш, тадбиркорлик фаолияти учун керак бўлган ташаббускорлик ҳиссиётларини тарбиялашга имкон бермади. Давлат мулкининг жамиятда эгаллаган етакчилик ўрни қонун-қоидалар моҳиятини ҳам ўзига хос равишда белгилаб берди. Масалан, давлат мулкининг таркиб топиши, уни муҳофаза қилиш ва унга асосан вужудга келадиган барча турдаги муносабатларни тартибга солишга оид қоидалар колхоз-кооператив ва айниқса фуқаронинг шахсий мулкига нисбатан тубдан фарқ қилар ва анча устун турарди. Амалдаги қонун ҳужжатларида Ўзбекистон Конституциясига амал қилинган ҳолда, мулкнинг ўтмишда социалистик жамиятнинг синфларга бўлинишига асосланиб шаклларга ажратилишига ва қайси шаклда, кимга тегишли бўлишига қараб ўрнатилган тенгсизликка барҳам берилди. Мулкнинг кимга тегишли бўлишидан қатъи назар, тенг равишда ривожланиши учун имкониятларнинг мавжуд бўлиши ва уларни баб-баравар ҳуқуқий муҳофаза қилиш қоидалари ЎзР ФКнинг тегишли моддаларига назарда тутилди. Иқтисодни ташкил қилувчи асосий масала бўлиши мулк масаласининг бундай ижобий ҳал қилиниши ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида ташаббускорлик ҳиссиётларининг камол топиши, ишлаб чиқаришда, хўжалик соҳасида тадбиркорлик фаолиятларини амалга оширишда фуқаролар ҳамда ташкилотлар, яъни жисмоний ва юридик шахсларнинг биргаликда баб-баравар манфаатдор бўлиши, улар ўртасида умумий мол-мулкнинг вужудга келиши ва ушбу мулкдан ҳамкорликда унумли фойдаланиш ва самарали натижаларга эришиш имкониятларини яратиб берди. Хусусий мулк бозор муносабатларининг асосий иқтисодий манбаидир. Хусусий мулк ташкил топмасдан туриб, бозор муносабатлари ҳақидаги ҳар қандай фикрлар хом хаёлдир. Хусусий мулк ва унинг асосида вужудга келадиган муносабатлар бизнинг қонунчилик фаолиятимизда янгиликдир. Хусусий мулкнинг жорий қилиниши билан фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқати доираси кенгайди, улар 1963 йилдаги Гражданлик кодексининг 120, 121, 122, 128, 136-моддаларидаги олдинги чеклашлардан озод бўлди. Энди улар фақат шахсий моддий ва маданий эҳтиёжларини таъминлаш учун эмас, балки хусусий мулк асосида турли тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишга ва ишлаб чиқариш жараёнида фақат ўз меҳнати эмас, балки ёлланма меҳнатни жалб қилиш ва унинг учун керак бўлган қурол-воситаларга эга бўлиш, уларни ижарага бериш йўли билан қўшимча даромадлар олиш каби ҳуқуқлардан фойдаланишлари мумкин. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун иқтисодий манба сифатида хусусий мулк билан бир қаторда оммавий (давлат) мулк ҳам қатнашади. Оммавий мулк тушунчаси давлатнинг барча фуқароларига ва шунинг билан бирга ҳар бир фуқаросига тегишли бўлган мулк маъносини беради. Лекин у ўтмишда давлат мулкига ўхшаш мавҳум тушунча эмас, балки унинг муайян объектлари ва уни эгаллаб турувчи, ундан фойдаланувчи ва уни тасарруф этувчи субъектлари аниқ белгиланди. Оммавий мулк давлатга тегишли мулкдан иборат бўлиб, у икки хил кўринишда, яъни Ўзбекистон Республикаси мулки ва муниципал мулкдан ташкил топади. ФКда ҳар бир турдаги мулк ҳуқуқининг объектлари ва субъектларининг ҳуқуқ лаёқати ҳақида умумий тушунча берилади. Давлат мулк ҳуқуқи ўз мазмуни, яъни уни эгаллаш, ундан фойдаланиш, унинг тасарруф этилиши жиҳатидан икки хил гуруҳга бўлиниши мумкин: а) давлат

корхоналарига ва муассасаларига бириктириб қўйилган мол-мулк; б) тегишли бюджет маблағлари ва давлат корхоналари ҳамда муассасаларига бириктирилмаган, республика давлат ғазнасини ташкил қиладиган мол-мулк. Тадбиркорлик фаолияти асосан давлат корхоналари ва муассасаларига бириктириб қўйилган мол-мулк асосида амалга оширилади. Ушбу корхона ва муассасалар уларга бириктириб қўйилган давлат мулкига нисбатан хўжалик юритиш ва оператив бошқариш ҳуқуқига эга бўлиб, тадбиркорлик фаолиятини қонун ҳужжатларида, улар учун қабул қилинган Уставларда, таъсис ҳужжатларида белгиланган ваколат доирасида фаол амалга оширадилар. Тадбиркорлик фаолияти умумий мулк, яъни бир неча фуқаролар ва юридик шахсларга тегишли бўлган мол-мулк асосида ҳам амалга оширилиши мумкин. Бундай умумий мулк биргаликдаги ва улушли мулкдан иборат бўлиши мумкин. Улушли ва биргаликдаги умумий мулк кимларга тегишли бўлиши зарурлиги ФКда кўрсатилмайди ва бундай мулкларнинг субъектлари ҳар қандай шахсдан иборат бўлиши, иккинчидан, биргаликдаги умумий мулкни улушларга ажратиш ёки унинг иштирокчиларидан бирининг улуш ажратиши мумкинлиги назарда тутилади (ФКнинг 216, 226-м.м.). Биргаликдаги умумий мол-мулкнинг барпо бўлиши, унинг хусусияти ҳисобга олинган ҳолда қуйидагича белгиланади: ўз вазифасини, яъни фойдаланиш мақсадига муносиб бўлишини ўзгартирмаган ҳолда тақсимланиши мумкин бўлмаган (бўлинмайдиган ашёлар, яъни яхлит тарзда белгиланган мол-мулклар) ёки қонун бўйича тақсимланиши мумкин бўлмаган, икки ёки ундан ортиқ шахсларнинг мулк ҳуқуқига ўтган мол-мулк биргаликдаги умумий мулк дейилади. Мулк ҳуқуқи эгалари ҳар бирининг, уларга тегишли бўлган умумий мол- мулкдаги улушлари (ҳиссалари) аниқ белгилаб қўйилган бўлса, бундай мулк улушли мол- мулк дейилади. Улушли мол-мулкда қонунга асосан ёки иштирокчиларнинг келишуви билан уларнинг улушлари аниқ белгилаб қўйилмаган бўлса, улушлар тенг деб ҳисобланади. Улушлар тенг бўлмаслиги ҳам мумкин (ФК 217-м.). Улушли мулкни тасарруф қилишга нисбатан имтиёзли ҳуқуқлар белгиланади (ФК 224-м.). Биргаликдаги мол-мулкни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳақида янги қоидалар ўрнатилади (225-м). Умумий қоидага асосан биргаликдаги мулкка унинг эгалари биргалашиб эгалик қиладилар ва фойдаланадилар. Лекин улар ўзаро келишиб, бошқача тартиб ўрнатган бўлишлари ҳам мумкин. Бундай мулкни тасарруф қилишда унинг эгаларининг розилиги талаб қилинади. Тадбиркорлик ривожланишининг таъсири остида биргаликдаги мулк ҳуқуқи иштирокчиларининг ҳар бирига уларнинг барчасининг розилиги билан ушбу мол-мулк юзасидан битимлар тузиш ҳуқуқи берилади. Масалан, эр-хотинга умумий биргаликдаги мулк ҳуқуқида тегишли бўлган мол-мулк негизида оилавий тадбиркорлик амалга оширилаётганда, иш муомалаларида эр-хотин номидан эрнинг ёки хотиннинг розилиги билан улардан бири иштирок этади, бу розилик якка тартибдаги тадбиркор рўйхатдан ўтказилаётганда тасдиқланган бўлиши лозим. Тадбиркорларнинг розилиги билан ваколат берилмасдан тузилган битим хақиқий эмас деб ҳисобланиши назарда тутилади. (ФК 225-м.). Тадбиркорлик субъектлари, яъни тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи шахслар фуқаролардан, фуқароларнинг уюшмаларидан (хўжалик жамоалари ва ширкатлардан), ажнабий давлатларнинг фуқаролари ва юридик шахсларидан иборат

бўлиши мумкин. Шундай экан, тадбиркорлик фаолияти турли шаклдаги мулк ҳуқуқи асосида ва иштирокида амалга оширилиши мумкин. Биргаликда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш мақсадида биргаликдаги корхоналар, фирмалар, акциядорлар жамиятлари тузилади. Бундай биргаликдаги тадбиркорлик уларда қатнашувчи шахсларнинг мол-мулкини жалб этиш ҳисобига, яъни умумлаштириш асосида амалга оширилади. Умумий мулкда ҳар бир тадбиркор хўжалик жамоаси аъзосининг улуши белгиланади, яъни тадбиркорликни амалга ошириш натижасида кўлга киритилган даромад ҳам улушнинг миқдорига қараб, аъзолар ўртасида тақсимланади. ФКнинг 217-моддасига мувофиқ, агар улушли мулк иштирокчиларининг улушлари қонун асосида белгиланиши мумкин бўлмаса ҳамда унинг барча иштирокчиларининг келишуви билан белгилаб қўйилган бўлмаса, улушлар тенг деб ҳисобланади. Тадбиркорларнинг самарали меҳнатлари туфайли улушларининг миқдори ўзгариб туриши ва аниқ белгиланган бўлиши мумкин. Тадбиркорликни амалга ошириш жараёнида улушлар ҳақида низо келиб чиққан тақдирда бундай низо умумий мулк- эгалари ҳар қайсисининг даъвоси бўйича суд томонидан ҳал қилинади. Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда фуқаронинг мулки хусусий шаклдаги мол-мулкдан иборат бўлса, юридик шахснинг мулки жамоа (ширкат) мулкидан (агар у жамоалардан, уларнинг уюшмаларидан, жамоа ва кооператив ташкилотларидан иборат бўлса) ва шунингдек, давлат мулкидан (агар юридик шахс давлат корхоналаридан, ташкилотларидан, бирлашмаларидан иборат бўлса) ташкил топиши мумкин. Бундай ҳолатларда фуқаролар билан юридик шахслар ўртасида умумий улушли мулк ҳуқуқи вужудга келади ва ушбу мулк асосида тадбиркорлик амалга оширилади. Ўтмишда 1963 йилдаги Кодекснинг 136-моддасига мувофиқ, давлат (давлат корхоналари, ташкилотлари) билан фуқаро ёхуд кооператив ва бошқа жамоат ташкилоти билан фуқаро ўртасида умумий улушли мулкнинг вужудга келишига йўл қўйилмасди. Агар мерос олиш, реквизиция ёки мусодара қилиш натижасида ёки бошқа асосларга кўра, давлат билан фуқаронинг, ёхуд кооператив ва бошқа жамоат ташкилоти билан фуқаронинг умумий мулки ташкил бўлиб қолса, у ҳолда бундай умумий мулк пайдо бўлган кундан бошлаб бир йил ичида қонунда кўзда тутилган усулларни қўллаш йўли билан бекор қилиниши лозим эди. Эндиликда мол-мулкларни умумлаштириш асосида биргаликда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун кенг имконият яратилди. Фақат турли шаклдаги мол-мулкни умумлаштириш асосида эмас, балки ушбу мулкдан турли шаклдаги тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун асос сифатида фойдаланиш мумкин. Масалан, мол-мулк асосида тадбиркорликни якка тартибдаги меҳнат, ҳамкорликдаги фаолият, мулкни ижарага бериш, қарз бериш, биргаликда корхона, ширкат ташкилотлари тузиш каби шаклларини, турларини тузиш ва амалга ошириш мумкин. Тадбиркорлик ажнабий фуқаролар ҳамда юридик шахсларнинг мол-мулкларини турли шаклларда жалб этиш асосида ҳам амалга оширилади. Мол-мулкдан фойдаланиш, уни тасарруф этиш, унинг асосида тадбиркорлик юритиш ҳақидаги Ўзбекистон фуқароларига тегишли қоидалар ажнабий фуқароларга ҳам тааллуқлидир. Фуқаролик кодексининг 16-моддасида кўзда тутилишича, Ўзбекистонда яшаб турувчи ажнабий давлат фуқаролари республиканинг фуқароларига тегишли бўлган ҳуқуқий лаёқатдан тенг фойдаланади. Ушбу ҳуқуқдан фойдаланиб, зарур сармояга эга бўлган ажнабий давлат фуқаролари ўзаро манфаатдорлик асосида республикада фаол тадбиркорлик кўрсатиб,

қўшма корхоналар ёки фақат ўзларига тегишли бўлган хусусий корхоналарни имтиёзли равишда ташкил этишларига имкон берилади. Бунда уларнинг мол-мулклари ва мулкий ҳуқуқлари, манфаатлари қонун билан қўриқланади ва дахлсизлиги тўла кафолатланади. Улар ўзларининг хусусий соҳибкорлик фаолиятини амалга ошириш учун ер, ишлаб чиқариш воситалари ва қуроллари, бошқа зарурий ашёларни имтиёзли шартларда ва узоқ муддатларга ижара олишлари мумкин. Хорижий фуқаролар республика ҳудудида тадбиркорлик натижасида орттирган мол-мулкни ўз хоҳишлари билан мерос қилиб қолдиришлари, хайр-эҳсон қилишлари ёки ўзларига тегишли даромадларни Ўзбекистондан эркин олиб кетишлари қонун билан кафолатланади. Тадбиркорлик Ўзбекистон юридик шахслари ва ажнабий юридик шахслар иштирокида, уларнинг мол-мулки асосида қўшма корхоналар, акцияли жамиятлар, хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тузиш йўли билан амалга оширилади. Чет эл инвестициялари асосида тадбиркорликни амалга ошириш шакллари қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: а) Ўзбекистон тадбиркорларнинг ажнабий давлат фуқаролари ва юридик шахслари билан биргаликда корхоналар, банклар, суғурта компаниялари барпо этиш ва бошқа ташкилотларда улуш қўшиб қатнашиш; б) бутунлай ажнабий давлат фуқаролари ва юридик шахсларига қарашли бўлган корхоналар, банклар, суғурта компанияларини ва бошқа ташкилотларни барпо этиш; в) мол-мулк, акциялар ва бошқа қимматбаҳо қоғозлар сотиб олиш; г) тадбиркорга мустақил равишда тегишли бўлган ёки фуқаролар ва юридик шахслар иштирокидаги мулкий ҳуқуқларни, шу жумладан, ердан ва табиий ресурслардан фойдаланиш, шунингдек ижара асосида фойдаланиш ҳуқуқларини сотиб олиш йўли билан тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш мумкин. Тадбиркор фақат ўзига тегишли бўлган мол-мулк асосидагина эмас, балки давлат ва жамоат ташкилотларининг мол-мулки ҳамда пул маблағларини ихтиёрий равишда жалб этиш асосида ҳам ўз фаолиятини амалга оширади. Бундай жалб этишлар асосан мол-мулкни ижарага топшириш ёки пул маблағларини қарзга бериш усулларида амалга оширилади. Фуқаролик кодексининг 537-моддасига мувофиқ, мулк ижарасининг объектлари ер участкалари, ер ости бойликлари жойлашган участкалар ва бошқа алоҳида табиий объектлар, корхоналар, ва бошқа мулкий комплекслар, бинолар, иншоатлар, ускуналар, транспорт воситалари ва бошқа ашёлардан ташкил топиши мумкин. Ушбу объектлар давлат корхоналарига, ташкилотларига, жамоат ташкилотлари, хўжалик ширкатлари ва жамиятларига тегишли мулклардан иборат бўлиши мумкин. Мол-мулкни ижарага берувчи ўша мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқига ёки мулк эгаси берган ваколатга асосан фаолият юритувчи, яъни мулкни ижарага бериш ҳуқуқига эга бўлган фуқаро ёки корхона, ташкилот, шунингдек ажнабий давлат фуқароларидан, юридик шахсларидан иборат бўлиши мумкин. Ижарага олувчилар фуқаролардан, юридик шахслардан, жумладан, қўшма корхоналар, халқаро ташкилотлар ва бирлашмалар, Ўзбекистон ва чет эл юридик шахсларининг мулклари асосида ташкил топган корхона ва ташкилотлардан иборат бўлиши мумкин. Шундай экан, мол-мулкни ижарага берувчи ва ижарага олувчини ҳам тадбиркорлар, деса бўлади. Улар фойда олиш мақсадида барча иқтисодий имкониятларни жалб қиладилар, унумли натижаларга эришиш учун фаол ташаббус кўрсатиб, ҳаракат қиладилар. Давлат ва жамоат ташкилотларининг мол-мулкидан фойдаланиш асосида тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш қарз (кредит) бериш шаклида ҳам рўй беради.

Тадбиркор ўз фаолиятини бошлаш даврида ёки амалга ошириш жараёнида қўшимча пул маблағларига муҳтож бўлиб қолиши мумкин. Бундай муҳтожликдан қутулиш учун у тегишли банклардан ўз вақтида қайтариб бериш шарти билан қарз (кредит) олади. Ўзбекистон Республикасининг "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида" ги Қонунига мувофиқ, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи ҳар бир фуқаро, жамоа (ширкат), ташкилот, яъни тадбиркорлар пул маблағларига бўлган эҳтиёжни тегишли банклардан олинадиган қарзлар (кредитлар) ҳисобига қаноатлантиришлари мумкин. Шунинг билан бирга тадбиркорларга тижорат хизмати кўрсатиш шарти билан бир- бирларига қарз (кредит) беришга ва давлат, жамоат ташкилотларидан кредит олишга ҳам рухсат этилган. Тадбиркор асосан тижорат фаолияти билан шуғулланувчи фуқаролар ва корхоналар (ташкилотлар)дан иборат бўлиб, юридик шахс ҳисобланади. Шунинг учун ҳам улар ўртасидаги кредит муносабатлари Фуқаролик кодекси 744-моддаси 1-қисмида назарда тутилган қоидалар асосида тартибга солинади. Мазкур модданинг ушбу қисмига кўра, кредит муносабатларида бир тараф - банк ёки бошқа кредит ташкилоти (кредитор), иккинчи тараф-қарз олувчи корхона ёки фуқаро қатнашишлари мумкин. Бундай кредит ташкилотлари бўлмаган тақдирда, мазкур модданинг 2-қисмига биноан кредит беришни тижорат ташкилотлари амалга оширишлари назарда тутилади. Бундай кредитлашга нисбатан кредит шартномаси тўғрисидаги қоидалар қўлланилади. Демак, Кодекснинг 744-моддасига мувофиқ, тадбиркорларга кредитлар бериш банк ёки кредит ташкилотлари, шунингдек тижорат ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Тадбиркор мол-мулкда фойдаланишнинг юқорида қайд этилган шакллари ва усулларидан фойдаланиш йўли билан ўз фаолиятини амалга оширади. У фақат ўзига тегишли хусусий мулк билан чекланмай, балки шунинг билан бир қаторда Ўзбекистон ва ажанабий давлат фуқароларининг ва юридик шахсларининг мол-мулкини жалб этиш, биргаликда фаолият юритиш, қўшма корхоналар ташкил этиш йўли билан турли хўжалик фаолияти юритиш учун давлат ва жамоат ташкилотларининг мол-мулкларидан фойдаланиш каби ҳаракатларни биргаликда бажариб, ўз тадбиркорлик фаолиятини самарали амалга оширади. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун иқтисодий манба мулк ҳисобланади. Тадбиркор ўз фаолиятини мол-мулкка нисбатан ҳуқуқ субъекти сифатида амалга ошириши, шунингдек бундай ҳуқуқ субъекти бўлмасдан, бошқалар, яъни давлат ва жамоат ташкилотларига тегишли бўлган мол-мулк асосида фаолият юритиши мумкин. Тадбиркор мулк ҳуқуқи субъекти бўлмаган тақдирда, бошқаларнинг мулкига нисбатан хўжалик юритиш ва оператив бошқариш ҳуқуқига асосан фаолият юритади. Хўжалик юритиш ва оператив бошқариш ҳуқуқининг мазмуни Фуқаролик кодексининг 71,72, 276- 178, 181-моддаларида акс эттирилади. Мулкий ҳуқуққа эга бўлмаган, лекин унга нисбатан хўжалик юритиш ёки оператив бошқариш ҳуқуқига эга бўлган тадбиркор ўз фаолиятини мулкнинг эгаси томонидан белгиланган доирада амалга ошириши лозим. Мулкий ҳуқуққа эга бўлмаган тадбиркорга мулкни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш ҳуқуқлари мулкдор томонидан берилади. Шундай экан, тадбиркор унга берилган ҳуқуқларни амалга оширишда фақат ўзининг эрки ва манфаати эмас, балки мулкдорнинг эрки ва манфаатларини ҳам ҳисобга олган ҳолда ҳаракат қилади. Мулкка нисбатан хўжалик юритиш ёки оператив бошқариш ҳуқуқига эга бўлган тадбиркор фойда олиш мақсадида

турли хўжалик фаолияти билан шуғулланади, бу борада эркин ташаббус кўрсатиб ҳаракат қилади, ўз фаолиятининг натижалари ва мажбуриятлари бўйича шахсан ўзи жавобгар бўлади. Ҳар қандай шаклдаги тадбиркорлик, биринчидан, мулк эгасининг ишлаб чиқариш жараёнида шахсан бевосита иштирок этиши, иккинчидан, бошқа фуқароларнинг меҳнатини қўллаш, яъни ундан фойдаланишга асосланган бўлиши мумкин. Лекин бундан тадбиркорлик фақат мулк эгасининг бевосита меҳнатига ёки фақат бошқа фуқаронинг меҳнатига асосланган бўлиши мумкин, деган хулосага келиш қонунда назарда тутилган қоидаларга зид бўлар эди. Тадбиркорлик шахсан мулк эгасининг ўзининг меҳнатда қатнашишига ёки ёлланма меҳнат қўллашга ва шунингдек, ўзининг ҳамда ёлланма меҳнатнинг биргаликда қўшиб амалга оширилишига асосланган бўлиши мумкин. Тадбиркорлик мулк эгасининг ишлаб чиқариш жараёнида, яъни, ўз фаолиятини амалга оширишда бевосита ўзининг иштирок этиши - бу тушунарли масала. Лекин унинг ёлланма меҳнат асосида, яъни, бошқа фуқароларнинг меҳнатидан фойдаланиш йўли билан фаолият юритиш ҳақидаги қоида ижтимоий ҳаётда ва шунингдек, қонунчилик соҳасида янги воқеадир. Чунки ўтмишда фуқарога ёлланма меҳнатдан фойдаланишга йўл қўйилмаган, бундай ҳуқуқ корхона ва ташкилотларга берилган. Фуқароларга ёлланма меҳнатни қўллаш ҳуқуқи биринчи марта Ўзбекистон Республикасининг «Мулкчилик тўғрисида"ги Қонунида хусусий мулкчилик жорий қилиниши билан вужудга келди. 4 §. Тадбиркорлик фаолиятининг ҳуқуқий асослари. Конституция Асосий Қонун сифатида Ўзбекистонда қонунчилик фаолиятини ривожлантиришга ва бу соҳада эркин ижод қилишга имконият яратиб берди. Конституция ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларидаги амалий ва кундалик турмушда юз берадиган масалаларни ҳал қилиб берувчи бошқа ҳамма қонунларнинг, шунингдек махсус қонунлардан иборат бўлган республика кодексларининг сиёсий ва юридик манбаи, пойдевори ҳисобланади. Конституциянинг 53-моддасида хилма-хил мулк шаклларига асосланган бозор муносабатларининг ривожланишида тадбиркорлик фаолиятига алоҳида эътибор берилади. Чунки тадбиркорлик фаолияти ўз хусусиятлари ва моҳияти билан бозор иқтисодиёти ташкил топган жамиятда камол топиши мумкин. Иқтисодий-ижтимоий муносабатларнинг ривожланиш тамойилларини ва моҳиятини белгилаб берувчи Конституцияда ўрнатилган асосий қоидалар юқори мақомга эга бўлган республиканинг қонунларида ўз аксини топди. Мулкчилик, корхоналар, тадбиркорлик, кооперативлар, хўжалик ширкатлари ва бирлашмалари, банклар, солиқлар, биржалар, инвестиция, ташқи иқтисодий фаолиятга оид ва бошқа фавқулодда муҳим қонунлар фуқароларга, юридик шахсларга жамиятнинг барча жабхаларида тенг ҳуқуқлилик принципи асосида қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай мулкий, хўжалик, ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ва тадбиркорликнинг бошқа соҳаларида ташаббускорлик кўрсатиб, эркин иштирок этиш учун кенг имконият яратиб берди.

Қабул қилинган қонунлар ва уларни амалга оширишга қаратилган ҳуқуқий чора-тадбирлар бозор иқтисодиёти шароитида вужудга келадиган турли тусдаги муносабатларни тартибга солишга бағишланган бўлиши билан бир қаторда жамиятда тадбиркорлик фаолиятининг ривожланиши учун ҳуқуқий асос ҳисобланади. Тадбиркорлик билан боғлиқ муносабатларни тартибга солишда Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси алоҳида ўрин эгаллайди. Чунки у ижтимоий- иқтисодий муносабатларнинг муайян соҳалариг оида қонун ҳужжатларида ва қонунга тенглаштирилган ҳужжатларда назарда тутилган қоидаларни умумийлаштириб, ягона қонун тизими сифатида ўзига қамраб олади. Шунинг билан бирга Кодексдаги нормалар амалиёт манфаати учун айрим қонун ёки қонунга тенглаштирилган ҳужжатларни қабул қилиш учун манба сифатида хизмат қилиши мумкин. Фуқаролик кодексида тадбиркор учун унинг фаолиятини юритиш жараёнида вужудга келадиган ҳар қандай саволга жавоб топиш мумкин. Унинг моддалари воситасида тадбиркорнинг муомала ва ҳуқуқ лаёқатининг мазмуни, уларнинг ҳуқуқ ҳамда мажбуриятлари вужудга келиш асослари ва ҳимоя қилиш усуллари, тадбиркорлик муносабатларининг субъектлари ва объектлари, субъектларининг ҳуқуқий ваколатлари, объектларининг турлари ва хусусиятлари, битимлар ва уларнинг ҳақиқий ёки ҳақиқий эмас деб ҳисобланиши, ҳақиқий эмас деб тан олинган битимларнинг ҳуқуқий оқибатлари, вакиллик хизматидан фойдаланиш, тадбиркорликнинг иқтисодий манбаи сифатида мулкнинг шакллари, тадбиркорларнинг ҳусусий мулкка нисбатан бўлган ҳуқуқлари, мажбуриятлар, уларнинг турлари, ижро этилишини таъминлашга қаратилган кафолатлар, шартномалар ва уларнинг турлари (олди-сотди, маҳсулотни, товарларни етказиб бериш (поставка), контрактация, кўчмас мулкни сотиш, корхонани сотиш ва ижарага бериш, рента, ижара, прокат, экспедиция, лизинг, кредит, банк омонати ва бошқа қирқдан кўп шартномалар), шартномаларга асосланган ва асосланмаган мажбуриятлар бўйича жавобгарлик ва бошқа ижтимоий ҳаётнинг турли қирраларида вужудга келадиган масалаларни тартибга солишга оид қоидалар назарда тутилади. Фуқаролик кодекси 2-моддасининг 2, 3-қисмларига биноан нафақат Ўзбекистон фуқаролари, юридик шахслари ва Ўзбекистон давлати, шунинг билан бирга чет эллик фуқаролар, фуқаролиги бўлмаган шахслар, чет эл юридик шахслари ва ажнабий давлатлар ҳам Фуқаролик кодекси нормалари билан тартибга солинадиган тадбиркорлик муносабатларининг иштирокчилари бўлишлари мумкин. Бозор муносабатларининг ташкил топишини ва ривожланишини авж олдириш мақсадида Ўзбекистонда қабул қилинган қонунлар ичида 1991 йил 15 февралдаги "Ўзбекистон Республикаси “Тадбиркорлик тўғрисида”ги[4] Қонуни биринчилардан бўлганлиги туфайли тадбиркорлик билан боғлиқ барча муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишга оид ҳамма қоидаларни батафсил қамраб ололмади. Сўнгги йилларда ушбу Қонунга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиб борилди ва ниҳоят, 2000 йил 25 майда "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида"[5] Қонун қабул қилинди. Янги қонунда иқтисодиётни эркинлаштириш билан боғлиқ қоидалар ва вазифалар ўз аксини топди. Амалдаги Қонунда тадбиркорларнинг иқтисодий ва ҳуқуқий мустақиллиги ҳамда ушбу мустақилликни таъминлаш учун зарур бўлган кафолатлар: тадбиркорлар ҳуқуқ ва масъулиятининг аниқ белгиланган бўлиши, яъни ҳар бир тадбиркор ўз ҳуқуқидан эркин ва мустақил фойдаланишининг ҳимоя қилиниши ва шунинг билан бирга қонун олдидаги ўз бурчини бекаму-кўст бажариши, ғайриқонуний ҳаракатларга йўл қўймаслиги, тадбиркорлар ўртасидаги муносабатлар, уларнинг бошқа корхоналар ва ташкилотлар, давлат бошқарув идоралари билан муносабатларини тартибга солиш билан боғлиқ қоидалар назарда тутилади.

Ушбу Қонун воситасида амалга ошириш зарур бўлган асосий масала фуқароларнинг тадбиркорлик қобилиятини бутун чоралар билан ишга солиш, уларнинг ишбилармонлик салоҳияти ошириш, тадбиркорликни ривожлантиришнинг ҳуқуқий кафолатларини белгилаш ва таъминлаш асосида бозор муносабатларини шакллантириш ҳамда ривожлантириш жараёнларини жадаллаштиришга қаратилгандир. Ўтмишда фуқаролар ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида, айниқса ишлаб чиқариш соҳасида ташаббус кўрсатиш қобилиятидан деярли маҳрум эдилар. Уларнинг меҳнат фаолияти юқоридан тасдиқланган режага асосан, меҳнат даромади эса сарф қилинган меҳнатнинг ҳажми, сифати ва натижасига қараб эмас, балки давлат томонидан кўзда тутилган режаларга қараб белгиланар эди. Ушбу даромад миқдор жиҳатидан эркин равишда тадбиркорлик фаолиятини юритиш учун, биринчидан, имконият бермас эди, иккинчидан эса, меҳнат ҳақидан фуқаро қонун бўйича фақат ўзининг шахсий моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун фойдаланиши мумкин эди. Социализм тузумида жамоат манфаати биринчи, шахс манфаати эса иккинчи даражали аҳамиятга эга эди. Шунинг учун барча фуқаролар асосан давлат ва кооператив корхоналарида, ташкилотларида меҳнат қилишлари зарур эди. Жамиятнинг иқтисодий манбаини асосан социалистик мулк, биринчи галда унинг асосий шакли бўлган давлат мулки ташкил қиларди. Шунинг учун ҳам асосий эътибор ўша мулкни мустаҳкамлашга қаратиларди. Лекин ушбу мулк шахсан кимга тегишли, кимнинг манфаати учун қанча миқдорда сарфланиши аниқ маълум эмас эди. Қонунларда ушбу мулк халқ мулки деб ҳисобланса-да, лекин халқ ундан ўз хоҳиши билан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш имкониятларидан маҳрум эди. Мулкка нисбатан эгасизлик ишлаб чиқариш соҳасида хўжасизлик, бепарволик умумий дангасалик ҳолатларининг вужудга келишга сабаб бўлди. Бундай иқтисодий-ижтимоий вазиятда тадбиркорлик фаолияти ҳақида умид қилиб ҳам бўлмасди. Шундай қилиб, фуқаронинг ўз меҳнатидан ўзи эркин равишда фойдаланиш имкониятларидан маҳрум бўлиши, мулкка нисбатан ҳуқуқнинг чекланиши унга хос бўлган ташаббускорлик хислатларини бўғиб қўйди, тадбиркорлик ва ишбилармонлик қобилиятларини рўёбга чиқариш учун тўсқинлик қилди. Бозор муносабатларини шакллантириш ва ривожлантириш учун ушбу хислатлар ва қобилиятларни кенг кўламда рўёбга чиқариш зарур. Қабул қилинган қонунлар ҳам ўша мақсадни кўзда тутади. Қонунлар ўз моҳияти билан хўжалик юритиш шаклларини эркин танлаш, бу шаклларнинг тенг ҳуқуқлилик асосида амал қилиши, ўзаро ҳамкорлик ва эркин рақобатлашув таъминланадиган шароитларнинг яратилишига кўмаклашади. Тадбиркорлик фаолияти ижтимоий-иқтисодий ҳаётнинг турли соҳаларида амалга оширилади, масалан, саноат, қишлоқ хўжалиги, капитал қурилиш, турли транспорт воситалари билан юк ва йўловчилар ташиш, фуқаро ва ташкилотларга моддий-маиший хизмат кўрсатиш ва ҳоказолар. Шунинг учун ҳам тадбиркорлик фаолияти шахсан унга бағишланган махсус қонунлардан ташқари, Ўзбекистон Республикасининг бошқа қонунлари билан ҳам тартибга солинади. Улар ўз моҳияти билан ва аҳамияти нуқтаи назаридан қонун ҳужжатлари (нормативный акт) ва қонун ости ҳужжатлари (поднормативный акт) туркумига бўлинади. Тадбиркорлик фаолиятига тааллуқли бўлган бошқа қонунлар қаторига Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси, Жиноят кодекси, Ҳаво кодекси, Солиқ кодекси, Ер кодекси, “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги, “Ташқи иқтисодий фаолият

тўғрисида”ги, “Маҳсулот белгилари ва хизмат кўрсатиш белгилари тўғрисида”ги, “Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида”ги, “Деҳкон хўжалиги тўғрисида”ги, “Фермер хўжалиги”, “Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида”ги, Биржалар тўғрисидаги, “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш кафолатлари тўғрисида”ги Қонунлар, шунингдек гаров, товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш, банклар ва банк фаолияти, банкротлик ва бошқаларга оид қонунчилик ҳужжатлари киради. Қонунга тенглаштирилган ҳужжатлар қонун ҳужжатларидан кейинги ўринда туради. Улар ҳуқуқий адабиётларда қонун ости ҳужжатлари деб ҳам юритилади. Қонун бутун халқнинг эркини ифодаловчи ҳуқуқнинг олий шаклидир. Қонунда ҳуқуқий нормалар ифодаланади. Масалан, Ўзбекистон Конституциясида Ўзбекистон халқининг иродасини ифодаловчи ҳуқуқий нормалар ўз аксини топган. Қонун деганда, давлат ҳокимияти олий органи, яъни республика Олий Мажлиси толонидан қабул қилинган, ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи олий юридик кучга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тушунилади. Давлат ҳокимияти ижро этувчи органларининг ҳуқуқий ҳужжатлари Ўзбекистон Конституцияси ва бошқа қонунлар асосида чиқарилиши лозим. Бундай ҳужжатлар қонунларни ижро этиш мақсадида яратилади. Ўзбекистон давлатининг ижро этувчи органлари бозор муносабатларини шакллантириш мақсадида бениҳоя катта ишларни амалга оширмоқда. Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш, тадбиркорлик фаолиятининг кенг кўламда ривожлантириш борасида муттасил равишда ва ўз вақтида кетма-кет қонун ости ҳужжатларини қабул қилишда давом этмоқда. Бозор муносабатларининг ташкил топиши унда тадбиркорларнинг иштирок этишига боғлиқ. Шунинг учун ҳам кўпчилик қонунга тенглаштирилган ҳужжатлар тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи фуқаролар, корхоналар, бирлашмалар, ширкатнинг ташкилий тузилмалари, уларнинг ҳуқуқий мақоми, тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилашга бағишланади. Умуман, иқтисодий ислоҳотларга, жумладан, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришга бағишланган қонун ҳужжатлари уларда мужассам топган нормаларнинг моҳияти ва мазмуни жиҳатидан ҳозирги замон талабларига етарли даражада жавоб беради ва жаҳон қонунчилик амалиётининг ривожланиш даражасига мос келади. Улар бозор муносабатларининг республикада шаклланиши учун асос бўлди ва ушбу муносабатларни тартибга солишни таъминлаш борасида муҳим роль ўйнамоқда. Лекин баъзи ҳолларда қонун ҳужжатларининг тадбиркорлик фаолиятига нисбатан таъсирчанлик вазифасини амалга оширишда камчиликлар рўй бермоқда. Бундай камчиликлар биринчи галда қонун ҳужжатларини амалиётда қўллаш жараёнида сезилмоқда. Қонуннинг самарадорлигини таъминлаш учун умумий қоидага биноан унинг воситасида тартибга солинадиган ижтимоий-иқтисодий муносабатлар етарли даражада ривож топган бўлиши лозим. Бу тўғри, лекин баъзи ҳолларда муайян иқтисодий муносабатларни, жумладан, тадбиркорлик фаолиятининг ташкил топиши ва ривожланиши учун қонуннинг фаол роль бажариши мумкинлиги инкор этилмайди. Бундай бўлиши мураккаб жараён ҳисобланади. Республикамизда тадбиркорлик фаолиятининг ҳар томонлама ривож топиши, тегишли ижтимоий-иқтисодий шароитнинг етилиши, қабул қилинган қонунларнинг амалиётда оғишмай ва камчиликсиз қўлланилиши учун шароит мавжуд.

5 §. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатлари. Ҳуқуқий фан нуқтаи назардан ҳуқуқий муносабатларнинг моҳиятини тушуниб олиш муҳим аҳамиятга эга бўлган долзарб муаммолардан ҳисобланади. Ҳуқуқий муносабатлар ижтимоий муносабатлар таркибида муҳим ўрин тутади. Улар ижтимоий муносабатларнинг алоҳида турларидан биридир. Маълумки, ижтимоий муносабатлар иккига бўлинади: 1. Моддий; 2. ¢оявий (мафкуравий). Моддий ишлаб чиқариш муносабатлари жамият иқтисодий асосини, ғоявий (мафкуравий) муносабатлар – устқурмани ташкил этади. Моддий ишлаб чиқариш муносабатлари кишилар эрки ва онгидан ташқарида вужудга келса, ғоявий (мафкуравий) муносабатлар бевосита улар онгига таъсир этади. Иқтисодий муносабатлар (моддий, ишлаб чиқариш) ўз-ўзидан ҳуқуқий муносабатларни вужудга келтирмайди. Ижтимоий муносабатлар ҳуқуқий муносабат тусини олиши учун кишилар онги ва эрки орқали ўтиши лозим. Қонунда халқнинг эрки ва иродаси ифодаланиб, унга ғоявий (мафкуравий )ҳуқуқий устқурма, яъни ҳуқуқий муносабат туси берилади. Фуқаролик муносабатларини тўлиқ иқтисодий базисга ва ҳуқуқий усқуртмага киритиб бўлмайди. Улар ягона иқтисодий мазмун ва ҳуқуқий шакл бирлигида намоён бўлади. Фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар шакли (субъектив ҳуқуқ ва мажбурият) ҳуқуқий усқуртма томонида турса, унинг мазмуни (иштирокчилари ўзаро муносабати) иқтисодий базис доирасида амалда бўлади. Шахсий номулкий муносабатлар шакл ва мазмун жиҳатидан иқтисодий базисдан ташқарида мавжуд бўлади. Шу сабабли шахсий номулкий ҳуқуқий муносабатлар бутунлай устқурмага киради. Тадбиркорлик муносабатлари ҳам фуқаролик муносабатлари каби иқтисодий базис ва ҳуқуқий базиснинг мазмун ҳамда шаклларининг бирлигига асосланади. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ муносабатлар иқтисодий базисга кирса, тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш билан боғлиқ муносабатлар ҳуқуқий устқурмага тааллуқлидир. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатлари деганда, тадбиркорлик ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган, нотижорат тусдаги фаолият билан боғлиқ бўлмаган ҳамда тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан тартибга соладиган муносабатлар тушунилади.

Ҳар бир ҳуқуқ соҳасининг ҳуқуқий муносабатлари ўзига хос субъектига, объектига ва мазмунини тавсифловчи субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларига эга. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатларнинг мазмунини унинг иштирокчилари хулқ- атворидан иборат ҳуқуқ ва мажбуриятлар ташкил этади. Ҳуқуқий муносабатлар ҳуқуқ назариясига асосан одатда, мутлақ ва нисбий ҳуқуқий муносабатларга бўлинади. Мутлақ ҳуқуқий муносабатларда ҳуқуқ субъекти номуайян сондаги шахслар пассив мажбуриятлар билан ваколатли шахсга ҳуқуқларини амалга оширишга тўсқинлик қилмайди. Ўзининг мулкини вужудга келтириш ҳуқуқи, бухгалтерлик ҳисобини юритиши, маҳсулотнинг таннархини шакллантириши шулар жумласидандир. Нисбий ҳуқуқий муносабатларда ҳуқуқ ва мажбуриятлар бошқа субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларига мутаносиб ҳисобланади. Бундай ҳуқуқий муносабатлар, масалан, тадбиркорлик шартномасини тузиш натижасида вужудга келади. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатларида субъект сифатида тадбиркорлик фаолиятини юритувчи субъектлар, давлат, маъмурий-ҳудудий тузилмалар қатнашиши мумкин. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатларининг объекти бўлиб биринчидан, ашёлар, пул ва қимматбаҳо қоғозлар, бошқа мулклар, иккинчидан, мажбур субъект ҳаракатлари, учинчидан, ҳуқуқ субъектининг ўз фаолияти, тўртинчидан, тадбиркорлик фаолиятини юритишда фойдаланадиган номулкий бойликлар (фирма номи, товар белгиси, тижорат сири ва бошқалар) ҳисобланади. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатларини унинг тафсифномаси, объекти ва мазмуни бўйича қўйидагича туркумлаш мумкин: 1) мутлақ ашёвий ҳуқуқий муносабатлар (мулкий муносабатлар); 2) мутлақ-нисбий ашёвий ҳуқуқий муносабатлар (хўжалик юритиш, оператив бошқариш); 3) ўз тадбиркорлик фаолиятини юритиш бўйича мутлақ ҳуқуқий муносабатлар; 4) номулкий-мутлақ тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатлари; 5) мажбурият тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатлари. Мутлақ ашёвий ҳуқуқий муносабатлар. Ашёвий ҳуқуқий муносабатлар учун характерли хусусият шундан иборатки, субъект қонун асосида ўзининг мулкка бўлган ҳуқуқини, яъни, эгалик, фойдаланиш ва тасарруф этиш бўйича хулқ-атворини белгиловчи ҳаракатни амалга оширади. Ҳуқуқий муносабатнинг объекти ашё ҳисобланади. Тадбиркорлик ҳуқуқи билан тартибга солинадиган ашёвий муносабатлар ишлаб чиқариш, товар айирбошлаш, тақсимот ва ишлаб чиқариш истеъмол билан узвий боғлиқдир. Ушбу ўринда ашёвий ҳуқуқий муносабатнинг объекти қайта ишлаш жараёнида қатнашадиган ашёдир. Ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган шахсий эҳтиёж

учун хизмат қиладиган предметлар тадбиркорлик ҳуқуқий-ашёвий муносабатлари объекти ҳисобланмайди. Бироқ, аниқ субъект билан мутаносиб бўлмаган мутлақ ашёвий ҳуқуқ бўлиб мулк ҳуқуқи ҳисобланади. Мулк ҳуқуқи унинг субъектига қонунга мувофиқ ҳолда ўз ҳохишига кўра мулкни эгаллаш, фойдаланиш ва тасарруф этиш имконини беради. Бу ҳуқуқдан давлат, маъмурий тузилмалар, хусусий мулк субъектлари ўз мулклари негизида хўжалик фаолиятини амалга ошириш учун фойдаланади. Мутлақ нисбий ашёвий-ҳуқуқий муносабатлар. Булар жумласига хўжалик юритиш ҳуқуқи ва оператив бошқариш киради. Уларни мутлақ - нисбий ҳисобланишнинг сабаби шундан иборатки, бундай ҳуқуқ субъекти ўзининг имкониятларини бошқа субъектлар билан ўзаро таъсирсиз амалга оширади. Улар мулклардан «мутлақ» ҳолда, ўзи нисбий ҳуқуққа эга бўлган мулкдан ўз имкониятини бошқалар билан келишмасдан эгаллаш, фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳуқуқига эга бўлади. Ўз тадбиркорлик фаолиятини юритиш бўйича мутлақ ҳуқуқий муносабатлар. Бундай ҳуқуқий муносабатнинг характерли хусусияти шундаки, улар фаолият юритишда вужудга келиб, ҳуқуқий муносабатнинг объекти сифатида қатнашади. Ҳуқуқий алоқадорликнинг моҳияти шундан иборатки, қонунда белгиланган тартибда хўжалик юритишни амалга оширувчи субъектда аниқ мажбур шахс бўлмайди. Бошқа ҳамма субъектлар ушбу субъект билан тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш имконияти билан ҳисоблашиши ва уни амалга оширишга тўсқинлик қилмасдан, унга ҳар томонлама кўмак беришлари лозим. Бундай фаолиятни амалга ошириш тегишли қонун ҳужжатлари билан аниқ белгилаб қўйилади. Учинчи шахсларнинг таъсирида ёки субъектларнинг бундай фаолиятни юритишнинг ўрнатилган тартибини бузиши натижасида мутлақ ҳуқуқий муносабат нисбий ҳуқуқий муносабатга айланади: корхона унинг ҳуқуқини ноқонуний бузилганлигини бартараф этиш ҳуқуқини олади ёхуд ваколатли субъект талаби бўйича қонун бузилишини тўхтатишга мажбур бўлади. Масалан, тадбиркорлик ташкилотининг ўз фаолиятида бухгалтерлик ҳисоби юритиш бўйича нормаларга риоя этиши, бухгалтерлик ва статистик ҳисоботни тақдим этиши, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг таннархини шакллантириши, экологик талаблар, ёнғинга қарши қоидалар ва белгиланган норматив ҳужжатлардаги талаблар бўйича ўз фаолиятини амалга оширишида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатлар мутлақ ҳуқуқий муносабатлардир. Агар тадбиркорлик субъекти белгиланган нормаларни бузса, ваколатли давлат органи йўл қўйилган ҳуқуқий бузилишни бартараф этиш, келтирилган зарарларни ундиришни талаб қилишга ҳақлидир. Бундай ҳолда ҳуқуқий муносабат нисбий тусга эга бўлади. Номулкий тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатлар тадбиркорлик субъектлари ўз фаолиятларида фойдаланадиган номулкий бойликлар, хусусан, фирма номи, товар белгиси, хизмат кўрсатиш белгиси, товарни ишлаб чиқариш жойи, номи, тижорат сири ва бошқаларнинг вужудга келишида намоён бўлади. Бундай ҳуқуқнинг эгасидан бошқа ҳеч кимнинг унинг розилигисиз фирма номидан, товар белгиси ва хизмат кўрсатиш белгисидан фойдаланишига, товар ишлаб чиқариш жойи номини ўзгартиришига, тижорат сирини ташкил этувчи ахборотни сотишига ва уни ўз фаолиятида ошкор этишига йўл қўйилмайди.

Номулкий ҳуқуқни амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабат мутлақ бўлиб ҳисобланади. Бундай ҳуқуқни бузиш оқибатида ҳуқуқий бузилишни ҳимоя қилиш бўйича аниқ мажбурият келиб чиқади, номулкий ҳуқуқий муносабат мулкий муносабатга айланади. Жабрланувчи ўзининг бузилган номулкий ҳуқуқини ҳимоя қилиш мақсадида ҳуқуқбузардан зарарларни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларининг эрки ва хулқ-атвори ҳуқуқ нормасига асосланади. Яъни, тадбиркор фуқароларнинг хулқ-атвор қоидалари қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилади. Ўз навбатида, ҳуқуқ нормалари ҳуқуқий муносабат иштирокчиларига бевосита таъсир кўрсатади. Давлатнинг бундай таъсири орқали ҳуқуқий давлатнинг муҳим функцияси ҳисобланган қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот таьминланади. Аммо бундан ҳуқуқий муносабат унинг иштирокчиларининг эрки ва хоҳиши асосида вужудга келади, деган хулоса чиқмаслиги керак. Давлат томонидан жорий этилган нормалар ҳуқуқий муносабат субъектларининг хулқ-атворини ифодалаб, уларга берилган ҳуқуқ ва мажбуриятлар доирасида ўз манфаатлари учун эркин ҳаракат қилишни белгилаб беради. Алоҳида турдаги ҳуқуқий муносабатларнинг фарқи ва ўзига хос хусусиятлари ҳуқуқий тартибга солиш предмети ва услуби асосида белгиланади. Масалан, фуқаролик ҳуқуқи мулкий ва мулкий тусда бўлмаган муносабатларни тартибга солиш билан оила, жиноят, маъмурий ҳуқуқий муносабатдан фарқ қилиб, ўзига хос ҳолда намоён бўлади. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатлари эса тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган муносабатлардан иборатдир. Назарий жиҳатдан бу ҳуқуқий муносабатнинг ўзига хос хусусиятларини таҳлил этиш муҳим вазифадир. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатлар, бошқача айтганда, тадбиркорлик мажбурияти фаннинг энг муҳим ҳамда долзарб муаммоларидан ҳисобланади. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатлари фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар институтидан бир мунча фарқ қилган ҳолда тадбиркорлик мажбурияти ва унинг бир тури бўлган хўжалик шартномаси кўринишида талқин қилинади. Тадбиркорлик мажбурияти - ўз ичига тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатларини қамраб олади. Тадбиркорлик мажбурияти тадбиркорлик -ҳуқуқий категория бўлиб ҳисобланади. Тадбиркорлик мажбурияти тадбиркорлик ҳуқуқи ва қонунчилигининг предметини ташкил қиладиган хўжалик муносабатларининг ҳуқуқий шакли мазмунини ифодалайди. Тадбиркорлик муносабатлари бўлиб, тадбиркорлик ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Тадбиркорлик муносабатлари тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш жараёнида вужудга келади. Тадбиркорлик муносабатларидан бозор иқтисодининг ҳар хил доирасида фойдаланилади. Хўжалик муносабатларининг умумий белгилари қуйидагилардан иборат: а) тарафлар бўлиб тадбиркорлик ҳуқуқи субъектлари қатнашади;

б) мазмунини тадбиркорлик ҳуқуқ ва бурчлари ташкил қилади. в) объект бўлиб тадбиркорлик соҳасидаги муайян ҳаракат ҳисобланади. Кўрсатилган белгилар уни тадбиркорлик нисбий ҳуқуқий муносабатлар сифатида тавсифлайди. Унинг белгилари таваккичиликда, ташаббус кўрсатишга ва даромад (фойда) олишга асосланишда намоён бўлади. Тадбиркорлик муносабатларининг объекти иқтисодиётда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш бўлиб ҳисобланади. Тадбиркорлик фаолиятининг умумий тушунчаси шундан иборатки, у моддий бойликларни ишлаб чиқариш, ишларни бажариш, хизмат кўрсатиш соҳасидаги фаолиятдир. Хўжалик муносабатларининг туркумланиши объектлар бўйича қуйидагича тавсифланади: 1) тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ муносабатлар; 2) тадбиркорликни давлат органлари ва нотижорат ташкилотлари томонидан умумий раҳбарликни амалга ошириш билан боғлиқ муносабатлар; Хўжалик муносабатлари субъектлар бўйича туркумлаш қуйидагича тавсифланади: 1) тадбиркорлик субъектлари ўртасидаги муносабатлар; 2) тадбиркорлик субъектлари бўлинмалари ички муносабатлари. Тадбиркорлик муносабатларини ҳуқуқий тартибга солиш услубига кўра, қуйидаги туркумларга ажратиш мумкин: -мажбурий ёзишмалар услуби; -мустақил ҳал қилиш ва ўзаро келишув; -тавсия услуби. Бундай турдаги тадбиркорлик муносабатларини туркумлашнинг биринчиси иқтисодиётга давлат раҳбарлигининг умумий услуби ҳисобланади. Аммо, сўнгги икки услуб-мустақил ҳал қилиш, ўзаро келишув ва тавсия услуби бозор муносабатлари шароитида муҳим аҳамиятга эга. Хўжалик фаолиятининг асоси сифатида шартномавий услуб мавқеи янада ошмоқда. Тадбиркорликда ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг вужудга келиш асоси бўлиб, юридик фактлар ҳисобланади. Тадбиркорлик ҳуқуқи нормалари билан энг аввало, фаолият тартибга солинади. Шу сабабли, ҳуқуқни вужудга келтирувчи омил тадбиркорлик ҳуқуқий муносабати иштирокчиларининг ҳаракатидир. Ҳодисалар эса аксарият ҳолларда

ҳуқуқни ўзгартирувчи ёки ҳуқуқни бекор қилувчи ҳолатдир. Ҳуқуқни вужудга келтирувчи ҳодисалар мулк суғуртаси ва тадбиркорлик таваккалчилиги муносабатларида юзага келиши мумкин. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатлари иштирокчилари ҳаракатлари (ҳуқуқни вужудга келтирувчи, ўзгартирувчи, бекор қилувчи) ўз навбатида, қонуний ва ҳуқуққа хилоф турларга бўлинади. Масалан, давлат органининг ўз ваколатидан четга чиқиб, кўрсатма бериши ҳуқуққа хилоф ҳаракатдир. Ҳуқуқий (қонуний) ҳаракатлар ёзишмалар - ҳужжатлар, келишув ҳужжатлари (шартномалар) рухсат берувчи ҳужжатлар ва бир томонлама тусдаги ҳужжатларга масалан, монополистнинг фаолиятини чекловчи органлар ёзишмалари, иккинчисига келишув ҳужжатларига ташкилотларнинг тадбиркорлик шартномалари киради. Бир томонлама ҳужжат-ариза натижасида хўжалик судлари даъво муддатини қўллайди. Тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатларининг вужудга келиш асоси фуқаролик ҳуқуқий муносабатлардаги юридик факт тушунчаси билан узвий боғлиқ. Юридик фактлар деганда фуқаролик ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг вужудга келиши, ўзгариши ва бекор бўлишига қаратилган ҳаракатлар тушунилади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 8-моддасида фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларининг вужудга келиш асослари ўз ифодасини топиб, шулардан айримлари бевосита хўжалик ҳуқуқи ва мажбуриятларининг вужудга келиш асоси бўлиб хизмат қилади. Ушбу Кодексда кўрсатилганидек, фуқаролик ҳуқуқ ва бурчлари қонун ҳужжатларида назарда тутилган асосларидан, шунингдек фуқаролик ҳамда юридик шахсларнинг, гарчи қонун ҳужжатларида назарда тутилган бўлмаса-да, фуқаролик қонун ҳужжатларининг умумий негизлари ва мазмунига кўра, фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларини келтириб чиқарадиган ҳаракатлардан вужудга келади. Фуқаролик ҳуқуқ ва бурчлари қўйидагилардан вужудга келади: 1. Қонунда назарда тутилган шартномалар ва бошқа битимлардан, шунингдек гарчи қонунда назарда тутилган бўлмасада, лекин унга зид бўлмаган шартномалар ва бошқа битимлардан; 2. Давлат органларининг қонунда хўжалик ҳуқуқи ва бурчлари вужудга келишининг асоси сифатида назарда тутилган ҳужжатлари (давлат буюртмаси, қурилишнинг титул рўйхатлари ва бошқа ҳужжатлар); 3. Хўжалик судининг фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларини белгилаган қарорлари; 4. Қонун йўл қўядиган асосларда мол-мулк олиш натижасида вужудга келадиган ҳуқуқлар. Тадбиркорлик шартномаси (юридик факт сифатида) хўжалик муносабатлари қатнашчиларининг хўжалик ҳуқуқи ва мажбуриятларини белгилаш ва бекор қилишга қаратилган келишувидир.

Тадбиркорлик шартномаси анъанавий жиҳатдан фақат товар-пул тусдаги муносабатларда бевосита фуқаролик ҳуқуқий тартибга солиш билан боғлиқдир. Бу ҳақида дарсликнинг бошка бобларида батафсил фикр юритилади. Хулоса қилиб айтганда , тадбиркорлик муносабатларини янги шароитда, ўзига хос ҳолда ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг самарадорлигини оширишнинг таъминланиши улар иштирокчиларининг тадбиркорлик фаолиятида фаол иштирок этишининг имкониятини яратишда муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатларнинг фикрини ҳуқуқий тартибга солиш предмети ва услуби нуқтаи назаридан илмий-назарий жиҳатдан ўрганиш энг долзарб муоммолардандир.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил, № 2, 54-модда. 2. Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг қарорлари тўплами, 1997 йил, 6-сон, 23-модда. 3. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1994 йил, №5, 1995 йил №9. 4. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Ахборотномаси, 1996 йил, № 3-4. 5. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, № 4 - 86-модда. 6. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1997 йил №4-5. 7. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил, 4-сон, 60-м. 8. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 2000 йил, 5-6-сон, 140-м. 9 . www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Тадбиркорлик фаолияти учун солик ундиришнинг хукукий коидалари

Хукукий тарбия тушунчаси

Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг хукуклари

Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг мажбуриятлари

Тадбиркорлик ҳуқуқи ( хукуки ) тушунчаси, унинг асосий тамойиллари ва бозор муносабатларини шакллантиришдаги аҳамияти