Тадбиркорлик соҳасида яккаҳокимликка қарши курашиш қоидалари - Huquqshunoslik - Referatlar

Тадбиркорлик соҳасида яккаҳокимликка қарши курашиш қоидалари

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144 KB

Ko'chirib olish

Тадбиркорлик соҳасида яккаҳокимликка қарши курашиш қоидалари Режа: 1. Монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобатни тартибга солувчи қонун ҳужжатлари ва улар аҳамияти. 2. Монополистик фаолиятни чеклаш ва инсофсиз рақобатнинг олдини олишнинг ҳуқуқий шакллари. 3. Монополистик фаолиятни тартибга солишни амалга оширувчи давлат органлари ва уларнинг ваколатлари . 4. Монополистик корхоналар, ташкилотлар ва бирлашмаларнинг давлат реестри. 5. Ўзбекистон Республикасининг монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузганлик учун қўлланиладиган жавобгарлик ва чора турлари. 6. Табиий монополияларни ҳуқуқий тартибга солиш.

1. Монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобатни тартибга солувчи қонун ҳужжатлари ва улар аҳамияти. Ўзбекистон Республикаси бозор муносабатларига ўтиш оқибатид а тадбиркорлик фаолиятига ўтиш кенг миқёсда амалга оширилиб бормокда. Ушбу турдаги иқтисодий фаолиятни юқори даражада таъминлаш учун асл рақобатни ривожлантиришга кумаклашадиган шартларни таъминламасдан тадбиқ этиш мумкин эмас. Шу тарзда давлатга керакли асосларни яратиш мажбурияти юклатилган. Ушбу асослар ҳуқуқий, ташкилий ва бошқалар бўлиб, улар рақобатни бозорнинг асосий ҳаракат кучи сифатида таъминлаш ва фойда олишни кўзлаб нормал бозор муносабатларни айланиб (четлаб) ўтишга қаратилган монополистик йўналишни чеклашга қаратилган ҳуқуқий тартибга солиш муҳим ўрин тутади. Бинобарин, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53- моддасига кўра, Ўзбекистон иқтисодиётининг асосини бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган, ҳар хил шаклдаги мулк ташкил этади. Ушбу конституциявий норма давлатга иқтисодий фаолиятни эркинлигини, тадбиркорликни, ҳамма шаклдаги мулкни тенглигини ва ҳуқуқий ҳимоясини, истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоясини кафолатлаш мажбуриятини юклайди. Бошқача айтганда, рақобат ва монополистик фаолиятини чеклашни таъминлаш ва тартибга солишни умумий асосларни белгилайди. Монополистик фаолиятни ва инсофсиз рақобатни огоҳлантириш, чеклаш, тўхташиш каби ташкилий ва ҳуқуқий асосларини аниқлаб берадиган асосий меъёрий ҳуқуқий ҳужжат бўлиб 1996 йил 26 декабрдаги (1999 йил 20 августдаги ўзгартиришлар билан) Ўзбекистон Республикасининг "Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида"ги Қонун ҳисобланади. Қонуннинг асосий мақсади товар бозорларини яратиш ва самарали амал қилиши учун шароитлар билан таъминлаш ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг 1999 йил 19 августдаги қабул қилинган "Табиий монополиялар тўғрисида"ги Қонун муҳим ўрин эгаллайди. Ушбу Қонуннинг асосий вазифаси - табиий монополиялар шароитидаги муносабатларни тартибга солиш. Шунингдек, тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда монополияга қарши кураш талабларига риоя қилиши керак бўлган бир қанча нормалар мавжуд бўлиб, улар ҳар хил қонун ҳужжатларида акс эттирилган (хусусан, Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексида, "Ер ости бойликлари тўғрисида", "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида", "Реклама тўғрисида" ва бошқа қонунларда). Монополияга қарши қонунчилик тизимида меъёрий ҳужжатларнинг, шу жумладан, монополияга қарши давлат органининг норматив ҳужжатлари катта аҳамиятга эга. 2. Монополистик фаолиятни чеклаш ва инсофсиз рақобатнинг олдини олишнинг ҳуқуқий шакллари.

Энг аввало, рақобат, инсофсиз рақобат ва монополистик фаолият тушунчаларини аниқлаб олиш муҳим ўрин тутади. Рақобат - хўжалик юритувчи субъектларнинг мусобақалашуви бўлиб, бунда уларнинг мустақил ҳаракатлари ҳар бир субъект томонидан тегишли товар бозоридаги товарлар муомаласининг умумий шарт-шароитларига таъсир кўрсатиш имкониятини чеклайди. Инсофли рақобат ҳар хил воситалар ёрдамида таъминланиб, улар ичида ҳуқуқий таъминлаш катта мавқени эгаллайди. Рақобатнинг мақсади тадбиркорларнинг бир томонлама тартибда товарларнинг муомаласи умумий шарт-шароитига таъсир этадиган мустақил ҳаракатларга йўл қўймасликдир. Рақобат, ишлаб-чиқарувчининг ҳам, истеъмолчининг ҳам манфаатларини акс эттиради. Рақобатнинг мақсади хўжалик юритувчи субъектларнинг мусобақалашувида амалга оширилиб, ундан сотиб олувчиларига керакли (эҳтиёжли) бўлган маҳсулотларни ишлаб- чиқаришни ривожлантиради. Шундан келиб чиққан ҳолда бозорнинг ҳамда нархнинг нормал коньюнктураси ишлаб чиқилади. Рақобатнинг моҳияти шундаки, у товарлар бозорининг идеал ҳолатини ўрнатади. Чунончи рақобатчи муҳитга кўмаклашиш ва уни ривожлантириш, ҳамда инсофсиз рақобатнинг ҳар хил кўринишига йўл қўймаслик учун керакли ҳуқуқий кафолатларнинг бўлишини тақазо қилади. Ўзбекистон Республикасининг "Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида"ги Қонунининг 3-модда, 1-қисм, 6- бандига мувофиқ, инсофсиз рақобат деганда хўжалик юритувчи субъектларнинг тадбиркорлик фаолиятида устунликни қўлга киритишга қаратилган, қонун ҳужжатларига ва иш муомаласи одатларига зид бўлган, улар ўртасида мусобақалашувни истисно этадиган ва амалга оширилиши натижасида хўжалик юритувчи субъектларга тегишли товар бозорида товарлар муомаласининг умумий шарт-шароитларига таъсир кўрсатиш имконини берадиган ҳаракатлар тушунилади. Шунга ўхшаш ҳаракатлар тўғрилик, оқилоналик ва адолатга зид бўлиб бошқа хўжалик юритувчи субъектларга ва уларнинг ишчанлик обрўсига зарар ва путур етказиши мумкин. Адабиётда инсофсиз рақобатнинг бир неча белгилари ажратилади: - инсофсиз рақобат фақат актив ҳаракатлар амалга оширилади, пассив ҳаракат, яъни, ҳаракатсизликни назарда тутмайди; - ушбу ҳаракатлар, нафақат қонунчилик, балки иш муомаласи одатларига зид бўлиб, улар ҳуқуқбузарлик деб тан олинади; - инсофсиз рақобатнинг субъекти сифатида Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик фаолиятини юритадиган хўжалик юритувчи субъектлар, яъни ташкилотлар (шу жумладан чет эл юридик шахслари) ҳамда якка тартибдаги тадбиркорлар ҳисобланади; - инсофсиз рақобат субъектларининг актив ҳаракатларининг мақсади - тадбиркорлик фаолиятининг имтиёзларини қўлга киритиш; - рақобатчининг ҳаракати оқибатида зарарлар, шу жумладан ишчанлик обрўсига путур етказилиши мумкин. Шу туфайли ушбу

хуқуқбузарликни инсофсиз рақобат сифатида тан олиши учун зарарлар ёки ишчанлик обрўсига путур етиши мумкин бўлган хавфнинг ўзи кифоя. Инсофсиз рақобатчи тадбиркорнинг аниқ ҳаракатлари, мақсади ва мазмуни бўйича фарқланади. Мисол учун, хўжалик юритувчи субъектлар, инсофсиз рақобат ҳолатини вужудга келтириб, ишлатиб тадбиркорлик фаолиятининг аниқ бир соҳасида ёки товар бозорида ўзининг монополиясини ўрнатишни мақсад қилиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг «Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида»ги Қонунининг 8-моддасида инсофсиз рақобатнинг тақиқланган шакллари ифода этилган: 1. Бошқа хўжалик юритувчи субъектларга зарар келтирадиган ёки унинг тадбиркорлик обрўсига путур етказадиган ёлғон, ноаниқ ёки ўзгартириб кўрсатилган маълумотларни тарқатиш. Ушбу шаклнинг хавфли томони шундаки, рақобатчи муҳитни ва бозор муносабатлари ташкил этишни бузади, ҳамда бир хўжалик юритувчи субъект томонидан бошқасининг шаъни ва тадбиркорлик обрўсига путур етказадиган маълумотларни асоссиз тарқатишида намоён бўлади. Бу ҳаракатлар аниқ бир ишлаб чиқарувчи ва сотувчиларга ишончини йўқотишга қаратилиб, сотиб олувчиларни ўз маҳсулотларига қизиқтиради. Ушбу ҳаракатлар, жумладан, радио, телевидение, рўзнома ва бошқа оммавий-ахборот воситалари рекламасида тарқатилади. Аммо реклама фаолиятидаги инсофсиз рақобатчиларнинг ушбу ҳаракатларини 1998 йил 25 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Реклама тўғрисида»ги Қонуни чеклайди. Ушбу Қонуннинг асосий вазифаси ёлғон, ноаниқ маълумотларни реклама воситаси орқали тарқатилишини ва бунинг оқибатида истеъмолчиларни товарнинг хусусияти, уни тайёрлаш усули ва жорий, истеъмол хоссалари, сифати хусусида, сотиш шартлари тўғрисида чалғитишга олиб келадиган маълумотларни таъкидлайди. Бундай ёлғон ва ноаниқ маълумотларни тарқатиш нафақат асоссиз ёмонланган субъектга, балки чалғитишга олиб келинган сотиб олувчига ҳам зарар келтириши мумкин; 2. Юридик шахснинг интеллектуал фаолияти натижаларидан ва уларга тенглаштирилган индивидуаллаштириш воситаларидан ноқонуний фойдаланиб товар сотиш. Ушбу ҳаракатлар сифатида бошқа хўжалик юритувчи субъектнинг товар белгисидан фойдаланиб ўз маҳсулотини сотиш билинади. Бу эса Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 6 майда (1997 йил 26 декабрдаги ўзгартиришлар билан) қабул қилинган "Товар белгиси ва хизмат кўрсатиш белгилари тўғрисида"ги Қонунига зид бўлиб, улар товар белгиси эгасининг мутлоқ фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳуқуқини тан олиб, унинг руҳсатисиз ишлатиш ёки алмаштириб юбориш даражасида унга ўхшаш бўлган белгини хўжалик муомаласига киритиш товар белгиси эгасининг ҳуқуқлари бузилганлиги ҳақида далолат беради ва инсофсиз рақобатчига нисбатан жавобгарликни назарда тутади.

Инсофсиз рақобатчи товар белгисининг эгаси ҳуқуқи бузилганлиги туфайли ва унинг талаби билан, ўз ҳисобидан тадбиркорлик обрўсини тиклаган суд ҳал қилув қарорини ижро этиши, қонунга хилоф равишда товар белгисидан фойдаланишни тўхтатиш, товар белгиси тасвирларини идиши ва ўровидан йўқотиш шарт ва шу билан бирга товар белгисининг қонуний эгасига етказилган зарарларни қоплаш ёки товар белгисидан қонунга хилоф равишда фойдалангандан олинган ҳамма даромадни бериши лозим. Товарнинг хусусияти, уни тайёрлаш усули ва жойи, истеъмол хоссалари, сифати хусусида истеъмолчиларни чалғитишга хўжалик юритувчи субъектнинг, шу жумладан, унинг реклама фаолияти жараёнида ҳам, ўзи ишлаб чиқарадиган ёки сотадиган товарларни бошқа хўжалик юритувчи субъектларининг товарлари билан қўпол таққослашига йўл қўйилмайди. Бу бошқа хўжалик юритувчи субъектнинг товарларига нисбатан кўпол, камситиш ахборотни тарқатиш йўли билан, ўзининг товарларини устун қўйиш йўли билан амалга оширилади. Оқибатда бундай ахборот бозор муносабатлари иштирокчиларининг инсофсиз рақобатчининг товари баҳосига нисбатан (янгилишишига) чалғишига олиб келади. Илмий-техникавий, ишлаб чиқариш ёки савдо ахборотини, шу жумладан, тижорат сири эгасининг розилигисиз олиш, ундан фойдаланиш, уни ошкор этишга янги хўжалик юритувчи субъектнинг товарлар ва хизматлар бозорида киришини тўсишга йўл қўйилмайди. Монополистик фаолият деганда хўжалик юритувчи субъектларнинг, давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг монополияга қарши кураш ҳақидаги қонун ҳужжатларига хилоф бўлган, рақобатга йўл қўймасликка, уни чеклаш ёки бартараф этишга қаратилган ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги тушунилади. Инсофсиз рақобатдан монополистик фаолият қуйидаги белгилари билан фарқланади: биринчидан, монополистик фаолият тадбиркорлик субъектининг қонун ҳужжатларига мос келмайдиган фаолияти бўлиб ҳисобланади; иккинчидан, субъектлар таркиби ниҳоятда кенг: бунда хўжалик юритувчи субъектлардан ташқари, ижро ҳокимиятининг давлат органлари ва маҳаллий давлат органлари уларга берилган ваколатлар доирасида иштирок этиши мумкин; учинчидан, монополистик фаолият нафақат ҳаракатда, балки ҳаракатсизликда ҳам акс этади. Бу, албатта субъектлар таркибига киритилган органлар ва уларнинг тегишли ваколатидан келиб чиқади; тўртинчидан, фаолиятни монополистик сифатида тан олиш учун у ҳар хил ёмон оқибатларни келтириши шарт эмас, рақобатга йўл қўймаслик, чеклаш ва бартараф этиш мақсадида қилинган ҳаракатлар (ҳаракатсизликлар) ўрнатилиши кифоя қилади. Бешинчидан, Ўзбекистон Республикасининг "Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида"ги Қонунида

монополистик фаолиятларни турлари берилган бўлиб, уларнинг ҳар биридаги монополистик ҳаракатлар (ҳаракатсизликлар) ҳар хил бўлиши мумкин. Монополистик фаолиятининг турларига қуйидагилар киради: I. Хўжалик юритувчи субъектнинг ўзининг мавқесини суиистеъмол қилган холда фойдаланиш ("Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида"ги Қонуни 5-моддаси). Ушбу вазиятда қўйидаги белгилар бўлиши керак: 1. Ушбу фаолият турининг субъекти сифатида алоҳида хўжалик юритувчи субъектлар ёки уларнинг гуруҳлари (корхона, ташкилот, уюшма ва бошқа йиғиндилар ёки корхоналар, ташкилотлар ва бошқалар фуқаро тадбиркорлар билан йиғиндиси) бўлиб, уларга тааллуқли бўлган шартлардан иборат: а) битим ёки келишиб олинган ҳаракатлар натижасида, шу жумладан олди-сотди, мол-мулкни ишончи боқариш, биргаликдаги фаолият, топшириқ, ижара шартномалари асосида ёки бошқа битимлар асосида ҳал этувчи таъсир кўрсатиш учун етарли бўлган акциялар назорат пакетини ёки овозлар сонини бевосита ёки бевосита биргаликда тасарруф этиш ҳуқуқига эга бўлган шахс ёки бир неча шахслар; б) икки ёки ундан ортиқ шахслар ўртасида шартнома тузилиб, унга кўра шартнома қатнашчиларидан бири ёки бир қанчасининг ёхуд бошқа шахсларнинг тадбиркорлик фаолиятини юритиш шартларини белгилаш ёинки улар ижроия органи вазифаларини бажариш ҳуқуқи қўлга киритилади; в) шахс юридик шахс ижроия органи ва (ёки) директорлар кенгаши (кузатув кенгаши) таркибининг 50% ортиғини тайинлаш ҳуқуқига эга бўлади; г) айни бир жисмоний шахсларнинг ўзи икки ва ундан ортиқ юридик шахс ижроия органи ва (ёки) директорлар кенгаши таркибининг 50% ортиқрогини ташкил этади. 2. Устунлик мавқеини борлиги, яъни устиворлик, бошлиқлик. Устун мавқе - хўжалик юритувчи субъектнинг ёки бир қанча хўжалик юритувчи субъектларнинг ўрнини босувчиси бўлмаган товар бозорида ёхуд бир-бирининг ўрнини босадиган товарлар бозорида ўзига (ўзларига) рақобатга ҳал қилувчи таъсир кўрсатиш, бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг бозорга киришини қийинлаштириш ёки уларнинг иқтисодий фаолият эркинлигини ўзга тарзда чеклаш имкониятини берадиган ҳукмрон мавқеи. Қонунда кўрсатилган презумпция бўйича хўжалик юритувчи субъектнинг бозордаги товарлар миқдори 65% ва ундан кўп бўлса, бу ҳолат устун мавқе деб ҳисобланади. Шу туфайли кўрсатилган миқдордан ошиб кетиш фактининг ўзи кифоя қилади ва бошқа қўшимча фактларни исботлаш шарт эмас. Шунингдек хўжалик юритувчи субъектнинг бозордаги улуши 35%дан - 65%гача бўлса, бу ҳолат ҳам устун мавқе ҳисобланади. Лекин ушбу фактнинг ўзи хўжалик юритувчи субъектнинг мавқеини устиворлигини автоматик тарзда тан олишга асос бўла олмайди, бунинг учун монополияга қарши кураш органидан ушбу фактни аниқлаш учун қуйидаги асослар талаб

этилади: хўжалик юритувчи субъектнинг бозордаги улуши барқарорлигига; бозордаги рақобатчиларга тегишли улушларнинг нисбий миқдорига; ушбу бозорга янги рақобатчиларнинг кириши мумкинлигига; муайян товар бозорини тавсифловчи бошқа мезонларга қараб аниқланган бўлса, унинг бозордаги мавқеи устун мавқе деб ҳисобланиши мумкин. 3. Нафақат устунлик мавқеи, балки уни суиистеъмол қилишнинг оқибатида юзага келадиган бошқа хўжалик юритувчи субъектнинг манфаатини бузиш ва рақобатни бартараф этишга қаратилган ҳаракатлар мавжудлиги. Қонуннинг 5- моддасида шундай мумкин бўлган ҳаракатларнинг рўйхати берилган: а) товарларни муомаладан олиб қўйиши, бундан кўзланган мақсад ёки эришилган натижа бозорда тақчилликни келтириб чиқиш ёки сақлаб туришда ёхуд нархларни оширишдан иборат бўлса; б) монопол қиммат ёки монопол арзон нархларни белгилаш; в) контрагентга шартнома моҳиятига тааллуқли бўлмаган шартларни, шу жумладан молия маблағлар (Ўзбекистон Республикасининг "Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида"ги Қонунининг 3-моддаси 15-банди). Бошқа мол-мулк, мулкий ҳуқуқларни ўтказишга доир асоссиз талабларни мажбуран қабул қилдириш; г) контрагентни бошқа хўжалик юритувчи субъектларга нисбатан тенг бўлмаган вазиятга солиб қўядиган камситувчи шартларни шартномага киритиш; д) контрагент томонидан бошқа товарларни сотиб олиш ёки сотиш ёхуд контрагентнинг бошқа хўжалик юритувчи субъектлардан товарлар сотиб олишдан ёки бошқа хўжалик юритувчи субъектларга товарлар сотишдан ўзини тийиш шарти билангина шартнома тузишга розилик бериш; е) мутлоқ монополиячи бўлган хўжалик юритувчи субъектнинг тегишли товарни ишлаб чиқариш ёки етказиб бериш имкониятлари мавжуд бўлганда шартнома тузишдан асоссиз бош тортиши; ж) бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг бозорга киришга тўсқинлик қилиш (ҳуқуқий, ташкилий, техник, иқтисодий, молиявий моҳиятга эга бўлган тўсиқлар). II. Хўжалик юритувчи субъектларнинг рақобатини чеклаб қўядиган битимлар (келишиб қилинган ҳаракатлар). Шунга ўхшаш ҳаракатлар таъқиқланади, агар хўжалик юритувчи субъектларнинг бозордаги бир товарнинг умумий улуши 35%дан ошса. Шунга ўхшаш битимлар горизонтал даражада (рақобатчилар ўртасида бир бозорда) тузилиб улар қатъий нархлар, тарифлар, чегирмалар, устамалар, қўшимча тўловлар ёки ортиқча нархлар белгилаш ёки уларни сақлаб туришга; эркин бозор нархлари қарор топишга тўсқинлик қилиб, уларни сунъий равишда ўстириш ёки пасайтириш; аукционлар, биржалар ва бошқа ким ошди савдоларида нархларни ошириш, пасайтириш ёки сақлаб туришга; бозорни худуд бўйича, сотув ёки харид ҳажми, товарлар хиллари бўйича, сотувчилар ва харидорлар, буюртмачилар

доираси бўйича бўлиб олишга ва бошқаларга олиб келади, бундан ташқари, вертикал даражада (рақобатлашмаётган хўжалик юритувчи субъектлар ва уларнинг бири устунлик мавқеига эга бўлиб бошқалари эса унинг маҳсулот етказиб берувчиси ёки харидори бўлган тақдирда) улар ўртасида тузилган битимлар бўлиб, улар харидорлар худудини ёки доирасини чеклайдиган; ўзидан ҳаридор сотиб олган товарларни қайта сотиш учун нархга чеклашлар белгилайдиган; хўжалик юритувчи субъектларга рақобатчилар ишлаб чиқарган товарларни сотишни ман этишга олиб келадиган битимлар (келишиб қилинадиган ҳаракатлар) деб тан олинади. Айтиб ўтиш керакки, шунга ўхшаш битимлар қонуний деб ҳисобланиши мумкин, башарти хўжалик юритувчи субъектлар ўз ҳаракатларининг бозорда савдо қилиш шароитларини яхшилашга, товарнинг рақобат бардошлигини оширишга кўмаклашувчи, ҳаридорларга сезиларли наф келтирувчи ижобий самараси кўриб чиқилаётган товар бозори учун салбий оқибатлардан ортиқ бўлишни исботлаб бера олмасалар. III. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг ҳужжатлари ва ҳаракатлари (Қонуннинг 7-моддаси). Уларга хўжалик юритувчи субъектларнинг эркинлигини чеклайдиган (мисол учун, қонун ҳужжатларида белгиланган ҳоллардаан ташқари, бирон-бир фаолият соҳасида айрим фаолият турларини амалга ошириш); айрим хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолияти учун бошқа камситувчи ёки имтиёзли шарт-шароитларни яратадиган (мисол учун, солиқ имтиёзлари ва бошқалар), агар буларнинг ҳаммаси бошқа хўжалик юритувчи субъектлар ва фуқаролар манфаатини камситса (табиий офатлар, фалокатларнинг оқибатини тугатиш ҳамда касалликлар тарқалиб кетишининг олдини олиш мақсадида қилинган бўлмаса) ҳужжатларни қабул қилиш ёки ҳаракат қилиш тақиқланади. Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларида монополияга қарши курашни тартибга солиш бир неча ҳуқуқий воситаларни (шаклларни) кўзлаб, улар бозорда соғлом рақобатни таъминлаши керак. Кўпинча шундай шакл сифатида монополияга қарши давлат органининг кўрсатмаси бўлиб, ҳамма хўжалик юритувчи субъектлар томонидан ижро этилиши шарт. Шундай кўрсатмаларнинг мазмуни монополияга қарши қонун ҳужжатларига риоя этмаслик моҳиятига қараб ҳар хил бўлиши мумкин. Хусусан, кўрсатма дастлабки ҳолатни тиклашни (мисол учун, монопол нархларни барпо этиши оқибатида, рақобатини ривожлантиришни чеклайдиган ҳар хил битимлар тузиш оқибатида), монополияга қарши қонун ҳужжатларига хилоф шартномаларни бекор қилиш ёки ўзгартиришни талаб этиши мумкин. Монополистик фаолиятни чеклаш ва инсофсиз рақобатни бартараф этишга қаратилган яна бир шакл ахборот олиш ҳуқуқи (Қонуннинг 11- моддаси) бўлиб, қуйидаги тарзда амалга оширилади: 1) Монополияга қарши давлат органининг ходимлари ўз мажбуриятларини бажариш мақсадида хўжалик юритувчи субъектнинг худудига кириш ҳамда сўров асосида зарур ҳужжатлар ва маълумотлардан фойдаланиш ҳуқуқига эгадир.

2) Милиция органлари монополияга қарши ходимларининг мажбуриятларини бажаришда амалий ёрдам кўрсатиши шарт. 3) Хўжалик юритувчи субъектлар, давлат бошқарув органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ва бошқа ташкилотлар монополияга қарши давлат органининг талабига биноан унга ҳужжатлар ва бошқа ахборотлар тақдим этишлари шарт (Қонуннинг 12-моддаси). 4) Монополияга қарши давлат органи ходимлари берилган ваколатларни амалга ошириш чоғида олган тижорат сири ҳисобланган маълумотларни ошкор қилмаслиги шарт. Монополияга қарши тартибга солишнинг кейинги шакли хўжалик юритувчи субъектларини ташкил этиш, қайта ташкил этиш, тугатиш устидан давлат назорати бўлиб (Қонуннинг 14-моддаси) унинг мақсади ташкил этишдан тортиб келажакда устунлик мавқеини суиистеъмол қилиш эҳтимоли бўлган ҳамда шунга ўхшаш бошқа хўжалик юритувчи субъектнинг тугатилишига олиб келаётган оқибатларини олдини олиш ва йўл қўймаслик ҳисобланади. Бундай вазиятда икки хил назорат мавжуд: олдинги ва кейинги шулар жумласидандир. Монополияга қарши давлат органи олдинги назоратни фақат хўжалик юритувчи субъектнинг ташкил этиши, қайта ташкил этиши ва тугатилиши қисқа муддат ичида бозор муносабатларига, иқтисодиётга сезиларли даражада салбий таъсир этиб, бозорда монополизмни кучайтириб юборса, эркин рақобатни бартараф этса, бу назорат амалга оширилади. Бундан ташқари, олдинги назорат юридик шахслар бирлашмаларини ташкил этиш, қўшиб юбориш ва бирлаштириш; хўжалик юритувчи субъектларни қўшиб юбориш ва бирлаштириш, молия - саноат гуруҳлари, холдинг компаниялари ташкил этиш; корхоналарни тугатиш ва бўлиш устидан, агар бу бозорда устун мавқеини эгаллаб турган хўжалик юритувчи субъектнинг пайдо бўлишига олиб келиши, агар бу тугатиш суднинг кдрорига мувофиқ амалга оширилган бўлмаса, устида назорат қилинади. Шуни айтиш керакки, охирги икки вазиятда, ушбу қарорни қабул қилувчи шахслар ёки органлар монополияга қарши органига қуйидаги ҳужжатларни тақдим этиши керак: -хўжалик юритувчи субъектларни ташкил этиш, қайта ташкил этиш, тугатишга розилик бериш тўғрисидаги илтимоснома; -бирлашаётган хўжалик юритувчи субъектлардан ҳар бирининг асосий фаолият турлари, уларнинг тегишли товар бозоридаги улуши ва бирлашмага киришга розилиги тўғрисидаги маълумотлар. Олдинги назоратда монополияга қарши органи хўжалик юритувчи субъектни рўйхатга олиш учун розилигини бериш лозим (аксинча рўйхатга олиш оширилмайди), агар да хўжалик юритувчи субъектни ташкил этилиши, қайта ташкил этилиши монополияга қарши қонун ҳужжатларига хилоф равишда амалга оширилган бўлса (хусусан, Қонуннинг 14-моддаси), давлат

рўйхатига олиш монополияга қарши органининг даъвосига биноан суд тартибида ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. Кейинги назорат хўжалик юритувчи субъектлар ташкил этилиб, уларнинг фаолияти жараёнида активлар жами қиймати ушбу субъектнинг товар бозорларида монополизацияга олиб келса ҳамда хўжалик юритувчи субъектларнинг қўшилиши ва бирлашиши шунга хавф солса, бу назорат амалга оширилади. Ушбу вазиятда хўжалик юритувчи субъекнинг муассислари, қўшиб юбориш, бирлаштириш тўғрисида қарор қабул қилган шахслар ёки органлар монополияга қарши давлат органининг талабига биноан рақобат учун зарур шароитларни тиклаш чора-тадбирларни кўришлари шарт (Қонуннинг 14- моддаси, 8-қисми). Монополияга қарши тартибга солишни яна бир шакли акциялар, улушлар ва бошқа мулкий ҳуқуқларни олиш вақтида монополияга қарши курашга доир қонун ҳужжатларига риоя этилиши устидан давлат назорати ҳисобланади. Бу ерда ҳам икки хил назорат мавжуд: олдинги назорат (монополияга қарши кураш органига хўжалик юритувчи субъект томонидан акцияларни, Устав капиталидаги овоз ҳуқуқига эга бўлган улушларни олиши, бунда мазкур акциялар, улушларнинг 35%дан ортигини тасарруф этиш ҳуқуқини олишга илтимосномасини юборади. Ушбу талаб хўжалик юритувчи субъектнинг ташкил этиш борасида унинг таъсисчиларига тадбиқ этилмайди, молия-саноат гуруҳлари, холдинг компанияларни ташкил этиш ҳоллари бундан мустасно ҳамда хўжалик юритувчи субъектнинг тадбиркорлик фаолиятини олиб бориш ёхуд унинг ижроия органи вазифаларини амалга ошириш шартларини белгилаш имконини берувчи ҳуқуқларни олиши устидан назорат) ва кейинги назорат (олдин айтиб ўтилган битимларни амалга ошириш ҳақида билдириш шакли устидан назорат). Монополистик фаолиятни чеклаш ва инсофсиз рақобатни бартараф этишнинг охирги шакли хўжалик юритувчи субъектларни мажбурий тарзда бўлиб юбориш (Қонуннинг 16-моддаси) ҳисобланади. Ушбу шакл фақат хўжалик юритувчи субъект томонидан, биринчидан, бозорда Ўзбекистон Республикасининг Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрсида"ги Қонуннинг 15-моддаси устун мавқеини эгаллаб турса, иккинчидан, монополияга қарши қонун ҳужжатларни бузган тақдирда ишлатилади, фақат шундай вазиятда монополияга қарши давлат органи рақобатни ривожлантириш мақсадида уни мажбурий тарзда бўлиб юбориш ёки унда таркибий бўлинмалар негизида бир ёки бир неча юридик шахсни ажратиб чиқариш (хўжалик юритувчи субъектларнинг таркибидан) ҳақида судга даъво аризаси беришга ҳақдидир. Хўжалик юритувчи субъектни мажбурий тарзда бўлиб юбориш қуйидаги шартларнинг ҳаммаси бўлганида, яъни: - бўлиб юборилаётган таркибий бўлинмалар ташкилий ва худудий жиҳатдан ажралиб чиқиши мумкин бўлса;

- унинг таркибий бўлинмалари ўртасида технология жиҳатидан ўзаро узвий боғланиш бўлмаганида; - бўлиб юбориш натижасида таркибий бўлинмалар муайян товар бозорида мустақил ишлаш имкониятига эга бўлганида амалга оширилиши мумкин. 3. . Монополистик фаолиятни тартибга солишни амалга оширувчи давлат органлари ва уларнинг ваколатлари . Ўзбекистон Республикасида монополистик фаолиятни тартибга солиш монополияга қарши кураш, махсус давлат органи - монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш Давлат Қўмитасига юклатилган. Бу орган Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 2 август Фармойиши билан ташкил этилган. Орган, соғлом рақобатбардош муҳитни ташкил этиш, Ўзбекистон Республикасининг бозорларида эркин ва соғлом рақобатни ривожланитириш учун керакли бўлган ташкилий — ҳуқуқий ва иқтисодий шароитларни яратиш, бозорларда монополия ўрнатишга қаратилган хатти- ҳаракатларнинг олдини олиш, монополияга қарши курашни тартибга солиш тизимини такомиллаштириш ва шу каби бозор иқтисодиёти талабларига жавоб берадиган давлат сиёсатини юргизиши ваколатлари берилган. Бундан ташқари, инсофсиз рақобатдан истеъмолчиларнинг ҳуқуқини ҳимоя этиш ҳам кумитага юклатилган. Давлат Қўмитаси органлар тизимида бош ўринни эгаллаб, ваколати доирасида чиқарилган қарорлар Ўзбекистон Республикасининг барча худудида ҳамма вазирликлар, идоралар, маҳаллий ҳокимият органлари, мулк шаклидан қатъий назар барча хўжалик юритувчи субъектлар ҳамда мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши шарт. Қўмитанинг худудий бўлинмалари сифатида қуйидаги органлар иш олиб боради: Қорақалпоғистон Республикасида - монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш, тегишли қўмитаси бўлиб, унинг ваколати Қорақалпоғистон Республикасининг тегишли худудида кучга эга; вилоят ва Тошкент шаҳар эса тегишли худудий бошқармалар томонидан бажарилиб, унинг ваколатлар вилоят ёки Тошкент шаҳрининг тегишли худудида кучга эга. Монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш Давлат Қўмитаси асосий йўналишларига қуйидагилар киради. Хусусан, монополияга қарши қонун ҳужжатлари ва истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши устидан давлат назоратини олиб бориш; давлат мулкини бошқариш давлат органи билан биргаликда товар бозорларида рақобат муҳитини яратишга, монополиядан чиқаришнинг тармоқ ва минтақавий дастурларини ишлаб чиқиш ҳамда амалга оширишни мувофиқлаштиришга нисбатан ягона услубий ёндошувни

таъминлаш; Ўзбекистон Республикасида соғлом рақобат муҳитига керакли бўлган ташкилий, иқтисодий, молиявий шароитларни ҳамда мустаҳкам ҳуқуқий базани яратишга қаратилган мужассамлаштирувчи ва мувофиқлаштирувчи йўналишларни амалга ошириш; бозор иқтисодиёти талабларига жавоб берадиган рақобат қонунларини, умум қабул қилинган меъёрлар ва қоидаларни самарали бажаришни таъминлайдиган монополияга қарши курашни тартибга солишни кучли тизимини яратиш; рақобат ва тадбиркорликни ривожлантириш асосида бозор муносабатларини шакллантиришга кўмаклашиш; товарлар ва молиявий бозорларни, ва биринчи навбатда истеъмолчилар товарлари бозорини инсофсиз рақобатчилар томонидан монополия ўрнатишга қаратилган хатти- ҳаракатларининг олдини олиш, тўхтатиш ва чеклаш кабилар; Монополияга қарши қонун ҳужжатларига амал қилиш устидан, ҳамда тегишли ваколатига эга бўлган тақдирда табиий монополия субъектлари фаолияти устидан назорат қилиш; монополиячи корхоналарнинг, шу жумладан табиий монополия субъектларининг ҳам, давлат реестрини юритиш; истеъмол товарлари нархи устидан мониторинг олиб бориш; монополияга қарши курашни тартибга солиш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасидаги чет эл тажрибасини тахлил этиш ҳам ишлар қаторига киради. Бундан ташқари, мазкур Давлат Қўмитасига ушбу вазифа ва йўналишларни амалга ошириш учун "Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрсида"ги Қонунни ва 2000 йил 2 августда қабул қилинган ??? Фармойиш билан қуйидаги ваколатлар тақдим этилган: хўжалик юритувчи субъектнинг тақдим этган текшириш актлари, ахборот ва ҳужжатлар асосида товар бозорларида хўжалик юритувчи субъектларининг устун мавқеи мавжудлигини аниқлаш; - хўжалик юритувчи субъектларга монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузишни тўхтатиш ёки бундай бузишнинг оқибатларини бартараф этиш тўғрисида бажарилиши мажбурий бўлган кўрсатмалар бериш, монополияга қарши қонун ҳужжатларнинг бузиш натижасида қўлга киритилган фойдани олиб қўйиш ва тегишли бюджетга ўтказиш; - ўз ваколати доирасида монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузиши натижасидаги қўзғатилган ишларни кўриб чиқиш ва хўжалик юритувчи субъектларни ва уларни мансабдор шахсларини жавобгарликка тортиш тўғрисида қарорлар қабул қилиш; - давлат бошқарув органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларига ўзлари қабул қилган ва монополияга қарши қонун ҳужжатларига зид бўлган ҳужжатларни бекор қилиш ёки ўзгартириш тўғрисида кўрсатмалар бериш; - монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузганлиги тўғрисида судга ариза билан мурожаат этиш;

- монополияга карши қонун ҳужжатларини, табиий монополия тўғрисидаги қонун ҳужжатларини, истеъмолчиларни ҳуқуқларини ҳимоя қилиш Қонун ҳужжатларини, реклама тўғрисида қонун ҳужжатларини қўллаш масалалари юзасидан тушунтиришлар бериш; - хўжалик юритувчи субъектларга ва уларнинг мансабдор шахсларга, бошқарув органлари ва маҳаллий ҳокимият органларининг мансабдор шахсларига жарималар солиш; - монополистик фаолият, истеъмолчилар ҳуқуқини ва реклама тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш натижасида ноқонуний олинган воситалар (фойда, даромад), хўжалик юритувчи субъектлардан тортиб олиниши ҳақида қарорларни қабул қилиш; - қарорлар, истеъмолчи ҳуқуқи камситилганлиги туфайли, тақдим этган ариза ва шикоятлар асосида, текшириш (назорат қилиш) органлари фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича Республика Кенгаши билан келишилган ҳолда, ушбу ҳуқуқларни бузган хўжалик юритувчи субъектларни (молиявий — хўжалик фаолияти бундан мустасно) текшириш; - қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа ваколатларнинг амалга ошириш. 4 . Монополистик корхоналар, ташкилотлар ва бирлашмаларнинг давлат реестри. Товар бозорларида устунлик мавқеига, яъни 35% дан ортиқ улушга эга бўлган хўжалик юритувчи субъектлар бўлиб, улар Монополистик корхоналар, ташкилотлар, бирлашмалар давлат реестрига ёзиб қўйилади ва шу тариқа хўжалик юритувчи субъектлар назорат ости ҳолатида эканлигини билдирувчи юридик восита ҳисобланади. Ушбу реестрнинг мақоми ахборот ва назорат мақомини олади. Ўзбекистонда реестрни олиб бориш монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш бўйича Давлат Қўмитасига юклатилган (айтиб ўтиш керакки, табиий монополия субъектлари алоҳида реестри олиб борилади). Ушбу реестрни олиб бориш мақсади устунлик мавқеига эга бўлган бозорда 35% дан ортиқ улушга эга бўлган хўжалик юритувчи субъектлари тўғрисида ахборот базасини тайёрлаш ва уларни монополияга қарши қонун ҳужжатларига риоя этиш устидан давлат назоратини олиб бориш. Моноплиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш бўйича Давлат қўмитаси ўзининг минтақавий органлари билан биргаликда реестрни олиб бориш тартибини такидлаб ўтиш жоиз. Агарда хўжалик юритувчи субъект республиканинг тегишли товар бозорларида улуши 35%дан ортиқ бўлса, у (қайси жойда давлат рўйхатидан ўтган бўлишидан қатъий назар) реестрга киритилади ва ундан қўмитанинг қарори асосида чиқариб юборилади. Бошқа вазиятларда эса реестрга киритилиши ёки ундан чиқарилиб юборилиши ушбу қўмитанинг тегишли минтақавий органи қарори асосида амалга оширилади. Реестрга киритиш (ундан чиқарилиб юбориш) ҳақидаги қарор монополиядан чиқариш ва

рақобатни ривожлантириш бўйича давлат қўмитаси раисининг (минтақавий органнинг бошлиғи) буйруғи билан амалга оширилади. Бундан ташқари хўжалик юритувчи субъектнинг асосланган аризаси асосида ёки ўзининг ҳаракати асосида қўмита минтақавий органнинг қарорини бекор қилиши мумкин, агар у амалдаги қонун ҳужжатларига хилоф равишда ёки ваколати доирасидан чиқиб кетган равишда қабул қилинган бўлса. Хўжалик юритувчи субъектга нисбатан қабул қилинган қарорлар устидан судга шикоят қилиниши мумкин. Монополист корхоналарни давлат реестрига киритиш ёки чиқариб юбориш учун хўжалик юритувчи субъектнинг бозордаги мавқеи тўғрисида етарли ва ишонарли маълумотлар лозим бўлиб, у қуйидаги элементлардан иборат: -монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш бўйича Давлат Қўмитаси, статистика органлари, илмий-текшириш ташкилотлари томонидан товар бозорларини текшириш натижаси; -монополияга қарши кураш органи томонидан монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузиш билан боғлиқ бўлган ишларни, ҳамда монополияга қарши кураш органига тақдим этилган илтимоснома, билдирги ва маълумотларни кўриб чиқиш натижаси асосида; -хўжалик юритувчи субъектларига, бошқарув органларига, маҳаллий давлат ҳокимияти органига, жамоат ташкилотларига, шу жумладан, истеъмолчилар ташкилотига, юридик ва жисмоний шахсларга, шунингдек ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва суд органларрига тақдим этилган ахборотлар асосида; Хўжалик юритувчи субъектнинг реестрига киритилиши охирги учун фойдали эмас, чунки монополияга қарши кураш органи монополист деб тан олинган корхонанинг маҳсулоти нархи устидан назорат олиб боради. Бундан ташқари, реестрга киритилган хўжалик юритувчи субъект учун бир неча салбий ҳуқуқий оқибатларга олиб келади. Шулар жумласига, хусусан: 1) монополист-корхона томонидан маҳсулот тартибга солинган (ўрнатилган) нархлар асосида сотиш тартиби белгиланади; 2) монополист-корхона томонидан маҳсулотни эркин нархлар асосида сотиши ва нархлар ўзгариши туфайли ҳар хил вазиятда уни рўйхатдан ўтказиши керак, агар рўйхатга олиш нархлар ўрнатиш органи томонидан амалга оширилса, монополист нархни рўйхатдан ўтказиб, товарни янги нарх бўйича сотиш ҳуқуқига эга, агарда рўйхатдан ўтказиш рухсат этилмаса, монополист эски нархда маҳсулотни сотиши мажбур. 5. Ўзбекистон Республикасининг монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузганлик учун қўлланиладиган жавобгарлик ва чора турлари. Монополияга қарши қонун ҳужжатларини бузганлиги учун жавобгарлик - бу ўзига хос салбий оқибатлар бўлиб, улар айбдор шахслар томонидан қилинган ҳуқуқбузарликлардан келиб чиқади. Монополияга

қарши қонун ҳужжатларини бузишга қаратилган айбдор ҳуқуқбузарлик ҳаракатлар учун 3 хил жавобгарлик ўрнатилган: 1. Фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг хусусияти хўжалик юритувчи субъектга ёки бошқа шахсга айбдор шахсдан етказилган зарар урнини қоплаш учун зарарларни ундиришда мужассамланади. Ушбу вазиятда давлат бошқарув органи, маҳаллий давлат ҳокимияти органи, монополияга қарши кураш органи ва унинг минтақавий бўлинмалари - агар улар монополияга қарши қонун ҳужжатларига зид равишда меъёрий ҳужжат қабул қилиб хўжалик юритувчи субъектга зарар етказилган бўлса; хўжалик юритувчи субъект - агар унинг ҳаракатлари ва ҳаракатсизлиги туфайли монополияга қарши қонун ҳужжатлари бузилган бўлиб, бошқа хўжалик юритувчи субъектга зарар етказган бўлса ҳуқуқбузарлик сифатида кўрилади. Ушбу вазиятда зарарни қоплаш Фуқаролик процессуал ёки Хўжалик процессуал кодекслари асосида даъво тартибида умумий суд ёки хўжалик суди томонидан ҳал қилинади. 2. Маъмурий жавобгарлик монополияга қарши қонун ҳужжатларда бузганлиги учун солинган жарималарни билдиради. Ушбу ҳуқуқбузарликни субъекти сифатида қуйидагилар бўлиши мумкин: -хўжалик юритувчи субъектнинг, давлат бошқарув органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари мансабдор шахслари. Уларга монополияга қарши кураш органига ва истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилиш органига тақдим этмаслик ёки ёлғон маълумотларни тақдим этканлиги учун энг кам иш ҳақининг 3 дан 5 баробаригача жарима солиши мумкин (Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 128-моддаси). Шуни эслаб ўтиш керакки монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш бўйича давлат қўмитасининг раиси ва унинг ўринбосарлари энг кам иш ҳақининг 5 баробаригача, қўмитанинг минтақавий органларининг бошлиғи ва унинг ўринбосарлари энг кам иш ҳақининг 4 баробаригача жарима солишга ҳақлидир (Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 268-моддаси); - бошқарув органлари хўжалик юритувчи субъектлар -юридик шахслар. Монополияга қарши кураш давлат органи томонидан қонунбузарликларни тўхтатиш, дастлабки ҳолатни тиклаш, шартномаларни бекор қилиш ёки ўзгартириш тўғрисидаги кўрсатмаларни бажаришдан бўйин товлаганлик ёки ўз вақтида бажармаганлик учун уларга энг кам иш ҳақининг 100 баробаридан 500 баробаригача бўлган миқдорда жарима солиши мумкин; - хўжалик юритувчи субъектлар - жисмоний шахслар. Монополияга қарши кураш давлат органи томонидан қонунбузарликларни тўхтатиш, дастлабки ҳолатни тиклаш, шартномаларни бекор қилиш ёки ўзгартириш тўғрисидаги кўрсатмаларни бажаришдан бўйин товлаганлик ёки ўз вақтида бажармаганлик учун уларга энг кам иш ҳақининг 5 баробаридан 7 баробаригача бўлган миқдорда жарима солиши мумкин; Бошқарув органлари ва хўжалик юритувчи субъектлар - юридик шахслар. Монополияга қарши кураш давлат органининг олдиндан розилигини олмасдан акцияларни, устав капиталидаги овоз ҳуқуқига эга

бўлган улушларни олиши, бундан мазкур акциялар, улушларнинг 35%дан ортигини тасарруф этиш ҳуқуқини олиши, ушбу орган томонидан энг кам иш ҳақининг 40 баробаридан 50 баробаригача бўлган миқдорда жарима солиши мумкин; - хўжалик юритувчи субъектлар - жисмоний шахслар. Худди шу ҳаракатларни содир этса, энг кам иш ҳақининг 5 баробаридан 7 баробаригача бўлган миқдорда жарима солиниши мумкин (Қонуннинг 18-моддаси). Монополияга қарши кураш давлат органи жаримани қўллашдан олдин, хўжалик юритувчи субъектга бажарилиши шарт бўлган кўрсатма юбориши мумкин. Агарда хўжалик юритувчи субъект томонидан жарима тўланган бўлса ҳам кўрсатмани бажармасликка асос бўла олмайди. 3. Жиноий жавобгарлик. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят Кодексининг 183-моддасида кўрсатилган жиноятни содир этса жавобгарликка тортилиши мумкин. Ушбу жиноятнинг объектив томони икки ҳаракатдан иборат: -монополияга қарши фаолиятни олиб борувчи органга ахборотлар бермаслик ёки ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумотларни била туриб тақдим қилиш; -монополияга карши фаолиятни олиб борувчи органининг талабларини, қонун қоидаларни бузишни тўхтатиш, дастлабки ҳолатни тиклаш, шартномаларни бекор қилиш ёки ўзгартириш ёхуд бошқа қонуний кўрсатмаларни бажаришдан буйин товлаш ёки уларни ўз вақтида бажармаганлик. Шуни айтиш керакки, шундай қилмишлар учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган ва шундай қилмишлар бир йил ичида қайта содир этилган бўлса жиноий жавобгарлик қўлланилади. Ушбу жиноятнинг субъекти бўлиб хўжалик юритувчи субъектнинг ва маҳаллий давлат ҳокимияти ҳамда бошқарув органларининг мансабдор шахслари ҳисобланади. Уларга нисбатан энг кам иш ҳақининг 25 баробаригача бўлган миқдорда жарима солиниши ёки 3 йилгача муайян ҳуқуқдан махрум қилиш жазо чоралари -объектив томонининг 1-гуруҳини ташкил этадиган ҳаракатлар учун; ҳамда энг кам иш ҳақининг 25 баробаридан 50 баробаригача бўлган миқдорда жарима солиниши ёки 3 йилдан 5 йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёхуд 3 йилгача аҳлоқ тузатиш ишлари жазо чоралари - объектив томонининг 2-гуруҳини ташкил этадиган ҳаракатлар учун қўлланилиши мумкин. 6. Табиий монополияларни ҳуқуқий тартибга солиш. Табий монополия деганда, технологик хусусиятлар ёки иқтисодий назардан фойдали бўлмаган аниқ бир товарларга (ишларга, хизматларга) талабини қондирадиган рақобат шароитини яратиш мумкин бўлмаган товар бозорининг ҳолати тушунилади.

Бундай ҳолатни вужудга келиши, ривожланиши объектив тарзда шу товарга, ишларга, хизматларга тегишли ихтисосидан, одамларнинг ҳаракатидан мустақил равишда ўтадиган ҳодисалар билан боғлиқдир. Табиий монополия қуйидаги белгилар билан ажралиб туради[1]: 1) бундай бозорда ишлаб чиқариш технологик хусусиятлари туфайли рақобатсиз бўлиб, талабни қондириш самаралироқ (ишлаб чиқариладиган товар бирлигига кетказиладиган ҳаражатларнинг сезиларли даражада камайиши оқибатида шу билан бирга ишлаб чиқаришни ҳажми ошиб бориши). 2) табиий монополия субъектлари ишлаб чиқадиган товарлар истеъмолда бошқа товарлар билан алмаштириб бўлмаслиги. 3) ушбу товар бозорида табиий монополия субъектлари ишлаб чиқарадиган товарга талаб ушбу товарнинг бошқа товарларга нисбатан, нархи ўзгаришидан кам даражада тобеълиги. Табиий монополия субъектлари сифатида табиий монополия шароитида товарларни ишлаб чиқариш (сотиш) билан банд бўлган хўжалик юритувчи субъектлар (юридик шахслар) тан олинади. Табиий монополиялар фаолиятини тартибга солишда асосий қонун ҳужжати сифатида Ўзбекистон Республикасининг "Табиий монополиялар тўғрисида"ги 1999 йил 19 августда қабул қилинган Қонун муҳим аҳамиятга эга. Вир турдаги товарлар (ишлар, хизматлар) билан бозорни таъминлаб турган ва бошқа рақобатчиларга нисбатан кам ҳаражат кетказадиган хўжалик юритувчи субъектга тенг равишда бошқа шунга ўхшаш корхона куриш иқгисодий назардан мақсадга мувофиқ эмас бўлган жойда табиий монополия пайдо бўлади. Табиий монополия субъектларининг фаолият соҳалари қуйидагича: -нефть, газ конденсати, табиий газ ва кўмир қазиб чиқариш; -нефть, нефть маҳсулотлари ва газни магистрал қувурлар орқали узатиш; -электр ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқариш ва узатиш; -темир йўлларда йўловчи, багаж ва юк ташиш; -портлар ва аэропортларнинг хизматлари; -ҳамма учун мўлжалланган электр ва почта алоқаси хизматлари; -сув қувурлари ва канализация хўжалиги хизматлари. Табиий монополияларнинг афзаллик томони шундан иборатки, хусусан, катта ҳажмдаги ишлаб чиқаришдаги иқтисодий имкониятлари; рақобат туфайли кичик харажатларга эришишдир. Бундай ҳолатнинг эса салбий томони табиий монополия субъектлари томонидан бозорда мутлоқ ҳокимиятни ўрнатиш эҳтимолининг олдини олишга қаратилган. Табиий монополияларнинг ўз мавқеини суиистеъмол қилишини чеклаш икки йўналишда амалга оширилади:

1) табиий монополиялар соҳасида давлат мулкининг ўрнатилиши. Мисол учун, давлат мулкида темир йўллар алоқалари, уларга хизмат кўрсатадиган станциялар, платформалар ва бошқа, электр, иссиқлик энергияси магистраллари, уларга хизмат кўрсатадиган тизимлар, нефть ва газ қувурлари ва бошқалар (Ўзбекистон Республикасининг "Табиий монополиялар тўғрисида"ги Қонунининг 4-моддаси). 2) Табиий монополия субъектлари фаолиятини давлат тартибга солиниши. Бундай тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг "Табиий монополиялар тўғрисида"ги Қонунининг 4-моддаси, 3-қисмига асосан қуйидаги органлар томонидан амалга оширилади -Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси; -Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси томонидан ваколат берилган органлари, хусусан, темир йўллари орқали ташиш соҳасида "Ўзбекистон темир йўллари" Давлат темир йўл компанияси; почта алоқаси соҳасида - Ўзбекистон почта ва телекоммуникация агентлиги; нефть ва газ комплекси қазиб олиш ва узатиб беришда - "Узбекнефтегаз" Давлат корпорацияси; Сув қувурлари ва канализация хўжалиги хизматлари соҳасида — Коммунал хўжалиги Вазирлиги; ҳаво орқали ташиш хизматлари соҳасида - "Ўзбекистон ҳаво йўллари" Миллий Авиакомпанияси ва бошқалар. Айтиб ўтиш керакки, Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси ушбу соҳалар фаолиятини умумий бошқаришни ва ваколат берилган органларнинг фаолиятини мувофиқлаштиришни олиб боради, ваколат берилган органлар эса махсуслашган бўлиб, улар қонунда кўрсатилган соҳаларда табиий монополия субъектлар фаолиятини бевосита тартибга солишни амалга оширадилар. Амалиётда асосан ҳар иккала йўналишидан фойдаланилади. Чунки, монополияга қарши қонун ҳужжатларини қўллаш ва уларнинг бажарилишини фақатгина текширишни ўзи кифоя қилмасдан ҳар бир табиий монополистни бевосита давлат тартибга солишининг таъсирнинг татбиқ этишининг самарадорлигини оширишини ҳам тақазо этади. Бинобарин, ривожланган бозор иқтисодиётига эга бўлган давлатларда монополлашган жамоа транспорти, сув билан таъминлаш ва ахлатни, чиқиндиларни йўқотиш тизимида мавжуд бўлиб, уларни тартибга солиш учун умуммиллий ва маҳаллий даражада органлар тузилади (АҚШда тахминан ички маҳсулотни 10%дан ортигини тартибга солинадиган табиий монополия соҳалари ишлаб чиқарилади).[2] Қонун табиий монополия субъектларининг фаолиятини тартибга солиш учун икки асосий усулни қўллайди:[3]

1) нарх усули, нархларни (тарифларни) ёки уларнинг энг юқори даражасини белгилашда (ўрнатилишида) намоён бўлади. Ушбу усул фақат алоҳида вазиятларда фойдаланилади, чунки бу усул табиий монополия тушунчасидан келиб чиққан ҳолда унинг моҳияти товарнинг нархи ўзгарувчан эмаслигига асосланади Фукаролик ҳуқуқий шартномаларда эса нархни тартибга солиш томонларнинг келишуви асосида белгиланади. Табиий монополия субъектлари ишлаб чиқарадиган (сотадиган) товарларнинг нархларини (тарифларини) ёки уларнинг энг юқори даражасини ёки уларнинг ўзгариш кўрсатгичининг энг юқори ва энг паст даражасида белгилаш оркали тартибга солиш амалга оширилади; 2) нарх билан боғлиқ бўлмаган усул - хизмат кўрсатилиши шарт бўлган истеъмолчиларни аниқлаш ва (ёки) уларни табиий монополия субъекти сотаётган товар, иш, хизмат билан тўлиқ ҳажмда қондиришнинг имкони бўлмаган тақдирда, таъминлашнинг энг кам даражасини белгилашда қылланилади. Ушбу усул фуқароларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш, давлат хавфсизлигини, табиатни ва маданий бойликларни муҳофаза қилишни таъминлаш билан боғлиқ бўлган ва ҳисобга олган ҳолда ишлатилади. Табиий монополия субъектлари ишлаб чиқарадиган товарлар кўпинча объектив сабабларга кўра заҳиралари чекланган ёки умуман тугатилган (нефть ва газ заҳираларини ишлатиб бўлиш, уларни қазиб чиқаришни қисқартириш). Ушбу вазият табиий монополия субъектларига товарларни бир истеъмолчига сотиб, иккинчисига эса сотмасликни тақазо этади. Шундай ҳолатларда ҳамма истеъмолчиларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш учун давлат ҳокимиятининг аралашуви вужудга келади. Табиий монополия субъектлари фаолиятини тартибга солувчи орган томонидан муайян табиий монополия субъектига нисбатан тартибга солиш усулларини қўллаш тўғрисидаги қарор бу усулларнинг ишлаб чиқарилаётган (сотаётган) товарларни сифатини ошириш ва уларга бўлган талабни қондиришдаги рағбатлантирувчи роли ҳисобга олинган ҳолда қабул қилинади. Бунда ҳаражатларнинг қанчалик асосли бўлиши баҳоланади ва қуйидагилар ҳисобга олинади: товарлар ишлаб чиқириш (сотиш) ҳаражатлари; солиқлар ва бошқа тўловлар; асосий ишлаб чиқарувчи воситаларнинг нархи, инвестицияларга эҳтиёжлиги; товарларни сотишдан кутилаётган фойда; турли гуруҳ, истеъмолчиларининг товарлар ишлаб чиқариладиган жойдан олислиги; ишлаб чиқарилаётган (сотилаётган) товарлар сифатининг истеъмолчилар талабига мувофиқлиги; давлат дотациялари ва давлат ёрдамининг бошқа чоралари; табиий монополия субъекти товари тўғрисида истеъмолчилар томонидан тақдим этилган ахборотнинг хусусияти кабилар шулар жумласидандир.[4]

Табиий монополия субъектлари фаолияти устидан тегишли назорат олиб боришнинг, мақсади табиий моноплия соҳасида самарали давлат сиёсатини юргизишдан иборатдир. Назорат табиий монополиялар тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузилишини олдини олишда қўлланиладиган ҳуқуқий воситадир. Унинг ёрдамида ҳуқуқий тартибга солиш усуллари ҳаётга тадбиқ этилади. Назоратнинг асосий йўналишларидан бири - табиий монополия товарларни истеъмол қилувчиларни ҳимоя қилиш, чунончи, улар ушбу товарларни ваколатли орган томонидан ўрнатилган нархларда сотиб олиш, ҳамда товар нуқсонлари оқибатида, табиий монополия субъектларининг ноқонуний ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) туфайли етказилган моддий ва маънавий зарарларни тўлиқ ҳажмда қопланишини талаб этиш ҳуқуқига эга.[5] Таъкидлаб ўтиш керакки, истеъмолчиларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини кам ситадиган ҳаракатлар назоратга олиниб, ушбу ҳаракатлардан қонунчиликга тегишли бўлган табиий монополия субъектлари фаолиятини тартибга солиш давлат органи, монополияга қарши фаолият кўрсатадиган давлат органи ва бошқа ваколат берилган махсус орган томонидан ҳимоя қилинади[6]. Ўзбекистон Республикасининг "Табиий монополиялар тўғрисида"ги Қонунининг 9-модданинг 1-қисмига асосан табиий монополия субъектлари фаолияти устидан давлат назорати монополияга қарши давлат орани томонидан амалга оширилади. Бу орган сифатида юқорида айтиб ўтган монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш бўйича давлат қўмитаси бўлиб, ушбу орган табиий монополия субъектлари реестрини олиб бориш, табиий монополия субъектлари бажариши мажбурий бўлган курсатмалар бериш, жарима солиш ва бошқа ҳуқуқларга эга (Ўзбекистон Республикасининг "Табиий монополиялар тўғрисида"ги Қонунининг 10- моддаси), шунингдек берилган ваколат доираси юридик шахслар (шу жумладан чет эл), давлат бошқарув ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари томонидан табиий монополиялар тўғрисида қонун ҳужжатларини бузилишларини кўриб чиқиш ҳуқуқига эга (Ўзбекистон Республикасининг "Табиий монополиялар тўғрисида"ги Қонунининг 11-моддаси). Шунинг учун назорат органининг мансабдор шахслари талабига биноан табиий монополия субъектларининг фаолияти тўғрисида ҳамма керакли ахборотни табиий монополия субъектлари, давлат бошқарув ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тақдим этишлари шарт. Бир неча аниқ ҳаракатларни бажариш учун табиий монополия субъектлари монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш бўйича Давлат қўмитасидан розилик олиши керак, акс ҳолда бундай ҳаракатларни бажаришга ҳақли эмас. Улар жумласига қонун қуйидагиларни киритган:

-амалга оширилиши натижасида табиий монополия субъекти асосий воситаларига нисбатан мулк ҳуқуқини оладиган ёки товарлар ишлаб чиқариш (сотиш) учун мўлжалланмаган, уларга нисбатан давлат тартибга солиши қўлланиладиган асосий воситалардан фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритгач, битимлар устидан, агар бундай асосий воситаларнинг баланс қиймати табиий монополия субъекти ўз капитали қийматининг 10%дан ортиқ бўлса. Ушбу ҳолатда, мисол учун, олди-сотди, пудрат, ижарага бериш шартномалар устидан назорат бошқа хўжалик фаолиятига табиий монополия йўналишини кириб кетишига йўл қўймаслиги керак; - агар бундай асосий воситаларнинг баланс қиймати табиий монополия субъекти ўз капитали қийматининг 10%дан ортиқ бўлса, амалга оширилиши натижасида табиий монополия субъекти асосий воситаларга нисбатан давлат тартибга солиш қўлланиладиган, товарлар ишлаб чиқариш (сотиш) учун мўлжалланган асосий воситаларнинг бир қисмига нисбатан мулк ҳуқуқини ёхуд уларга эгалик қилиш ва (ёки) улардан фойдаланиш ҳуқуқини хўжалик юритувчи бошқа субъектга ўтказадиган битимлар устидан. Ушбу вазиятда табиий монополия субъектларининг табиий монопол товарларни ишлаб чиқаришда фойдаланган мулкни ўтиб кетиши олдини олиши мақсадида назорат олиб борилади. Бу эса ўз навбатида тегишли товар бозорлари ҳолатига салбий таъсир этадиган ва истеъмолчилар манфаатига зарар келтирадиган ишлаб чиқаришнинг ҳажмини камайиб кетиши, ҳаражатлар ва нархларни олиб кетиши каби холларни олдини олади. Айтиб ўтиш лозимки, табиий монополия субъектнинг ташкилий-ҳуқуқий шаклидан келиб чиққан ҳолда унинг шахсий капитал таркиби аниқланади. Хўжалик жамиятида бу устав капитали, давлат унитар корхоналарида - устав фондини ташкил этади. Булар жумласига ҳар хил фондлар (резерв ва бошқа), бевосита даромад (фойда) ва бошқа табиий монополия субъектининг иш юритиш фаолиятида орттиргани ҳам киради. Санаб ўтилган ҳар бир вазиятда олдинги назорат амалга оширилади. Кейинги назорат қуйидаги фаолият устидан олиб борилади: -истеъмолчилар билан тузилган шартноманинг товар ҳажмига риоя этиш. Бу ерда истеъмолчилар табиий монополия субъектлари томонидан асоссиз товарларни сотишдан бош тортишидан ҳимоя қилиш, ҳамда ўзига олган мажбуриятларни лозим даражада бажариши таъминланишини назорат килади; -товарларга нархни (тарифни) ўрнатиш ва ишлатиш тартибига риоя этиш. Ушбу назорат ёрдамида табиий монополия субъектларининг ўз устунлик мавқеини суиистеъмол қилиш ва назоратсиз товарларни нархини ўстиришни олди олинади.

Табиий монополия субъектларини ташкил этиш, қайта ташкил этиш ва тугатиш билан боғлиқ бўлган ҳаракатлар устидан Қўмита томонидан олдинги ҳам кейинги назорат олиб борилади. Олдинги ва кейинги назоратнинг самарасини оширишда табиий монополия субъектлари табиий монополия субъектлари фаолиятини тартибга солувчи органга ўз фаолияти тўғрисида ҳисоботларни ва капитал жамғариш режаларини тақдим этишлари муҳим аҳамиятга эга. Хулоса қилиб айтганда, табиий монополияни ҳуқуқий тартибга солишни ўрганиш, уни амалиётга қўллашнинг самарадорлигини ошириш ўз навбатида, технологик хусусиятлар ёки иқтисодий назардан фойдали бўлмаган аниқ бир товарларга (ишларга, хизматларга) талабни қондирадиган рақобат шароитини яратиш мумкин бўлмаган товарлар бозорларининг ҳолатини аниқлашда ҳал қилувчи омил бўлиб ҳисобланади.

O'xshashlar

Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик хизмат курсатиш

Тадбиркорлик соҳасида мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари

Тадбиркорлик соҳасида қўлланадиган шартномалар тўғрисида умумий қоидалар

Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги солиқ ва валютага оид жиноятларга қарши курашиш департаменти

Тадбиркорлик ҳуқуқининг манбаи ( Тадбиркорлик хукукининг манбаи