Shartnoma to`g`risida umumiy tushunchalar - Huquqshunoslik - Referatlar

Shartnoma to`g`risida umumiy tushunchalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.5 KB

Ko'chirib olish

Shartnoma to`g`risida umumiy tushunchalar Reja: 1. Shartnoma tushunchasi va uning bozor munosabatlari sharoitidagi ahamiyati 2. Shartnomalarning turlari 3. Shartnomaning mazmuni 4. Shartnoma tuzish 5. Shartnomalarni o`zgartirish va bekor qilish

FKning 8-moddasi talabiga ko`ra, shartnomalar taraflar o`rtasida fuqarolik huquq va burchlari vujudga kelishining asoslaridan biridir. Shubhasiz, bugungi kunda shartnomalarga alohida ahamiyat berilmoqda. Chunki shartnomalarda boshqa yuridik faktlarga qaraganda, taraflarning erki-irodasi to`la ifodalanadi. Shartnomaga kirishuvchi shaxslar kim bilan, qancha, qachon shartnoma tuzishni u tufayli yetkazib berilishi lozim bo`lgan pul, tovar, ashyolarni qaysi muddatlarda, qanday transportlarda yetkazilishini, to`lov amaldagi qanday shakllarda bo`lishini mutloqo o`zi, mustaqil hal qiladilar. Ular shartnomalar tuzishda erkindirlar, shartnoma tuzishga majburlashga yo`l qo`yilmaydi 1 . Amaliyot shuni ko`rsatmoqdaki, shartnomalar tuzishning erkinligi, undan taraflarning o`zaro manfaatdorligi, shartnomada shartnoma intizomi ning mustahkamligi (ya'ni, xalq tili bilan aytganda, “shartnomaning puldan qimmatligi”), unda ma'muriy- buyruqbozlikka asoslangan javobgarlikdan ko`ra, mulkiy javobgarlikning keng belgilanishi xo`jalik yurituvchi subyektlarni tobora ushbu huquqiy vositadan (shartnomadan) to`laroq foydalanishga jalb qilmoqda. Shartnomalarning ahamiyatini keng tushuntirish mumkin. Ammo ularning sarasi shartnomalar to`lov intizomini kuchaytiradi, taraflarning faoliyatini har tomonlama rag`batlantiradi, o`z navbatida taraflarning mas'uliyatini oshiradi, xo`jalikning debitorlik va kreditorlik holatini yaxshilaydi, pirovardida taraflarning barqarorligini ta'minlaydi. Bu esa o`z navbatida jamiyatda tovarlar, xizmatlar va kapitallarning mo`l-ko`lligiga garovdir. Shu ma'noda sohani tezkor va ta'sirchan huquqiy mexanizmini yaratish, shartnomalar tuzish va bajarishni ta'minlash maqsadida mamlakatimizda “Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida” qonun 2 qabul qilindi, shartnomalarni tuzish va bajarish monitoringi yuritilmoqda. 1 Ammo bu holatdan ayrim istisnolar bor. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasining 1993 yil 7 maydagi “Umumiy foydalanishdagi havo, temir yo`l, ichki suv va avtomobil transporti yo`lovchilarining majburiy shaxsiy sug`urtasi to`g`risida”gi qonuniga ko`ra, parvoz vaqtida yoki aeroport, shohbekat, bekat, bandargohda ro`y berishi mumkin bo`lgan baxtsiz hodisalarda davlat majburiy sug`urtasidan o`tkazilishi kerak bo`lgan havo, temir yo`l, ichki suv va avtomobil transporti yo`lovchilari muqarrar tarzda sug`urtalanadilar. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1993. 6-son. 250-modda. O`zbekistonning yangi qonunlari. 8-son. -T.: Adolat. 1994. 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. , 1998 йил . 9-сон. 170- модда. Ўзбекистоннинг янги қонунлари . 20-сон. -Т.: Адолат. 1999. 2

Bular o`z navbatida tuzilgan shartnomalarni tezroq va realroq ishlashiga xizmat qilmoqda. Shartnoma ikki yoki undan ortiq shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini belgilash, o`zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan o`zaro kelishuvidir. Shartnoma atamasi uch ma'noda: yuridik fakt; biron-bir yuridik faktga asoslangan, moddiy yoki moddiy manfaatlar to`g`risidagi huquqiy munosabat; shaxslar (fuqarolar va tashkilotlar) nima to`g`risida o`zaro kelishsalar, shuni aks ettiruvchi, ifodalovchi hujjat ma'nosida ishlatiladi. Bu yerda u o`zining birinchi ma'nosi – yuridik fakt sifatida ko`riladi va o`rganiladi. Yodingizda bo`lsa, yuridik fakt tushunchasi “Fuqarolik-huquqiy munosabat” mavzusida batafsil berilgan edi. Unda yuridik faktlar mazmuni jihatidan ikki asosiy toifaga: yuridik hodisalar va harakatlarga bo`lingan edi. Yuridik harakatlar o`z navbatida huquq yo`l qo`ygan harakatlar sifatida bir tomonlama va ikki tomonlama bitimlar (shartnomalar) dan iboratligi ko`rsatilgan edi. Ikki tomonlama bitimlarning hammasi (oldi, sotdi, ijara, qarz va boshqalar) shartnoma hisoblanadi. Bir tomonlama bitim, masalan, vasiyatnoma shartnoma bo`la olmaydi. Binobarin, har qanday shartnoma bitim deyilsa ham, ammo har qanday bitimni shartnoma deb atab bo`lmaydi. Demak, shartnoma bitimning bir ko`rinishi hisoblanar ekan, unga nisbatan bitimga oid qoidalar, jumladan, FKning 9-bobidaga qoidalar tadbiq etiladi. Shu bilan birga , shartnoma o`ziga taalluqli bo`lgan boshqa maxsus normalar bilan ham masalan, “Q ishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtiruvchilari bilan tayyorlov xizmat ko`rsatish tashkilotlari o`rtasida shartnomalar tuzish, ularni ro`yxatdan o`tkazish, bajarish, shuningdek ularni bajarilishi monitoringini olib borish tartibi to`g`risida”gi Nizom 3 bilan ham tartibga solinadi. 3 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги 383- сонли қарорига 1-илова. // ” Норма ” Ю ридик ахборот тизими. 2005 йил 1 апрелгача бўлган версияси. 3

Shartnomadan kelib chiqqan majburiyatlarga, agar qonunlarda boshqacha hol nazarda tutilmagan bo`lsa, FKda belgilangan majburiyatlar haqidagi umumiy qoidalar (FKning 234-352-moddalari) qo`llaniladi. Ikkidan ortiq taraflar tuziladigan shartnomalarga ham agar bunday shartnomalar shartnomalarning ko`p taraflamalik xususiyatiga zid bo`lmasa, shartnoma to`g`risidagi umumiy qoidalar qo`llaniladi. Shartnoma huquqiy munosabatlarni vujudga keltirish, o`zgartirish yoki bekor qilish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Ammo shartnomaning harakati bu bilan cheklanmaydi. Agar boshqa yuridik faktlar umumiy qoida bo`yicha huquqiy munosabatni vujudga keltirish, o`zgartirish yoki bekor qilish bilan tugallansa, shartnoma mazkur yuridik faktlardan farq qilib, huquqiy munosabatni belgilash, o`zgartirish yoki bekor qilishdan tashqari yana huquq normalari bilan belgilangan doiralarda huquqiy munosabatda qatnashuvchilarning xatti-harakatlarini tartibga soladi, huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va burchlarini belgilaydi. Shartnoma bilan vujudga keltirilgan huquqiy munosabat davomida shartnoma taraflarning xatti-harakatlari qanchalik qonunga muvofiq bo`lgan- bo`lmaganligini ham tekshirish imkoniyatini beradi 4 . Shartnoma tushunchasida asosiy belgi, asosiy shart – taraflarning muayyan natijaga erishishga qaratilgan o`zaro kelishuvlaridir. Taraflarning har qaysisi tomonidan shartnoma bo`yicha olinadigan huquq va burchlar har xil bo`lsa ham, ular oqibatida yagona huquqiy natija beradi, masalan, biron-bir narsaga nisbatan egalik huquqi o`tkaziladi yoki biron-bir ashyodan foydalanish huquqi olinadi va h.k. Taraflarning kelishuvlari natijasida erishiladigan bevosita aniq natijani mazkur shartnoma tuzishda taraflarning o`z oldilariga qo`yilgan asosiy maqsaddan ajratish kerak. Masalan, metallurgiya zavodi mashinasozlik zavodi bilan muayyan miqdordagi, shart qilingan nav va markali po`latni yetkazib berish to`g`risida shartnoma tuzadi. Bu yerda taraflar o`zaro kelishuvlarining bevosita natijasi 4 Рахманкулов М . , Роль и сущность гражданско-правового договора в условиях рыночной экономики. -Т.: Фан. 1994. - 113-114 б.4

metallurgiya zavodi tomonidan mashinasozlik zavodiga shartnoma bilan belgilangan muddatlarda va muayyan shartlarga binoan ma'lum miqdorda po`lat yetkazib berish hisoblanadi. Shartnomaning maqsadi esa har ikki taraf uchun umumiy bo`lib, taraflarning har qaysisi shartnomaning barcha ko`rsatkichlarini bajarishdan, pirovardida foyda (daromad) olishdan iborat bo`ladi. Binobarin, har ikki taraf ham shartnomani lozim darajada bajarishni o`zlarining burchlari deb biladilar. Fuqarolik-huquqiy shartnoma, asosan, mulkiy munosabatlarni rasmiylashtirish uchun tuziladi. Ba'zi hollarda shartnoma shaxsiy nomulkiy huquq va majburiyatlarni ham rasmiylashtiradi. Bu adabiyot, fan va san'at asarlarini yaratish sohasidagi ijodiy faoliyat bilan bog`liq bo`lgan shartnomalar, chunonchi, nashriyot shartnomasi, sahna asari, kinosenariyalar va boshqa shartnomalar uchun xarakterlidir. Bunday shartnomalar taraflarning mulkiy huquqlari va burchlarinigina chunonchi, mualliflik haqi to`g`risidagi shartlarni, muddatlarni buzganlik uchun javobgarliknigina belgilamay, balki shaxsiy-nomulkiy huquqlarni ham, masalan, muallif o`z asarida nomini ko`rsatib yoki anonim tarzda chiqarishi, asari matniga o`zgartirish kiritishga ruxsat berish-bermaslik singari nomulkiy huquqlarni ham belgilaydi. Shartnomalarning turlari Shartnoma unda ishtirok etayotgan taraflar o`rtasida huquq va majburiyatlarning o`zaro taqsimlanishiga qarab bir tomonlama, ikki tomonlama va ko`p tomonlama shartnomalarga bo`linadi. Bir tomonlama shartnomada ishtirok etayotgan taraflarning birida faqat huquq bo`lib, hech qanday majburiyat bo`lmaydi, ikkinchi tarafda esa faqat majburiyat bo`ladi. Masalan, qarz shartnomasida qarzdor olgan pul summasini o`z vaqtida qarz beruvchiga qarzga bergan pul summasini talab qilish huquqiga ega. 5

Ikki tomonlama shartnomada esa har ikki taraf ham mustaqil huquq va majburiyatga ega bo`ladi. Bunday shartnomaga oldi-sotdi shartnomasini misol qilib keltirish mumkin. Bu shartnoma bo`yicha sotuvchi sotilgan ashyoning bahosini talab qilish huquqiga ega bo`lib, sotilgan ashyoni oluvchiga topshirishga majbur, oluvchi esa – olayotgan ashyoning bahosini to`lashi zarur bo`lib, sotib olingan ashyoni talab qilib olishga haqli. Fuqarolik muomalasi tuziladigan shartnomalarning ko`pchiligi ikki tomonlama bo`lib, yuqorida ko`rsatilgan oldi-sotdi shartnomasidan tashqari mahsulot yetkazib berish, mulk ijarasi, pudrat va boshqa shartnomalardan iborat. Ko`p tomonlama shartnomalar ham mavjud bo`lib, unda taraflar uch va undan ortiq bo`ladi. Ularda bir paytning o`zida har bir tarafda muayyan huquq va majburiyatlar bo`lishi xarakterlidir. Masalan, franshizing, lizing shartnomalari. Shartnomalar haq baravariga va tekinga tuziladigan shartnomalarga bo`linadi. Haq baravariga tuziladigan shartnomalar bir taraf topshirgan mulki, qilgan xizmati evaziga pul yoki mulk bilan haq oladi. Masalan, bir taraf vaqtinchalik foydalanish uchun mulkni ijaraga oluvchi undan foydalangani uchun ijara haqi to`lashga majbur bo`ladi. Bunday haq baravariga tuziladigan shartnomalarga oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, ayirboshlash, pudrat va boshqa ko`plab shartnomalarni misol qilib ko`rsatish mumkin. Agar qonun hujjatlaridan boshqacha qoida kelib chiqmasa, shartnomaning mazmuni- mohiyatidan o`zgacha hol anglashilmasa, shartnoma haq evaziga tuzilgan shartnoma deb hisoblanadi. Tekinga tuziladigan shartnomada esa bir taraf boshqa bir taraf foydasiga haq olmay, biron-bir mulkni topshirish, biron ishni bajarishi mumkin. Masalan, hadya shartnomasi bo`yicha mulk egasi o`z mulkini boshqa bir shaxsga tekinga beradi. Tekin foydalanish, foizsiz qarz shartnomalari ham bepul tuziladigan shartnomalarga kiradi. Shartnomalar tuzilish paytiga va mazmuniga qarab konsensual va real shartnomalarga bo`linadi. 6

Konsensual shartnomalar huquq va majburiyatlar taraflarning kelishuvlari asosida qonun talab qilgan shaklda rasmiylashtirganlari zahoti tuzilgan hisoblanadi. “Konsensual” so`zi l o tincha “konsensus” so`zidan olingan bo`lib, “kelishuv” ma'nosini bildiradi. Konsensual shartnomaga misol qilib oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, pudrat, mulkni ijaraga berish kabi shartnomalarni ko`rsatsa bo`ladi. Fuqarolik huquqida aksariyat ko`pchilik shartnomalar konsensual shartnomalar guruhiga kiradi. Real shartnomalar bo`yicha huquq va majburiyatlar taraflar o`zaro kelishgan va shartnoma narsasi ashyo yoki pul topshirilgan paytdan vujudga keladi. “Real” so`zi latincha “res” so`zidan olingan bo`lib, “ashyo” ma'nosini bildiradi. Real shartnomaga misol qilib qarz, omonat, hadya, tekin foydalanish shartnomalarini ko`rsatish mumkin. Uchinchi shaxs foydasiga tuziladigan shartnomalar umumiy qoida bo`yicha shartnomadan kelib chiqadigan huquq va majburiyatlar shartnoma tuzishda qatnashgan taraflar uchun paydo bo`ladi. Ayrim hollarda shartnoma uchinchi shaxs foydasiga qaratilib ham tuzilishi mumkin. Uchinchi shaxs foydasiga tuzilgan shartnomaga misol qilib sug`urta shartnomasini ko`rsatish mumkin. Uchinchi shaxs shartnomada alohida taraf bo`lib hisoblanmaydi. Biroq, FKning 362- moddasida ko`rsatilganidek, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada o`zgacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, uchinchi shaxs shartnoma bo`yicha o`z huquqidan foydalanish niyatini qarzdorga bildirgan paytdan boshlab taraflar o`zlari tuzgan shartnomani uchinchi shaxsning roziligisiz bekor qilishlari yoki o`zgartirishlari mumkin emas. Shartnoma tuzgan shaxs shartnomadan kelib chiqqan majburiyatning uchinchi shaxsga nisbatan bajarilishini shart qilgan bo`lsa, bu haqda shartnomada boshqacha hol ko`rsatilmagan bo`lsa, majburiyatning bajarilishini shartnomani tuzgan shaxs ham, foydasiga majburiyatning bajarilishi ko`rsatilgan uchinchi shaxs ham talab qilishi mumkin. 7

Agar uchinchi shaxs o`ziga shartnoma bo`yicha berilgan huquqdan voz kechsa, shartnoma tuzgan shaxs, agar shartnomaning mazmuniga xilof kelmasa, bu huquqdan o`zi foydalanishi mumkin. Shartnomalar, shuningdek ommaviy shartnoma, qo`shilish shartnomasi va dastlabki shartnoma kabi turlarga ham bo`linadi. Tashkilot tarafidan tuzilgan hamda uning bunday tashkilot o`z faoliyati xususiyatiga ko`ra o`ziga murojaat qiladigan har bir shaxsga nisbatan amalga oshirish shart bo`lgan tovarlar sotish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko`rsatish sohasidagi vazifalarini (chakana savdo, jamoat transportida yo`lovchi tashish, aloqa xizmati, elektr quvvati bilan ta'minlash, tibbiy xizmat, mehmonxona xizmati va boshqalarni) belgilab qo`yadigan shartnoma tuzishda bir shaxsni boshqa shaxsga nisbatan afzal ko`rishga haqli emas (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari). Tovarlar, ishlar, xizmatlarning bahosi, shuningdek ommaviy shartnomaning boshqa shartlari hamma iste'molchilar uchun bir xil qilib belgilanadi. Tashkilotning iste'molchiga tegishli tovarlarni berishi, xizmatlar ko`rsatishi, uning uchun tegishli ishlarni bajarish imkoniyati bo`la turib ommaviy shartnoma tuzishdan bosh tortishiga yo`l qo`yilmaydi. Tashkilot ommaviy shartnoma tuzishdan asossiz bosh tortganida haridor (mijoz) uni sud orqali shartnoma tuzishga majbur qilish imkoniyatiga (FKning 358-moddasi) ega. Maishiy pudrat, yo`lovchi tashish, haq evaziga xizmat ko`rsatish shartnomalari ommaviy shartnomalardir. Shartlarini taraflardan biri formulyarlar yoki boshqa standart shakllarda ta'riflagan hamda ikkinchi taraf faqat taklif qilingan shartnomaga butunlay qo`shilish yo`li bilan qabul qilishi mumkin bo`lgan shartnoma qo`shilish shartnoma si deyiladi. Bunday shartnomalarga misol qilib havo va temir yo`l transportida yuk va yo`lovchilar tashish shartnomalarini ko`rsatish mumkin. Odatda, bunday shartnomalar mazmuni hamma uchun deyarli bir xil bo`lib, oldindan belgilab qo`yiladi va binobarin, mijoz uning shartlarini boshqacha tuzishni taklif etish imkoniyatiga ega emas. Biroq qo`shilish shartnomasi 8

mijozning o`z ixtiyori, erki va irodasi bilan shartnomaga qo`shilishini bildiradi. Bunday shartnomalarni aslo bir tomonlama bitim deb hisoblash mumkin emas. Qo`shilish shartnomasini bekor qilish yoki shartnomalarini o`zgartirish asoslari FKning 360-moddasida nazarda tutilgan. Dastlabki shartnoma bo`yicha taraflar kelgusida mol-mulk berish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko`rsatish haqida dastlabki shartnomada nazarda tutilgan shartlar asosida shartnoma tuzish (asosiy shartnoma) majburiyatini oladilar. Dastlabki shartnoma asosiy shartnoma uchun belgilangan shaklda, bordi-yu, asosiy shartnomaning shakli aniqlanmagan bo`lsa, yozma shaklda tuziladi. Dastlabki shartnomaning shakli to`g`risidagi qoidalarga rioya qilmaslik uning haqiqiy sanalmasligiga sabab bo`ladi. Dastlabki shartnomada asosiy shartnomaning narsasini, shuningdek boshqa muhim shartlarini belgilab qo`yish imkonini beradigan shartlar bo`lishi kerak. Dastlabki shartnomada asosiy shartnomani tuzish muddati ko`rsatilgan bo`lishi lozim, agar ko`rsatilmagan bo`lsa, dastlabki shartnoma tuzilgan vaqtdan boshlab bir yil ichida tuzilishi shart (FKning 361-moddasi). Birjalarda tuziladigan turli xil shartnomalar jumladan, forvard, fyuchers, opsion bitimlar – dastlabki shartnomalardir. Shartnomaning mazmuni Shartnomaning mazmunini uning bandlari (shartlari, rekvizitlari) tashkil etadi. Amaldagi qonunchilikka ko`ra, agar taraflar o`rtasida shartnomaning barcha muhim shartlari yuzasidan shunday hollarda talab qilinadigan shaklda kelishuvga erishilgan bo`lsa, shartnoma tuzilgan hisoblanadi. Shartnoma shartlari (bandlari) muhim, odatdagi va tasodifiy shartlarga bo`linadi. Shartnomaning narsasi to`g`risidagi shartlar qonun hujjatlarida bunday turdagi shartnomalar uchun muhim yoki zarur deb hisoblangan shartlar, shuningdek taraflardan birining arizasiga ko`ra kelishib olinishi zarur bo`lgan 9

hamma shartlar muhim shartlar hisoblanadi. Ba'zi shartnomalar uchun xos muhim bandlar qonun bilan belgilanadi. Chunonchi, “Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida”gi qonunning 10- moddasida, “Qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtiruvchilar bilan tayyorlov, xizmat ko`rsatish tashkilotlari o`rtasida shartnomalar tuzish, ularni ro`yxatdan o`tkazish, bajarish, shuningdek ularning bajarilishini monitoringini olib borish tartibi to`g`risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 4 sentabrdagi 383-sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizomning II bandiga muvofiq, shartnomalarda quyidagilar ko`rsatiladi: –shartnomaning mavzusi, mahsulotning nomi, assortimenti, miqdori (hajmi), sifati, narxi (turlari bo`yicha); – shartnomaning umumiy summasi; – tomonlarning huquqlari va o`zaro majburiyatlari; – mahsulotlarni yetkazib berish tartibi va shartlari, topshirish – qabul qilib olish (ishlarni bajarish, xizmatlar ko`rsatish) punktlari va davrlari (muddatlari); – idishga, markirovka qilishga, o`rash-joylashga qo`yiladigan talablar; – hisob-kitoblar tartibi, shakli va muddatlari, tomonlarning to`lov, pochta va yuklab jo`natish rekvizitlari; – shartnoma majburiyatlari bajarilmaganligi yoki zarur darajada bajarmaganligi uchun tomonlarning mulkiy javobgarligi; – nizolarni, fors-major holatlarni hal etish tartibi, tomonlarning rekvizitlari, shartnoma tuzilgan sana va joy. Davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo`jaligi mahsulotlari xarid qilish yuzasidan tuziladigan kontraktatsiya shartnomalarida davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan hamda xo`jaliklar ixtiyorida qoladigan mahsulotlarning sorti va miqdori ham ko`rsatiladi. Odatdagi shartlar muayyan majburiyatga oid munosabatni tartibga soladigan dispozitiv normalar bilan belgilanadigan shartlar hisoblanadi. Bunday shartlar odatdagidek nazarda tutiladi. Masalan, mulk ijarasi shartnomasida mulkni mayda 10

(joriy) ta'mirlash shart qilib ko`rsatilsa ham, ko`rsatilmasa ham bo`ladi, chunki bu shart to`g`risida qonunchilikda (dipozitiv xarakterdagi) ko`rsatma berilgan. Tasodifiy shartlar umumiy huquq me'yorlari bilan tartibga solinmagan masalalar bo`yicha o`zaro kelishuv bo`lib ko`riladi. Chunonchi, ijaraga olingan mulkni ta'mirlash muddati to`g`risidagi masala tasodifiy shartlardan biri hisoblanadi. Shartnomada uning ayrim shartlari tegishli turdagi shartnomalar uchun ishlab chiqilgan namunaviy shartlar bilan belgilanishi nazarda tutilishi mumkin. Shartnomada namunaviy shartlarga havola qilinmagan hollarda bunday namunaviy shartlar taraflarning munosabatlariga ish muomalasi odatlari sifatida qo`llaniladi (FKning 359-moddasi). Shartnoma tuzish Shartnomaning tuzilishi FKning 354-moddasida ko`rsatilganidek, agar taraflar o`rtasida shartnomaning barcha talab qilinadigan shaklda kelishuvga erishilgan bo`lsa, shartnoma tuzilgan hisoblanadi. Shartnomaning umumiy tartibda tuzilishi ikki davr bilan belgilanadi. Birinchi davr – shartnoma tuzishga taklif qilish davri, bu oferta, shartnoma tuzishga taklif qiluvchi esa, offerent, deb ataladi. Ikkinchi davr – shartnoma tuzish to`g`risidagi taklifni qabul qilish, bu aksept, taklifni qabul qiluvchi akseptant deb aytiladi. Shartnoma tuzishning umumiy tartibiga oid qoidalar FKning 364-381- moddalarida berilgan. Bu qoidalarda aytilishicha , agar shartnoma tuzish to`g`risidagi taklif (oferta) javob uchun muddat tayinlab qilingan bo`lsa, bu holda shartnoma ikkinchi taraf (akseptant) tomonidan taklifning qabul qilinganligi to`g`risidagi javob shu muddat ichida taklif qiluvchi (offerent) tomonidan olingan holdagina tuzilgan hisoblanadi. Oferta yo`llagan shaxs uning akseptini olgan paytdan shartnoma tuzilgan hisoblanadi. 11

Shartnoma tuzilishi uchun taraflar o`zaro kelishuvining o`zigina kifoya emas. Bu kelishuv tegishli shaklda rasmiylashtirilgan bo`lishi shart. Shartnomalarning shakli FKning 366-moddasida belgilangan qoidalarga muvofiq bo`lishi shart. Unga asosan, agar qonunda muayyan turdagi shartnomalar uchun ma'lum bir shakl belgilab qo`yilmagan bo`lsa, shartnoma bitimlar tuzish uchun nazarda tutilgan har qanday shaklda tuzilishi mumkin. Notarial tasdiqlanishi yoki davlat ro`yxatidan o`tkazilishi shart bo`lgan shartnoma notarial tasdiqlangan yoki ro`yxatdan o`tkazilgan paytdan e'tiboran, notarial tasdiqlanishi va ro`yxatdan o`tkazilishi zarur bo`lganda esa – shartnoma ro`yxatdan o`tkazilgan paytdan e'tiboran shartnoma tuzilgan hisoblanadi. Agar taraflar shartnomani muayyan shaklda tuzishga kelishgan bo`lsalar, garchi qonunda bu turdagi shartnomalar uchun bunday shakl talab qilingan bo`lmasa-da, shartnoma belgilangan shaklga keltirilganidan keyin tuzilgan hisoblanadi. Yozma shartnoma taraflar imzolagan bitta hujjatni tuzish yo`li bilan, shuningdek pochta, telegraf, teletayp, telefon, elektron aloqa yoki h u jjat shartnomadagi tarafdan chiqqanligini ishonchli suratda aniqlash imkonini beradigan boshqa aloqa yordamida hujjatlar almashish yo`li bilan tuzilishi mumkin. Shartnoma tuzish haqidagi taklif (oferta) akseptantga bildirilgunicha chaqirib olinishi mumkin. Biroq, u akseptant tomonidan qabul qilib olingan bo`lsa, akseptlash uchun belgilangan muddat davomida chaqirib olinishi mumkin emas. Oferta muayyan shaxsga ham, nomuayyan shaxslrga ham qaratilgan bo`lishi mumkin. Masalan, mahsulotni reklama qilish, o`z xizmatini taklif etib e'lon berish – nomuayyan shaxslar doirasida yo`llangan oferta hisoblanadi. Bunday ofertani odatda, ommaviy oferta deb ham yuritiladi. Oferta yuborilgan shaxsning uni qabul qilganligi haqidagi javobi aksept hisoblanadi. Aksept to`liq va pisandasiz bo`lmog`i shart. Agar qonundan, ish 12

muomalasi odatidan yoki taraflarning ish bo`yicha avvalgi munosabatlaridan boshqacha ma'no kelib chiqmasa, sukut saqlash aksept bo`lmaydi. Agar shartnoma tug`risidagi taklif (oferta) javob uchun muddat tayinlanmasdan, og`zaki ravishda qilingan bo`lsa, ikkinchi taraf (akseptant) bu taklifni qabul qilganligini darhol taklif qiluvchiga (offerentga) bildirgan holdagina shartnoma tuzilgan hisoblanadi. Agar bunday taklif yozma ravishda qilingan bo`lsa, taklifni qabul qilganlik (aksept) to`g`risidagi javob uni olish uchun lozim bo`lgan normal vaqt davomida olingan taqdirdagina shartnoma tuzilgan hisoblanadi. Agar shartnoma tuzishga rozi bo`lganlik to`g`risidagi kechiktirilib olingan javobdan uning o`z vaqtida yuborilganligi ma'lum bo`lsa, bu holda taklif qiluvchi shaxs (offerent javobning kechiktirilib olinganligi to`g`risida ikkinchi taraf (akseptant) ni darhol xabardor qilsagina javob kechiktirilgan hisoblanadi. Bu holda javob ayni paytda yangi taklif (oferta) hisoblanadi. FKning 375-moddasida ko`rsatilganidek, ofertada taklif qilinganidan boshqacha shartlar asosida shartnoma tuzishga rozilik bildirish to`g`risidagi javob aksept hisoblanmaydi. Bunday javob akseptdan bosh tortish va ayni vaqtda yangi oferta hisoblanadi. Odatda , shartnomada u tuzilgan joy ko`rsatib o`tilishi kerak. Agar shartnomada uning tuzilgan joyi ko`rsatilmagan bo`lsa, shartnoma oferta yo`llagan fuqaroning yashash joyida yoki yuridik shaxsning joylashgan yerida tuzilgan hisoblanadi (FKning 376-moddasi). Ayni paytda “Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy- huquqiy bazasi to`g`risida”gi qonunda belgilanishicha, kontraktatsiya shartnomalari qishloq xo`jaligi mahsulotini yetishtiruvchi joylashgan yerda tuziladi. Yuqorida aytganimizdek, shartnomalar tuzishda taraflar erkindirlar. Binobarin, hech qaysi taraf shartnoma tuzishga majbur qilinmaydi. Biroq, ayrim hollarda majburiy shartnoma tuzilishi mumkin. Bunda shartnoma tuzish o`zi uchun 13

majburiy bo`lgan taraf oferta olgan kundan boshlab o`ttiz kun ichida boshqa tarafga aksept to`g`risida, akseptdan voz kechish haqida yoki boshqacha shartlar asosida akseptlashi haqida (shartnoma loyihasiga o`zining e'tirozlari bayonnomasini qo`shgan holda) bildirish yo`llashi lozim. Basharti, shartnoma tuzish offerent uchun majburiy bo`lsa-yu, u o`z takliflariga boshqacha shartlar asosida akseptlash olsa (shartnoma loyihasiga e'tirozlar bayonnomasi bilan birga), u holda bu taraf bildirish xabarnoma olingan yoki aksept muddati tamom bo`lgan kundan boshlab, o`ttiz kun ichida kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun sudga murojaat qilishga haqli. Shartnoma tuzishi majburiy bo`lgan taraf uni tuzishdan bosh tortsa, ikkinchi taraf uni shartnoma tuzishga majbur etish talabi bilan sudga murojaat qilishga haqli. Shartnoma tuzishdan asossiz bo`yin tovlayotgan taraf shu tufayli yetkazilgan zararni boshqa tarafga to`lashi shart. Shartnoma tuzish vaqtida vujudga kelgan kelishmovchiliklar sudda ko`rib chiqilgan hollarda, kelishmovchiliklarga sabab bo`lgan shartlar sud tomonidan belgilanadi. Shuningdek shartnomalar kim oshdi savdosida ham tuzilishi mumkin. Bunday hollarda obyektni, mulkni, tovarni oldi-sotdi shartnomasi kim oshdi savdosini o`tkazgan tashkilot bilan savdoda g`olib chiqqan shaxs (ashyoning mulkdori, mulkiy huquq egasi yoki ixtisoslashgan tashkilot) o`rtasida tuziladi. FKning 374-moddasida belgilanganidek, qonunda ko`rsatilgan hollarda, ashyoni yoki mulkiy huquqni sotish to`g`risidagi shartnomalar faqat kim oshdi savdosi o`tkazish yo`li bilan tuzilishi mumkin. Shuningdek kim oshdi savdosi sud qarorlari ijrosini t a 'minlash uchun ham o`tkaziladi (shartnoma majburiyatlari yuzasidan undiruv majburiy ravishda sud tomonidan qarzdorning mol-mulklariga qaratilgan hollarda, bunday mol-mulklarning muhofazasi ta'minlanmaydi ham). Kim oshd i savdosi auksion yoki tanlov shaklida amalga oshiriladi. Odatda, bitta ishtirokchi qatnashgan kim oshdi savdosi o`tkazilmagan hisoblanadi. Auksion va tanlovlar ochiq (bunda xohlagan shaxslar qatnashishlari mumkin) va yopiq 14

(maxsus taklif etilgan shaxslar qatnashishlari mumkin) shaklida o`tkazilishi mumkin. Kim oshdi savdosini o`tkazish shaklini agar qonunda boshqacha hol belgilanmagan bo`lsa, sotiladigan mol-mulkning mulkdori belgilaydi. Ochiq turdagi kim oshdi savdosiga qilingan taklif (xabar) ni ommaviy oferta desa ham bo`ladi. Unda kim oshdi savdosining vaqti, joyi, shakli, savdoga nima qo`yilayotgani, o`tkazish tartibi, qatnashchilarni rasmiylashtirish , savdoga qo`yilayotgan obyektning boshlang`ich narxi to`g`risidagi , shuningdek savdoga shartnoma tuzish huquqi qo`yilayotgan bo`lsa, bunga beriladigan muddat haqidagi ma'lumot bo`lishi mumkin. Savdo tashkilotchisi auksion o`tkazishdan xohlagan vaqtda, lekin u o`tkaziladigan kundan kamida uch kun oldin , tanlov o`tkazishdan esa – kamida o`ttiz kun oldin bosh tortishga haqli. Bunday hollarda tashkilotchi ishtirokchilar ko`rgan haqiqiy zararlarni (xarajatlarni), yopiq savdolar tashkilotchisi o`zi taklif etgan ishtirokchilarning real zararini to`laydi. Shuningdek ishtirokchilarga ular dastlab tashkilotchiga to`lagan zakalat puli ham to`lanadi. Ayni paytda zakalat savdoda qatnashgan, ammo g`olib chiqmagan shaxslarga ham qaytariladi. G`olib bilan tashkilotchi o`rtasida savdo natijalari to`g`risida bayonnoma t u ziladi. Bu bayonnoma ashyoni, obyektni yoki mulkiy huquqlarni oldi-sotdi shartnomasiga tenglashtiriladi. Bayonnoma imzolashdan bosh tortgan g`olib chiqqan shaxs to`lagan zakalatidan mahrum bo`ladi. Tashkilotchi imzolashdan bosh tortganida zakalatni ikki hissa qilib, shuningdek g`olibga savdoda qatnashishi tufayli yetkazilgan zararning zakalatdan ortiq bo`lgan qismini to`laydi. Shartnomalarni o`zgartirish va bekor qilish Umumiy qoida bo`yicha, shartnoma taraflarning kelishuviga muvofiq o`zgartirilishi va bekor qilinishi mumkin. 15

Taraflardan birining talabi bilan shartnoma sud tomonidan faqat quyidagi hollardagina o`zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin: 1) ikkinchi taraf shartnomani jiddiy ravishda buzsa; 2) Fuqarolik kodeksi, boshqa qonunlar va shartnomada tuzilgan o`zga holatlarda. Taraflardan birining shartnoma buzishi ikkinchi tarafga u shartnoma tuzishga umid qilishga haqli bo`lgan narsadan ko`p darajada muhrum bo`ladigan qilib zarar yetkazishi shartnoma jiddiy buzish hisoblanadi. Bir taraf shartnoma bajarishda to`la yoki qisman bosh tortib, qonun yoxud taraflarning kelishuvida bunga yo`l qo`ysa, shartnoma tegishlicha bekor qilingan va o`zgartirilgan hisoblanadi. Qonun vaziyat jiddiy o`zgarishi munosabati bilan shartnomani o`zgartirish va bekor qilishga ham yo`l qo`yadi. Sh artnoma tuzishda taraflar uchun asos bo`lgan vaziyatning jiddiy o`zgarishi, agar boshqacha tartib shartnomada nazarda tutilmagan bo`lsa yoki uning mohiyatidan anglashilmasa, shartnomani o`zgartirish yoki bekor qilish uchun asos bo`ladi. Vaziyatni taraflar oldindan ko`ra olganlarida shartnorma umuman tuzmasliklari yoki ancha farq qiladigan shartlar bilan tuzishlari mumkin bo`lgan darajada o`zgartirishi uning jiddiy o`zgarish hisoblanadi. Agar taraflar shartnomani jiddiy o`zgargan vaziyatga muvofiqlashtirish yoki uni bekor qilish haqida o`zaro kelisha olmagan bo`lsalar, shartnoma manfaatdor tarafning talabi bilan FKning 383-moddasida ko`rsatilgan shartlar mavjud bo`lgan hollarda shartnoma sud tomonidan bekor qilinishi mumkin. Basharti, qonun hujjatlaridan, shartnoma yoki ish muomalasi odatlaridan boshqacha tartib kelib chiqmasa , shartnoma qanday shaklda tuzilgan bo`lsa, uni o`zgartirish yoki bekor qilish to`g`risidagi kelishuv ham shunday shaklda tuziladi. Bir taraf shartnomani o`zgartirish yoki bekor qilish haqidagi taklifga ikkinchi tarafdan rad javobi olganidan keyingina yoki taklifda ko`rsatilgan yoxud qonunda yoinki shartnomada belgilangan muddatda, bunday muddat bo`lmaganida esa – 16

o`ttiz kunlik muddatda javob olmaganidan keyin shartnomani o`zgartirish yoki bekor qilish haqidagi talabni sudga taqdim etishi mumkin. Agar qonunda yoki taraflarning kelishuvida boshqacha tartib belgilab qo`yilmagan bo`lsa, taraflar shartnoma o`zgartirilguncha yoki bekor qilinguncha majburiyat bo`yicha o`zlari bajargan narsalarni qaytarib berishni talab qilishga haqli emaslar. 17

O'xshashlar

Tergov versiyalari to`g`risida ta`limot

Iste`molchilarning asosiy huquqlari tovarlar to`g`risida ma`lumot

Qishloq xo`jaligidagi shartnoma munosabatlariga umumiy tavsifnoma

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASI QABUL QILINGANLIGINING YIGIRMA YILLIGI MUNOSABATI BILAN AMNISTIYA TO`G`RISIDA

Iste`molchilarning tovarlar to`g`risida noto`g`ri ma`limot berilganda va tovar (ish, xizmat) xavfsiz bo`lishiga talablar qo`yish huquqi