Iste`molchilarning asosiy huquqlari tovarlar to`g`risida ma`lumot - Huquqshunoslik - Referatlar

Iste`molchilarning asosiy huquqlari tovarlar to`g`risida ma`lumot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Iste`molchilarning asosiy huquqlari tovarlar to`g`risida ma`lumot Reja: 1. O`zbekiston Respublikasi «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi Qonunida qo`llaniladigan asosiy tushunchalar va ularning mazmuni. 2. «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi Qonun bo`yicha iste`molchilarning asosiy huquqlari. 3. Iste`molchining tovar (ish, xizmat)lar to`g`risida ma`lumot olish huquqi.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi Qonunda qo`llaniladigan asosiy tushunchalar va ularning mazmuni. 1. Ma`lumki, har qanday qonunda muayyan o`ziga xos atamalar, iboralar mavjud bo`ladi. Ko`p hollarda turmushda ushbu iboralar va atamalar turli mazmun kasb etishi va turlicha ma`noda talqin etilishi mumkin. Bu esa qonunlar mazmunini to`g`ri anglab yetish va ularni ijro etishga xalaqit beradi. Xuddi shu sababli «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi Qonunning 1 – moddasida ushbu qonunda qo`llanilgan asosiy tushunchalarga ta`rif beriladi. 2. «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi Qonunning 1 – moddasida iste`molchi tushunchasiga quyidagicha ta`rif beriladi: iste`molchi – foyda chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan holda shaxsiy iste`mol va boshqa maqsadlarda foydalanish uchun tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo`lgan fuqaro (jismoniy shaxs) hisoblanadi. Ushbu ta`rifdan ko`rinib turibdiki, faqatgina jismoniy shaxs iste`molchi bo`lishi mumkin. Fuqarolik kodeksi 16-moddasiga asosan jismoniy shaxs deganda, O`zbekiston Respublikasining fuqarolari, chet el fuqarorlari, shuningdek fuqaroligi bo`lmagan shaxslar tushuniladi. Jismoniy shaxs huquq subyekti sifatida qanday belgilarga ega bo`lishi kerak, degan savol tug`ilishi mumkin. Ma`lumki, fuqaro muayyan majburiyat munosabatlarida qatnashish, yirik summalarda bitimlar tuzish uchun muomala layoqatiga ega bo`lishi kerak.

www.arxiv.uz Biroq, iste`molchi maqomini olish uchun hech qanday muomala layoqati talab etilmaydi. Fuqaroning huquq layoqatiga ega bo`lishi kifoya. Fuqarolik kodeksining 17-moddasiga asosan, fuqaroning huquq layoqati u tug`ilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Bu o`rinda shuni ham e`tirof etish lozimki, jismoniy shaxsnigina iste`molchi sifatida tan olish zamirida chuqur ma`no yotadi. Har qanday jismoniy shaxs eng avvalo, biologik mavjudot, u yashashi, hayot kechirishi uchun oziq – ovqat, qiyim – bosh, turarjoy va shu kabilarni iste`mol qilishi va ulardan foydalanishi shart. Uning bu ehtiyojlari faqat kishilik jamiyatida qondirilishi mumkin. Ayni vaqtda inson sotsial mavjudot ham, u shaxs sifatida jamiyatda, fuqaro sifatida davlatda harakat qilish uchun muayyan ijtimoiy xizmatlarga, tovarlarga, bilim va axborotlar olishga, transport, kommunikatsiya vositalaridan foydalanish va shu kabilarga ehtiyoj sezadi. Jismoniy shaxsning biologik va sotsial mavjudot sifatidagi ehtiyojlari bu ehtiyojlarni qondirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ushbuni qondirmay turib, barkamol insonni, shaxsni, fuqaroni shakllantirib bo`lmaydi. Shu sababli ham insonning moddiy, maishiy va boshqa ehtiyojlarini qondirish – bu ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan vazifadir. Aslini olganda, jamiyatdagi barcha ijtimoiy institutlar, iqtisodiy tuzilmalar inson mavjudligi uchun bor va unga xizmat qiladi. Insonning moddiy, maishiy, ma`naviy ehtiyojlarini qondirishdan inson ham, jamiyat ham teng darajada manfaatdordir. Ayni paytda bu ehtiyojlarni qondirish shunchaki oddiy, jo`n jarayon emas. Agar taraqqiyotning tarixiy bosqichlarida rivojlanmagan natural xo`jalik ustuvorlik qilgan davrlarda inson o`z ehtiyojlarini asosan o`zi qondirgan bo`lsa, bugungi kunda u bunga qodir emas. Chunki, birinchidan, inson

www.arxiv.uz ehtiyojlari doirasi kengaydi, ikkinchidan, har qanday tovar, ish, xizmat uni tayyorlovchi yoki amalga oshiruvchidan maxsus malaka va bilim talab etadi. Eng asosiysi shundan iboratki, inson o`z ehtiyojlarini qondirish uchun har kuni o`nlab tovar ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va ish bajaruvchilar, xizmat ko`rsatuvchilar bilan huquqiy munosabatlarga kirishadi. Bu huquqiy munosabatlarning pirovard maqsadi insonning moddiy, ma`naviy va maishiy ehtiyojlarini to`la va samarali qondirish hisoblanadi. Demak, bunday holatda, tovarlar, ishlar, xizmatlardan bevosita o`z ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanadigan shaxs alohida huquqiy maqomga ega bo`lishi lozim. Qonunda iste`molchi huquqiy maqomi shaxsiy iste`mol va boshqa maqsadlarda foydalanish uchun tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo`llgan fuqaroga berilishi belgilab qo`yilgan. Agar fuqaro tadbirkorlik maqsadida (qayta sotish maqsadida) tovar sotib olsa, u iste`molchi hisoblanmaydi. Tovar shaxsiy iste`mol maqsadida emas, balki foyda olish bilan bog`liq bo`lmagan boshqa maqsadlarda (masalan, shaxsiy tomorqasida foydalanish uchun) sotib olingan hollarda ham unga iste`molchi maqomi berildi. Shu sababli ham yakka tadbirkor sifatida ro`yxatdan o`tgan fuqaro iste`molchi bo`lmaydi, deyish noto`g`ri hisoblanadi. Yakka tadbirkor shaxsan iste`mol qilish uchun tovarlar sotib olgan, ish va xizmatlardan foydalangan holda, u iste`molchi hisoblanadi. Aynan vaqtda shunday huquqiy munosabatlar borki, bunday munosabatlarda ishtirok etgan jismoniy shaxs (yakka tadbirkor) iste`molchi maqomini ola olmaydi. Masalan, mahsulot yetkazib berish shartnomasi, kontraktatsiya shartnomasi, korxonani ijaraga olish shartnomasi, franshizing (kompleks tadbirkorlik litsenziyasi shartnomasi) shartnomasi va shu kabilar. Ushbu shartnomalar o`z

www.arxiv.uz mohiyatiga ko`ra tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda tuziladigan shartnomalardir. FK 425-moddasining 1-qismida ham iste`molchi tushunchasi mazmunini ochib beruvchi belgilar mujassamlashgan. Unga ko`ra fuqaro chakana oldi-sotdi shartnomasi orqali shaxsiy maqsadlar, ro`zg`orda yoki tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan boshqa maqsadlarda tovar sotib olganda ham iste`molchi hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi – iste`molchiga realizatsiya qilish uchun tovar ishlab chiqaradigan korxona, tashkilot, muassasa yoki xususiy tadbirkor; Ijrochi – maishiy xizmat, uy-joy-kommunal, ta`mirlash- qurilish, transport xizmati va xizmat ko`rsatishning boshqa sohalarida shartnoma bo`yicha iste`molchi uchun ishlar bajaradigan yoki xizmatlar ko`rsatadigan korxona, tashkilot, muassasa yoki xususiy tadbirkor; Sotuvchi – oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha iste`molchiga tovar realizatsiya qiladigan korxona, tashkilot, muasasa yoki xususiy tadbirkor; Shartnoma – tovarni olish-sotishni amalga oshirishda, ishlar bajarish va xizmatlar ko`rsatishda sifat, miqdor, muddat, narx va boshqa shartlar to`g`risida iste`molchi bilan sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o`rtasidagi og`zaki yoki yozma kelishuv; Tovar – ishlab chiqaruvchi faoliyatining iste`molchiga shartnoma bo`yicha sotish uchun mo`ljallangan mahsuli, shu jumladan import mahsuloti; Normativ hujjatlar – standartlar, ularga tenglashtirilgan boshqa hujjatlar (qurilish normalari va qoidalari, dori-darmonlar xususidagi davlat farmokopeyasi hamda muvaqqat farmokopeya qoidalari va boshqalar), texnik shartlar, texnik tavsiflar,

www.arxiv.uz retseptura va tovar (ish, xizmat) sifatiga va xavfsizligiga nisbatan belgilangan talablarni o`z ichiga oluvchi boshqa hujjatlar; Tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi – tovarni iste`mol qilish, undan foydalanish, uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilishning, shuningdek ish yoki xizmat natijalaridan foydalanishning odatdagi sharoitlarida iste`molchining hayoti, sog`lig`i yoki mol-mulkiga zarar yetkazilishi ehtimoli bilan bog`liq xavf-xatarning yo`qligi; Muvofiqlik sertifikati – sertifikatlangan mahsulotning belgilangan talablarga muvofiqligini tasdiqlovchi hujjat; Tovar (ish, xizmat)ning nuqsoni – tovar (ish, xizmat) va normativ hujjatlarning majburiy talablariga, shartnoma shartlariga yoxud tovarlar (ish, xizmat)ning sifatiga odatda qo`yiladigan talablarga nomuofiqligi; Tovar (ish, xizmat)ning jiddiy nuqsoni – tovar (ish, xizmat)dan belgilangan maqsadda foydalanib bo`lmaydigan qilib qo`yadigan yoxud bartaraf etish uchun ko`p mehnat va vaqt sarflash talab qilinadigan kamchilik; Kafolat muddati – tovardan (xizmatdan) foydalanishning (oylar hisobidagi) normativ muddati yoki tovar (xizmat)ning muayyan vazifani (necha soatda, necha ish jarayonida, qancha kilometr masofani bosib o`tib va h.k.) bajarish vaqti tarzida belgilangan muddati bo`lib, bu muddat ichida ishlab chiqaruvchi (ijrochi), basharti tovarni ishlatish (xizmatdan foydalanish) qoidalariga rioya etilgan bo`lsa, tovarning (xizmatning) sifatiga nisbatan normativ hujjatlarda nazarda tutilgan talablar bajarilishini kafolatlaydi va ta`minlaydi; Xizmat muddati – tovardan foydalanishning belgilangan muddati bo`lib, u tamom bo`lgach, tovarning texnik holatidan qat`i nazar, undan foydalanish to`xtalishi lozim;

www.arxiv.uz Yaroqlilik (saqlash) muddati – muayyan davr bo`lib, bu davrda tovar foydalanishga yaroqli bo`ladi va u tamom bo`lgach, tovar odamlar hayoti hamda sog`lig`i uchun xavf tug`dirishi mumkin; Kassa cheki – tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi to`langanligini tasdiqlaydigan, tovar (ish, xizmat)ning bahosi, haq to`langan sana va kassa apparatining nomeri ko`rsatilgan hujjat; Tovar cheki – tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi to`langanligini tasdiqlovchi, tovar (ish, xizmat)ning bahosi, haq to`langan sana hamda sotuvchining nomi va joylashgan manzili haqidagi ma`lumot ko`rsatilgan hujjat. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risidagi Qonun bo`yicha iste`molchilarning asosiy huquqlari Iste`molchilarning asosiy huquqlari mazkur qonunning 4- moddasida o`z aksini topgandir. Bu moddada keltirilishicha iste`molchilar quyidagi huquqlarga ega: Tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida to`g`ri va to`liq ma`lumot olish; Tovar (ish, xizmat) ni erkin tanlash va uning tegishli darajada sifatli bo`lishi; Tovar (ish, xizmat) ning xavfsiz bo`lishi; Hayoti, sog`lig`i va mol-mulki uchun xavfli nuqsoni bo`lgan tovar (ish, xizmat), shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning g`ayriqonuniy harakati (harakatsizligi) tufayli yetkazilgan moddiy ziyon, ma`naviy zararning to`liq hajmda qoplanishi;

www.arxiv.uz Buzilgan huquqlari yoki qonun bilan muhofaza etiladigan manfaatlari himoya qilinishini so`rab sudga, boshqa vakolatli davlat organlariga murojaat etish; Iste`molchilarning jamoat birlashmalarini tuzish. Qonunda aytib o`tilganidek iste`molchilarning asosiy va muhim huquqlaridan biri bu ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) hamda tovar (ish, xizmat)lar haqida o`z vaqtida zarur, to`g`ri va tushunarli ma`lumot olish huquqidir. Iste`molchilar huquqlarini himoya qilishda tovar (ish, xizmat) haqidagi ma`lumot muhim ahamiyat kasb etadi, chunki u tovar, ish va xizmatni erkin tanlash tamoyilidan kelib chiqadi (bu haqda batafsil qonunning 5, 6- moddalariga berilgan sharhlarga qaralsin). Ammo ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar, iste`molchilarga kerakli tovarni obyektiv tanlash imkoniyatini beruvchi to`liq, haqqoniy ma`lumotni, odatda, bermaydilar. Zero, bunday ma`lumotning iste`molchiga berilishi ularning «manfaatlari (odatda, noqonuniy manfaatlari)ga» putur yetishiga olib kelishi mumkin. Iste`molchilarning asosiy huquqlaridan biri bo`lmish yuqorida izoh etilgan iste`molchilarning tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida to`g`ri va to`liq ma`lumot olish huquqi o`z mohiyatiga ko`ra, iste`molchilarning yangi boshqa huquqini yuzaga keltiradi. Bu huquq iste`molchilar huquqlarini himoya qilish sohasi haqida bilim olishga bo`lgan huquqidir. Iste`molchilarning asosiy huquqlaridan yana biri bu tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlashga bo`lgan huquqidir. Iste`molchi o`ziga kerak bo`lgan tovarni sotib olishi hamda ish, xizmatga buyurtma berishi mumkin. U o`z xohish-irodasidan kelib chiqqan holda, hech kimning majburlovi, undovisiz o`zining ehtiyojlari uchun maqbul va kerakli bo`lgan tovar (ish, xizmat)ni o`zi

www.arxiv.uz xohlagan savdo yoki xizmat ko`rsatish korxonasidan erkin tanlagan holda sotib olish, buyurtma berish yoki uning natijasidan foydalanish huquqiga egadir. Qonunda normalangan iste`molchining asosiy va muhim huquqlaridan biri, bu ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)lar tomonidan iste`molchilarga taqdim etilayotgan tovar (ish va xizmat)lar natijalarini tegishli darajada sifatli bo`lishiga bo`lgan huquqidir. Qonunda iste`molchining tovar (ish, xizmat) sifatini tekshirish huquqi o`z aksini topgan (Qonunning 8-moddasi, 5- qismi). Tovar (ish, xizmat)ning tegishli darajada sifatli bo`lishiga nisbatan talablar birinchi galda ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ga qaratilgandir. Shu o`rinda «sifat» degan iborani talqin etib o`tish joiz. Ko`plab olimlar unga turlicha ta`rif berishgan. Jumladan, Aristotel fikricha, «sifat shunday mavjud turga xos alomatki, u bir mavjudlikni, uning turiga xosligini boshqa mavjudlikdan, xudi shu turga kiruvchidan ajratadi», ya`ni «narsalarni taqqoslab baholashga oid xususiyatdir». Gegel esa, «shunday narsalar borki, o`zining sifatiga qarab borligini tasdiqlaydi», deb ta`kidlaydi. Bundan to`rt asr ilgari ingliz geografi va tarixchi olimi R. Gaklyut eksportyorlarga qarata: «… sizning mahsulotlaringiz sifati ishonchliligi, boshidanoq sizning mahsulotingizga nisbatan ishonch uyg`otadi, ammo o`z vaqti bilan soxta va yolg`on mahsulotlar bu ishonchni yo`qotib, sizga sizning mahsulotlaringizga nafrat hamda obro`sizlanishni unutmang» deb tuvsiya etgandi. Sifatni: «Sifat – muhim belgi, xususiyat bo`lib bir predmetni ikkinchi predmetdan ajratish imkonini yaratadi»; «sifatlilik – sifati yaxshi, ehtiyojlarni qondiruvchi» deb sharxlash mumkin. Tovar (ish, xizmat) sifati – tadbirkorlik faoliyati foydaliligini belgilovchi muhim ko`rsatkich

www.arxiv.uz hisoblanadi. Demak, sifat bu – birinchi galda farq, ikkinchi galda ishonch, uchinchi galda baho, to`rtinchi galda obro`ni belgilaydi. Sifat jihatidan talabga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat)larni qabul qilish yoki qilmaslik borasida iste`molchiga keng huquqlar beriladi. Bunday qoidaning nazarda tutilishi, avvalo, iste`molchi sifatida tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchilarning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Tovarning sifatliligini quyidagi jihatlar bilan belgilash mumkin: Sifatning oliy darajasi (foydalanish uchun yaroqlilik, ehtiyojni to`la qanoatlantirish xususiyati). Uzoq muddatliligi (chidamliligi). Tashqi ko`rinishi, shaklining chiroyliligi, jozibadorligi. Almashuvchanligi. Foydalanishga qulayliligi, texnik xizmat ko`rsatishning va ta`mirlash (tuzatish)ning yengilligi. Montaj qilish (yig`ish)ning yengilligi va ekspluatatsiya (ishlatish)da qulayligi. Xavfsizlik ko`rsatkichi. Yuzaga keladigan (qo`shimcha yuklanishga chidamliligi) (peregruzok) ni aniqlash darajasi. Xizmat ko`rsatishning kafolatlanganligi, boshqa parametr (jihat)lari. Demak, sifatli tovar topshirish majburiyatini olgan ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste`molchiga yuqorida sanab o`tilgan talablarni o`zida aks ettirgan tovarni topshirishi kerak bo`ladi. Sifatni mahsulotning unga qo`yiladigan talablarga javob berish darajasiga mos kelishiga qarab tushunish mumkin. YA`ni:

www.arxiv.uz birinchidan, sifat har bir mahsulotning ko`pgina xususiyatlariga bog`liq; ikkinchidan, agarda iste`molchi mahsulotning xususiyatlarini ularning ahamiyatiga qarab guruhlash imkoniyatiga ega bo`lsa, sifat raqamlar bilan ifodalanishi mumkin; uchinchidan, sifat – bu o`lchanadigan qiymat, demak, mahsulotning unga qo`yiladigan talablarga javob bermasligini, unda voqe` bo`ladigan ma`lum bir qiymatga qarab, ko`p hollarda uning narxiga qarab aniqlash mumkin bo`ladi. Mahsulotning sifatliligini, ya`ni sifati lozim darajadaligini belgilovchi yana bir jihat – bu uning ishonchliligidir. «Ishonchlilik» - mahsulotni belgilangan vaqt davomida, alohida sharoitlarda qo`yilgan talablarga mos keluvchi funksiyani (faoliyatni) bajara olishidir». Ishonchlilikni sifatning ma`lum darajada ta`minlash usuli, deyish mumkin. Ishonchlilik tovar sifati bilan o`rnatiladi. Shuning uchun ham sifatni huquqiy jihatdan ifodalash talab etilarkan, ishonchlilik tushunchasi tarkibiga – tuzatish (ta`mir)ga loyiqlilik, uzoq muddatlilik va saqlanuvchanlikni kiritish mumkin. Iste`molchilarning yana bir muhim huquqlaridan biri bu tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo`lishiga talab qo`yish huquqidir. Tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi deganda, avvalo ushbu tovar (ish, xizmat)dan foydalanish natijasida iste`molchiga hech qanday zarar (moddiy ziyon, ma`naviy zarar) yetmasligi kerakligi tushuniladi. Bu huquq bir qancha xalqaro hujjatlarda, jumladan BMTning iste`molchilar huquqlari himoyasiga oid Rezolyutsiyasida Yevropa Kengashi (Soveti) tomonidan qabul qilingan. Iste`molchilar haquqlari Xartiyasida, 1975 yil 14 aprel va 1981 yil 19 maydagi Iste`molchilar huquqlarining himoyasi va Informatsion (ma`lumot) siyosatga oid Dastlabki (birinchi) va Ikkinchi dasturlarida ham o`z aksini togan. Tovar (ish, xizmat)lar

www.arxiv.uz ulardan mo`ljallangan maqsadda foydalanishga muvofiq va boshqa maqsadda foydalanishda xavfsiz bo`lishi lozim. Davlat standartlar va majburiy qoidalar orqali iste`molchining bu huquqini kafolatlaydi. Iste`molchiga sotilgan tovar, ko`rsatilgan ish (xizmat) natijasi undan oddiy sharoitlarda foydalanganda, saqlanganda, tashilganda hamda yo`q qilinganda uning hayoti, sog`lig`i hamda atrof-muhit uchun xavfsiz bo`lishi va uning mol-mulkiga zarar yetkazmasligi iste`molchining tovar (ish, xizmat) xavfsiz bo`lishiga talab qo`yish huquqining asosini tashkil etadi. Tovar (ish, xizmat) xavfsizligi deganda, zarar yetkazilishi mumkin degan xavfga yo`l qo`yilmaslik holatiga aytiladi. Tovar (ish, xizmat)dan xavfsiz foydalanish, saqlash, tashish va yo`q qilish qoidalari iste`molchilar manfaatlaridan kelib chiqishi va maksimal tarzda o`rganilishi lozim. Hozirgi davrga kelib, Iste`molchilar masalalari bo`yicha standartlashtirish xalqaro tashkilotining qo`mitasi ushbu masala bilan maxsus shug`ullanmoqda. Mazkur qo`mita nafaqat iste`molchilarning o`ziga, balki ularning mol-mulklari hamda atrof-muhitga ham yetkaziladigan zararlarning oldini olish va ularni bartaraf etish borasida juda kata ishlarni amalga oshirmoqda. Tovar (ish, xizmat)ning iste`molchilar hayoti, sog`lig`i, mol- mulki va atrof-muhit uchun xavfsiz bo`lishiga doir qonun hujjatlarida belgilangan talablarga ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)larning qay darajada rioya etayotganliklari ustidan nazoratni maxsus vakolat berilgan davlat organlari: O`zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash daslat qo`mitasi, O`zstandart agentligi, O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi, O`zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo`mitasi, O`zbekiston

www.arxiv.uz Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi va boshqa vakolatli organlar amalga oshiradilar (23-modda). Qonun iste`molchilarning hayoti, sog`lig`i, mol-mulki hamda atrof-muhit uchun xavf tug`diruvchi tovar ishlab chiqargan (ish bajargan, xizmat ko`rsatgan) ishlab chiqaruvchi (ijrochi) bilan bir qatorda, normativ hujjatlarni tasdiqlagan, muvofiqlik sertifikati bergan, sog`liqni saqlash, tabiatni muhofaza qilish, veterinariya xizmati organlari yoki xavfli tovar (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish yoxud realizatsiya qilishga ruxsat bergan boshqa organlar ham javobgar bo`lishlarini belgilagan. Tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo`lishi ta`minlanmaganligi oqibatida iste`molchining hayoti, soqligi yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar to`liq hajmda qoplanadi (Qonunning 20-moddasi). Qonunning 12-moddasi 6- qismiga ko`ra, agar tovar (ish, xizmat)dan xavfsiz foydalanish yoki uni shu tarzda tashish va saqlash uchun maxsus qoidalarga rioya etish zarur bo`lsa, ishlab chiqaruvchi (ijrochi) bunday qoidalarni ishlab chiqishi, sotuvchi (ijrochi) esa, ularni iste`molchilar e`tiboriga yetkazishi shartligi belgilangan. Bu qoidalar ommaviy qoidalar emas, balki alohida, maxsus qoidalar bo`lib hisoblanadi. Shuni alohida e`tirof etib o`tish lozimki, bu yerda juda ham muhim holat, ya`ni ishlab chiqaruvchi (ijrochi) esa uni iste`molchiga yetkazishi o`z ifodasini topgan. Demak, maxsus qoidalar ishlab chiqilmaganligi, tegishli tartibda tasdiqlanmaganligi, iste`molchiga yetkazilmaganligi yoki yetarli bo`lmaganligi javobgar shaxsni aniqlashda hamda davlat organi, ishlab chiqaruvchi (ijrochi) va sotuvchilar o`rtasidagi majburiyatni taqsimlashda muhim ahamiyat kasb etganligi uchun uni alohida e`tirof etish lozim. Agar tovardan foydalanish, uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilish ish (xizmat)i natijalari iste`molchining hayoti, sog`lig`i, mol-mulkiga yoki atrof-muhitga zarar

www.arxiv.uz yetkazayotganligi yoxud zarar yetkazishi mumkinligi aniqlansa, ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) zarar keltiruvchi sabablar bartaraf etulgunga qadar ularni ishlab chiqarishni (bajarishni, realizatsiya qilishni) darhol to`xtatishi, muomaladan chiqarish va iste`molchilardan qaytarib olish choralarini ko`rishi shart. Zararning sabablarini bartaraf etish mumkin bo`lmagan taqdirda ham ishlab chiqaruvchi (ijrochi) bunday tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlashga, ishni bajarishni va xizmat ko`rsatishni to`xtatishga majbur. Shu bilan birga oziq-ovqat mahsuloti sotuvchi yoki ishlab chiqaruvchi tomonidan albatta utilizatsiya qilinishi kerak. Bu majburiyatlar ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tomonidan bajarilmagan taqdirda, tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlash, ishni bajarishni va xizmat ko`rsatishni to`xtatib qo`yish, muomaladan chiqarish va iste`molchilardan qaytarib olish tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo`lishi va sifati ustidan nazorat qiluvchi davlat boshqaruvi organlirining ko`rsatmasi bilan amalga oshiriladi. Iste`molchilarning asosiy huquqlaridan biri iste`molchilarning jamoat birlashmalarini tuzishga bo`lgan huquqidir. «Kuch – adolatda va birlikda» degan tamoyildan kelib chiqib, iste`molchilar o`z manfaatlarini ko`zlab, bozor iqtisodiyoti sharoitida turli tovarlar (ishlar, xizmatlar) bozorida huquqlari buzilishining oldini olish, ularni himoya qilish maqsadida ixtiyoriy ravishda jamoat birlashmalarini tuzishlari mumkinligi ularning asosiy huquqlari qatoriga kiritiladi. Bu esa adolatga va o`z huquqlarining ta`minlanishidan manfaatdor bo`lgan barcha iste`molchi-fuqarolarni birlashgan holda, aniq belgilangan rejalar asosida, o`zlarining qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilishlari uchun keng imkoniyatlari ochib beradi. Qonunning 30- moddasi iste`molchilarning yuqorida aytib o`tilgan asosiy

www.arxiv.uz huquqlaridan biriga bag`ishlangan bo`lib, u iste`molchilarning jamoat birlashmalari deb nomlanadi. 30-modda iste`molchilarning ijtimoiy himoyaga muhtojlar toifasiga kiritilgan ayrim guruhlariga qonun hujjatlari asosida savdo, maishiy xizmat va xizmat ko`rsatishning boshqa turlari bo`yicha imtiyozlar va afzalliklar berilishi mumkinligini alohida e`tirof etadi. Masalan, yoqilg`i quyish shahobchalarida urush qatnashchilari va 1-guruh nogironlari avtomashinalariga bepul xizmat ko`rsatish amalga oshirilishi, umumiy transportlarda yosh bolalarga, nogironlarga maxsus o`rindiqlar ajratilishi, savdo korxonalarida qariyalarga, nogironlarga tovarlar navbatsiz va ayrim hollarda imtiyozli narxlarda sotilishini misol qilib keltirish mumkin. Iste`molchilarning yuqorida ko`rib o`tilgan asosiy huquqlarini amalga oshirish avvalo har bir iste`molchining o`ziga bog`liqdir. Amaliyotda, ya`ni savdo-sotiq, ishlar, xizmatlar soxalarida qonunning barcha talablariga amal qilinishi va iste`molchilarning ushbu qonunda mustahkamlangan huquqlarining ta`minlanishi iste`molchilarning huquqiy madaniyati, o`z huquqlarini bilishi hamda ularni talab qilishida namoyon bo`ladi. Quyidagi sxemada iste`molchilar o`z huquqlari qanday himoya qilishlari mumkinligi o`z aksini topgan

www.arxiv.uz 1. Iste`molchining tovar (ish, xizmat)lar to`g`risida ma`lumot olish huquqi Qonunning 6-moddasida belgilab qo`yilgan iste`molchilarning asosiy va muhim huquqlaridan biri-ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) hamda tovar (ish, xizmat)lar haqida o`z vaqtida zarur, to`g`ri va tushunarli ma`lumot olish huquqidir. Ushbu huquq Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan «Iste`molchilar manfaatlarini himoya qilishning rahbariy tamoyillari» deb nomlangan (N 39/248 – sonli 1985 y. 9 aprel) rezolyutsiyada, Ўзининг љонуний эътироз ва талабларини ођзаки тушун- тириш ёки ёзма равишда таљдим этиш Ќуљуљларни тушунтиради, маслаќат беради, ќужжатларни тузишда ёрдам беради, судда ќимоя љилади Юристнинг маслаќатини судда ќимояни, мустаљил экспертизани олиш мумкин Истеъмолчиг а етказилган зарарларни љоплатиб беролмайди, аммо љандайдир ќаракатларн и амалга оширишга (масалдан, товарни алмаштириш ) ундай олади. Шунингдек, истеъмолчил ар манфаатлар ини књзлаб судга мурожаат этади Ўз ќуљуљларин и Адвокат Ўзбекистон Республикас и Монополияда н чиљариш, раљо-бат ва тадбир- корликни љњл-лаб- љувватлаш давлат љњмитаси СудИстеъмолчи њз ќуљуљини љандай ќимоя љилиши мумкин? Жамоат бирлашма лари Маќалли й ќокимия т Суд етказилган моддий зиён ва маънавий зарарни тњлиљ љопланишига эриша олади Ў з хоќишига књра - њзи яшайдиган жойда - жавобгар жой-лашган жойдаги - зарар етказилган ердаги судга мурожаат љилиши мумкин Маслаќат олиш мумкин, судга даъво аризасини ёзишга књмаклашади ва манфаатни ќимоя љилиб судга мурожаат љилади

www.arxiv.uz Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatining iste`molchilar huquqlarini himoya qilishga oid qonunchilik dasturida (1975 yildagi YEIH ning birinchi dasturida), Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligiga a`zo davlatlarning «Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish sohasidagi hamkorligining asosiy yo`nalishlari to`g`risida»gi bitimida (2000 yil 25 yanvar) va boshqa ko`pgina xilqaro hujjatlarda iste`molchining sosiy xuquqlaridan biri sifatida e`tirof etilgan. Qonunning 6-moddasida keltirilgan zarur, to`g`ri va tushunarli ma`lumot tushunchalariga amaldagi Fuqarolik kodeksida ham, Qonunda ham to`liq ta`rif berilmagan. Shu o`rinda zarur va to`g`ri ma`lumot deganda nima tushuniladi degan savol tug`iladi. Bizningcha, zarur ma`lumot deganda sotuvchi tomonidan xaridorga beriladigan to`liq hajmdagi ma`lumotlar tushuniladi. Zarur ma`lumot iste`molchida tovar (ish, xizmat) haqida tasavvur hosil qilish, aynan ulardan qanday foydalanish kerakligi to`g`risida tushunchani vujudga keltirishi lozim. Odatda, iste`molchi sotib olishni mo`ljal qilgan tovar (ish, xizmat) haqida yetarli ma`lumot (bilim)ga ega bo`lmaydi (ega bo`lishi mumkin bo`lsa-da, qonun iste`molchi bunday ma`lumotga ega bo`lmaydi, deb tahmin qiladi). Shuning uchun ham ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste`molchiga tovar (ish, xizmat) haqida yetarli va to`liq ma`lumot berishi lozim. Iste`molchi esa unga taqdim etilgan ushbu ma`lumotlardan oqilona foydalanib, o`ziga ma`qul bo`lgan, o`zini qiziqtirgan tovarning xususiyatlari, sifati, uni ishlatish va saqlash tartibi haqida to`liq ma`lumotga ega bo`lishi, ushbu tovar (ish, xizmat) natijalaridan mutaxassis ko`magisiz mutaqil ravishda foydalana olishi lozim bo`ladi. Yuqorida keltirilgan ta`rifdan kelib chiqib, «zarur ma`lumot» deganda: birinchidan, sotuvchi (ijrochi, ishlab chiqaruvchi)ning yuridik manzili va u tasarruf (realizatsiya) qilayotgan tovar (bajarayotgan ish, ko`rsatayotgan xizmat) haqida aniq ma`lumotlar tushuniladi (bu ma`lumot orqali iste`molchi unga nuqsonli tovar sotilganda yoki bajarilgan ishda (ko`rsatilgan xizmatda) kamchiliklar aniqlanganda javobgarni topish bilan bog`liq qiyinchiliklar yuzaga kelishining oldi olinadi); ikkinchidan, o`zida albatta uning sifati, asosiy iste`mol xususiyatlari, narxi, ishlab chiqaruvchining majburiyatlari va Qonunning 5, 6-moddalarida sanab o`tilgan

www.arxiv.uz talablarni aks ettirgan ma`mot majmui tushuniladi (bu esa iste`molchiga o`ziga kerakli tovar (xizmat)ni tanlab olish imkonini beradi); uchinchidan, sotuvchi (ijrochi) iste`molchiga savdo va xizmat ko`rsatish qoidalari to`g`risida beradigan to`liq ma`lumot tushuniladi. Bunday qoidalarning mavjudligi uning bajarilishi majburligini belgilaydi. Bu esa iste`molchining kuchi va mablag`i tejalishiga olib keladi. To`g`ri ma`lumot deganda tovar (ish, xizmat)da aks ettirilgan ma`lumot uning asl holdagi ko`rinishiga, ya`ni tarkibiga va xususiyatlariga mos kelishi tushuniladi. Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma`lumotda quyidagilar ko`rsatilishi shart: - tovar (ish, xizmat) majburiy talablarga muvofiq kelishi shart bo`lgan normativ hujjatlarning nomi; - tovar (ish, xizmat)ning asosiy iste`mol xususiyatlari, shu jumladan o`ziga xos xususiyatlari ro`yxati; - bahosi va sotib olish shartlari; - ayrim turdagi tovarlarning ishlab chiqarilgan sanasi; - ishlab chiqaruvchi (ijrochi)ning kafillik majburiyatlari; - tovardan samarali va xavfsiz foydalanish qoidalari hamda shartlari; - tovarning xizmat (yaroqlilik) muddati va ushbu muddat tugaganidan keyin iste`molchi nima ishlar qilishi zarurligi, shuningdek, bunday ishlarni bajarmaslik natijasida kelib chiqishi mumkin bo`lgan oqibatlar to`g`risidagi ma`lumotlar; - ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning nomi va mulkchilik shakli, ro`yxatga olish va litsenziya guvohnomasining qayd raqami; - ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning hamda ular iste`molchidan da`vo qabul qilishga vakolat bergan, shuningdek ta`mirlash ishlarini bajaradigan va texnikaviy xizmat ko`rsatadigan korxonalarning manzillari; - tovarlarni saqlash, xavfsiz utilizatsiya qilish usullari hamda qoidalari; - teatr-konsert tadbirlari o`tkazilayotganda fonogrammadan foydalanishi to`g`risidagi axborot. Sertifikatlanishi shart bo`lgan tovar haqida iste`molchiga uning sertifikatlanganligi to`g`risida ma`lumot taqdim etilishi lozim.

www.arxiv.uz Tovar (ish, xizmat) haqidagi zarur axborotning yo`qligi bunday tovar (ish, xizmat)ni realizatsiya qilish ma`lumot berilgunga qadar tegishli davlat boshqaruvi organining ko`rsatmasi bo`yicha to`xtatib turilishiga sabab bo`ladi. O`zbekiston Respublikasining 1997 yil 30 avgustda qabul qilingan «Oziq- ovqat mahsulotlari xavfsizligi to`g`risida»gi Qonunning 12-moddasiga asosan, iste`molchiga sotilayotgan qadoqlangan va o`ralgan oziq-ovqatlar, ovqatga qo`shiladigan biologik faol qo`shimchalar, oziq-ovqat qo`shimchalari yorliqlariga (suqma varaqalariga) ega bo`lishi, ularda quyidagi ma`lumotlar ko`rsatilishi kerakligi belgilangan. YA`ni: - oziq-ovqat nomi; - oziq-ovqatning nimaga mo`ljallanganligi (maxsus bolalarbop mahsulotlar va parhez taomlar uchun); - tayyorlovchining nomi; - tovar telgisi (belgiga ega tashkilotlar uchun); - oziq-ovqat tarkibiga kirgan narsalar, shu jumladan oziq-ovqat qo`shimchalarining nomi; - oziqlik qimmati, navi; - saqlash shart-sharoitlari (masalan, quyosh nuri tushmaydigan, salqin va quruq joyda; +5 dan +20 gacha daraja issiqlikda); - tayyorlangan sanasi, yaroqlilik muddati; - tayyorlash usuli (masalliqlar hamda maxsus bolalarbop va parhez oziq-ovqat mahsulotlari uchun); - og`irligi; - foydalanish usuli (biologik faol qo`shimchalar, oziq-ovqat qo`shimchalari, maxsus bolalarbop va parhez oziq-ovqat mahsulotlari uchun); - muvofiqlik belgisi (mahsulotni muvofiqlik belgisi bilan tamg`alash huquqini beradigan litsenziyasi bor korxonalar uchun); - normativ yoki texnikaviy hujjatlarning nomerlari va shunga o`xshash ma`lumotlarni o`zida aks ettirishi lozimligi belgilangan.

www.arxiv.uz Yuqoridagilardan kelib chiqib tovarni to`g`ri tanlash uning markirovkasida yetarli (og`irligi, hajmi va tarkibi haqida) ma`lumotlar bo`lishini taqozo etadi. Ammo ko`plab tovarlarni ulgurji, ya`ni katta hajmlarda yetkazib berilishi ko`p hollarda ularda ma`lumotlarni aks ettirish imkoniyati bo`lmasligiga olib keladi. Shuning uchun ham ko`pgina rivojlangan davlatlar qonunchiligida ishlab chiqaruvchilarning, tovarlarning miqdorini va har bir donasining narxini ham alohida ko`rsatishlari shartligi belgilangan. Iste`molchilarga to`g`ri ma`lumot berish usullaridan biri – to`g`ri, maqbul va chiroyli tarzda do`kon yoki atelye peshtaxtalariga sotuvda mavjud bo`lgan yoki tashkilotda tayyorlanadigan mahsulotlar namunalarigina qo`yiladi. Har bir namuna aniq jihozlangan yorliq va narxnoma bilan ta`minlanadi. Tovar yoki xizmatlar narxlari qaydnomasi hammaga ko`rinarli joyga osib qo`yilishi lozim. Peshtaxtalar belgilangan talablar darajasida jihozlangan bo`lishi, ular oynalari terlashining hamda muzlashining oldi olinishi, kechqurunlari esa ular yaxshi yoritilgan bo`lishi kerak. Bu, o`z navbatida, iste`molchiga peshtaxtadan mahsulotlarning xususiyatlariga baho berib, o`ziga maqbulini tanlash imkonini beradi. Sotib oluvchining talabiga binoan peshtaxtadagi tovar namunasi unga sotib yuborilishi mumkin. Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma`lumotni taqdim etishda asosiy vazifa – ular ichidan keraklisini tanlab olishdan iborat. Iste`molchilarga taqdim etiladigan ma`lumotlarning kerakli hijmini ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning o`zi belgilaydi. Ammo u ma`lumot to`liq bo`lmaganligi uchun qonunda belgilangan javobgarlik mavjudligini esidan chiqarmasligi lozim. Ayrim turdagi tovar (ish, xizmat)lar haqidagi ma`lumotlar ro`yxati va ularni iste`molchilarga yetkazish usullari O`zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari bilan belgilanishi mumkin. Ular O`zbekiston Respublikasining barcha hududida umummajburiy kuchga ega bo`ladi. Shu jumladan, ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)lar tomonidan o`rnatilgan qo`shimcha ma`lumotlar tovarning xususiyati va spetsifikasi haqida yanada to`liqroq ma`lumotga ega bo`lishga olib kelishi mumkin.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Asosiy Qonun. T.: O`zbekiston, 1992, 45-bet. 2. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risidagi Qonun. 3. Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo`lmaydi. T.: O`zbekiston, 2005. 4. O`zbekiston Respublikasi «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi qonuniga sharh. T.: «O`zbekiston» nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2005, 288 b. 5. «Standartlashtirish to`g`risida»gi 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan Qonun. 6. «Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risida»gi 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan Qonun. 7. «Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligi to`g`risida»gi 1997 yil 30 avgustda qabul qilingan Qonun. 8. «Fuqarolar sog`ligini saqlash to`g`risida»gi 1996 yil 29 avgustda qabul qilingan Qonun. 9. «Davlat sanitariya nazorati to`g`risida»gi 1997 yil 3 iyulda qabul qilingan Qonun. 10. «Dori vositalari va farmotsevtika faoliyati to`g`risida»gi 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan Qonun. 11. «Bank va bank faoliyati to`g`risida»gi 1996 yil 25 aprelda qabul qiligan Qonun. 12. www.lex.uz

O'xshashlar

Iste`molchilarning tovarlar to`g`risida noto`g`ri ma`limot berilganda va tovar (ish, xizmat) xavfsiz bo`lishiga talablar qo`yish huquqi

Shartnoma to`g`risida umumiy tushunchalar

Tergov versiyalari to`g`risida ta`limot

Iste'molchilar huquqini himoyalash asoslari

Chakana va ulgurji oldi-sotdi shartnomasi