Сайлов жараёни - Huquqshunoslik - Referatlar

Сайлов жараёни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

Сайлов жараёни Режа : 1. Сайлов жараёни тушунчаси, босқичлари ва ўтказилиш муддатини белгилаш тартиби 2. Сайлов округларини тузиш, сайлов участкаларини белгилаш ва сайлов органларини ташкил этиш 3. Сайловчиларни рўйхатдан ўтказиш ва номзодлар кўрсатиш тартиби 4. Ташвиқот-тарғибот ишлари, овоз бериш, қайта сайлов ва такрорий овоз бериш 5. Сайлов натижаларини аниқлаш ва эълон қилиш

1. Сайлов жараёни тушунчаси, босқичлари ва ўтказилиш муддатини белгилаш тартиби Сайлов жараёнларининг бошланишини эълон қилиш ва уни ўтказилишини таъминлаш ҳамма давлатларда Конституция ва қонунлар билан белгиланади. Бу эса ўз-ўзидан равшанки, унинг иштирокчиларини ҳуқуқий жиҳатдан таъминланиши демакдир. Барча демократик давлатларда парламент мамлакат ҳаётида ҳал қилувчи вазифани бажаради. Шунинг учун с айловни ўтказилишида АҚШда Конгресс, Францияда Конституциявий Кенгаш, Германияда Федерал Мажлис, Италияда Президент, Испанияда Қирол, Англияда Қиролича, Канадада Қирол, Японияда Император, Грецияда Прези-дент ва Парламент давлат ва миллат рамзи сифатида парламент сай-ловларини эълон қилади ва унинг ҳаққоний ўтказилишини таъмин-лайди. Сиёсий партиялар ва оммавий ҳаракатлар сайлов жараёнла-рида бир-бирининг фаолиятини назорат қилади. Агар бирор-бир сиёсий партия ёки давлат органи сайловда ноқонуний хатти- ҳаракат-лар содир этса, жуда ёмон оқибатларга олиб келиши мумкин. Дунёнинг барча мамлакатларининг сайловларини ўтказилишида унинг иштирокчиларини ҳуқуқий жиҳатдан таъминланиш принципи тўғри амалга оширилиши мамлакат ривожининг кафолати бўлиб хизмат қилади. Шу ўринда, давлат органлари, жамоат бирлашмалари ва сайловчилар ўртасидаги муносабатларнинг демократиявийлиги муҳим аҳамият касб этади. Ҳар бир юридик жараён сингари сайлов жараёни ҳам ўзида ҳуқуқий нормалар тизимини мужассамлаштирган фаолият туридир. Давлат ҳокимиятининг ўзини ўзи бошқариш органларини ташкил этиш учун ўтказиладиган сайловларни сайлов жараёни деб тушунамиз. Сайлов жараёни ҳуқуқий томондан қатъий белгиланган тар-тибда, босқичма-босқич амалга оширилади: 1) сайловни белгилаш; ушбу босқич умуман бўлмаслиги ҳам мумкин, агарда сайлов ўтказиш куни қонун билан белгилаб қўйилган бўлса. Масалан, АҚШда давлат ҳокимияти ва ўзини ўзи бошқариш органларига сайлов жуфт

йилнинг биринчи душанбасидан кейинги сешанба куни ўтказилиши белгилаб қўйилган. 2) сайлов округларини белгилаш; 3) сайлов участкаларини белгилаш; 4) сайлов органларини ташкил қилиш (сайлов органлари ва бошқалар); 5) сайловчиларни рўйхатга олиш; 6) номзодларни кўрсатиш; 7) сайлов олди ташвиқотлари; 8) овоз бериш; 9) овозларни ҳисоблаш ва сайлов натижаларни аниқлаш; 10) такрорий овоз бериш ёки такрорий сайловлар; 11) натижаларни эълон қилиш. Сайлов жараёнлари босқичлари барча турдаги сайловларда амалга оширилади (иккинчи ва тўртинчи босқичда назарда тутилган босқичлар сайлов жараёнини шакллантириш деб аталади). Сайлов жараёнлари босқичлари бевосита сайлов ҳуқуқига тегишлидир, билвосита сайловларда ушбу босқичларнинг маълум бирлари бўлмаслиги ёки маълум бир босқичлар қўшилиши мумкин. М асалан, сайлов округлари ва сайлов участкаларини ташкил этиш босқичини парламентнинг ички ташкилий органи амалга ошириши мумкин. Сайлов жараёнининг сайловни кунини белгилаш босқичи барча демократик давлатларда махсус тузилган органга ёки мансабдор шахсга юклатилган бўлиб, конституция ва қонунлари асосида мустаҳкамланган. Агар сайловнинг санасини белгилаш қонун ёки Конституция билан аниқ ўрнатилмаган бўлса, қонунда ушбу санани белгилашга ваколатли орган кўрсатилади. Масалан, 1992 йил қабул қилинган Чехия Конституциясида парламентнинг ҳар иккала палата-сига сайлов жараёнлари амалдаги парламентнинг ваколат муддатини тугашига 30 кун қолганида бошланади ва парламентни ваколат муддати тугаган кунда сайлов натижалари эълон қилинади. Агар парламентнинг қуйи палатаси (депутатлар палатаси)

тарқатилиб юбо-рилган бўлса, Конституцияда сайловни палата тарқатиб юборилган-дан сўнг 60 кун ичида ўтказилиши белгиланган. Чехия Конституциясининг 63-моддани 1- қисм “е” бандига мувофиқ, сайлов кунини белгилаш ваколати мамлакат президентига берилган. Шунингдек, 54-моддасини 2-қисмига мувофиқ, президент парламент палаталарининнг қўшма мажлисида сайланади ва прези-дентликка сайловлар амалдаги президентнинг ваколат муддати туга-шига 30 кун қолганда белгиланади. Агар Президент муддатидан олдин истеъфога чиққан бўлса, сайлов истеъфо берилган кундан кейин 30 кун ичида ўтказилади. Дунёнинг аксарият мамлакатларида умумий сайлов лар санаси дам олиш кунига белгиланади. Масалан, Австрия Федерал Конститу-циявий Қонунининг 26-моддаси, 3-қисмига кўра, Миллий Кенгашга (парламентнинг қуйи палатаси) сайловлар якшанба кунига ёки бошқа бир дам олиш кунига белгиланиши лозим. Аммо шу қаторда бошқача қоидалар ҳам мавжуд, масалан АҚШда умумий сайловлар сешанба куни ўтказилади. АҚШ ва Австрия моделларини солиштирадиган бўлсак, Австрияда мамлакат аҳолисини ўз сайлов ҳуқуқини амалга оширишлари шарт деб қаралади, АҚШда эса сайловчиларнинг сай-ловларда қатнашиши эрки иродасига боғлиқ элемент сифатида қара-либ, сайловларда қатнашиши ўз хоҳишидан келиб ҳолда ёндашувдан келиб чиқади. Умуман олганда, аксарият хорижий давлатларда сай-ловларни дам олиш кунида ўтказилиши белгиланишига қарамасдан сайловчининг сайловларда қатнашиши мажбурий эмас. 2-§. Сайлов округларини тузиш, сайлов участкаларини белгилаш, сайлов органларини ташкил этиш Сайлов округлари маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ва вакиллик органлари аъзолигига бўладиган сайловларда фуқароларни ўзида бирлаштирган маълум бир ҳудудий бирликлардир. Айрим давлатлар-да федерация субъектлари, маъмурий ҳудудий бирликлар (вилоятлар, провинциялар, шаҳарлар ва бошқалар) муайян сайлов округи сифа-тида амал

қилиши мумкин. С айлов округлари тузилмаган тақдирда , бутун мамл а кат ягона бир сайлов округи сифатида намоён бўлади. Бунга мисол сифатида президентликка сайловларни кўришимиз мумкин. Сайлов округлари сайлов амалиётида энг кўп учрайдиган сайлов бирликларидир. Ҳудудий бўлмаган вакиллик органларини шакллан-тиришда сайлов бирликлари сифатида муайян сайловчилар гуруҳлари ҳам амал қилишлар мумкин. Мисол учун “социалистик” ориентация-даги мамлакатларнинг парламентларига сайловларда ҳудудийлик тамойилидан ташқари, вакиллик принципи ҳам амал қилади, яъни сайлов бирликлари сифатида мехнат жамоалари ва уларнинг бирлаш-малари ёки ижтимоий сиёсий ташкилотлар (касаба уюшмалари) бўли-ши мумкин. Бунда мамлакат аҳолисининг асосий қисмини ташкил этган касб эгалари парламентда ўз вакилларини сайлашлари учун имконият яратилади. Ҳудудларни сайлов округларига бўлишда сиёсий аҳамият бери-лади, чунки сайлов натижалари бевосита унинг тузилиш принцип-ларига боғлиқ. Шунинг учун одатда, сайлов округларини ташкил этиш қонунлар билан сайлов округларини сони ва чегараларини аниқ белгиланади. Бу эса сайлов жараёнларида сайловчиларнинг тенгли-гини таъминлашга хизмат қилади. Аҳолининг сонини ортиши ва маъмурий ҳудудий бирликлар-нинг кўпайиши сайлов округларини чегараларини муайян вақт ўтиши билан ўзгартириб турилишини талаб этади. Буюк Британияда сайлов округлари чегаралари ҳар 10 йилда қуйи Жамоа палатаси Спикери (раис) бошчилигидаги комиссия таклифига биноан кўриб чиқилади. Кўриб чиқиш жараёнида ҳудудий бирликларни чегаралари ҳисобга олинади, сайлов округлари чегаралари ҳудудий бирликларга “демографик” қиёсланган бўлади. Германияда Бундестагга (қуйи палата) сайловларда сайлов округларини ташкил қилиш 1956 йилги сайлов тўғрисидаги Федерал қонунга мувофиқ (1993 йил таҳрири бўйича) Федерал Президент томонидан ташкил қилинадиган сайлов округларини белгиловчи комиссия ваколатига киради.

Федерал комиссия тарки б и федерал статистик идо ралар раҳбарлари, Федерал маъмурий судининг битта судьяси ва бешта аъзосидан иборат . Ушбу комиссиянинг сайлов округлари ҳақидаги ҳисоботи федерал ички ишлар вазирига тақдим қилинади ва у ўз навбатида бу ҳисоботни Бундестагга топширади ва бу ҳисобот Федерал ҳукумат бюллетенларида чоп этилади. Германия Федерал сайловлар тўғрисидаги қонуни сайлов округларини ташкил қилишда қуйидаги тамойилларни белгилайди: 1) ерликлар чегараларига амал қилиш (бир округ чегаралари бирдан ортиқ ерлик чегараларидан ўтиши мумкин эмас); 2) ерликларда сайлов округлари сони имконият қадар ерликлар аҳолиси сонига пропорционал бўлиши керак; 3) сайлов округини ҳудуди бўлинмас ; 4) имконият қадар маъмурий ҳудудий бирликлар чегараларига амал қилиш лозим. Францияда сайлов округларини ташкил қилиш Ички Ишлар Вазирининг ваколат доирасига киради ва ташкил қилинган сайлов округлари ҳақидаги ҳисобот парламент томонидан тасдиқланади. Сайлов округларидан сайланувчи депутатлар сонига кўра, сай- л ов округлари бир мандатли ва кўп мандатли бўлиши мумкин. Қоида тариқасида сайлов округлари юқорида айтиб ўтилгани-дек, сайловчиларни тенг миқдорини ҳисобга олган ҳолда ташкил қилиниши лозим, чунки бу тенглик принципидир. Мамлакатдаги барча бир мандатли сайлов округлари аҳоли сонига тенг ҳолда ташкил этилади. Кўп мандатли сайлов округлари ҳар бир сайлов округида ман-датлар сони бир хил эмаслигини ҳисобга олган ҳолда ҳар бир сайлов округи мандатлар сонига пропорционал равишда аҳоли миқдорини ўз ичига олади. Сайлов округлари сайлов участкаларига бўлинади, сайлов участ-калари овоз беришда маҳаллий жойларда сайловчиларни бирлашти-радиган ҳудудий бирликларнинг бўлинмаларидир. Бу ҳудудий бўлинмалардаги сайлов участкалари сайлов жараёнларини ўтказишда самарали натижага эришишни

таъминловчи институтдир. Сайлов участкалари фаолиятини ташкил этиш махсус сайловни ўтказилиши учун тузилган органнинг ёки ваколатли давлат органининг қарори, кўрсатма ва эслатма каби ҳуқуқий қонун ости актлари билан тартибга солинади. Масалан, Франция Республикасида сайлов участкалари мамла-кат сиёсий-маъмурий бўлинмаларининг энг қуйи бирликлари бўлмиш коммуналарда тузилади. Испанияда сайлов участкаси ўзида 500 тадан 2000 тагача сайловчиларни бирлаштирган майда бирликларда ташкил этилади. Италияда 100 тадан 800 тагача сайловчиларни бирлаштирган коммуналар сайлов участкаларига бўлинади. Хорижий давлатларнинг сайлов жараёнларини такомиллаш-тириш амалиётидан бизга маълумки, сайловларни ўтказилишида махсус орган тузилади ёки ваколатли давлат органи Конституция ва қонунлар асосида белгиланади. Ушбу органларга (комиссия, бюро, президиум ва бошқалар) сайлов жараёни устидан ташкилий раҳбар-лик вазифаси юклатилган бўлади. Сайлов органлари турлича бўлиши мумкин: - ҳудудий, жумладан марказий; мамлакатнинг сиёсий-ҳудудий тузилиш тизимидан келиб чиқади; - округ сайлов органлари; сиёсий-ҳудудий бирлик билан муво-фиқ келмаганда ташкил этилади ; - сайлов участкаларининг фаолиятини юритувчи органлар . Сайлов участкаларининг фаолиятини юритувчи органлар сай- ловчиларни рўйхатга олади ёки ундаги рўйхатга олиш хатоликларини бартараф қилади, округ сайлов органларида рўйхатдан ўтган номзод-ларга сайлов олди кампаниясини ташкил этади, овоз беришни таш-киллаштиради ва белгиланган ҳудуддаги сайлов натижаларини аниқлайди. Сайлов округлари сайлов натижаларини умумлаштиради ва ўша ҳудуд оммавий ахборот воситаларида чоп этади, агар сайлов округ-лари бўлмаса, сайлов округлари вазифасини бажаради. Умумхалқ сайловларида ташкил

этиладиган округ сайлов органлари участка сайлов органлари фаолиятини назорат қилади, баъзи ҳолларда ўзи-нинг ҳудудида участка сайлов органининг вазифасини бажаради (Австралия). Айрим мамлакатларда сайлов округларининг органлари маълум бир давлат аппаратининг мансабдор шахсларини ташкил этади. Масалан, Бельгияда парламент сайловларидаги қуйи ҳудудий сайлов органи раиси биринчи инстанция суди раиси ёки яраштирув судьяси ҳисобланади. Германияда сайлов органларини ҳар қайси поғонасига тегишли ҳудуддаги ички ишлар органлари мансабдорлари раҳбар сифатида тайинланади. Мексикада Федерал сайлов органига ички ишлар давлат секретари (вазири) раҳбарлик қилади ва унинг тарки-бига парламентнинг юқори ва қуйи палатасидан биттадан депутат, ҳар бир сиёсий партиядан биттадан мухтор вакил, давлат нотариус органининг вакили (одатда, у комиссиянинг котиби вазифасини бажаради) киради. Ҳар бир парламент палаталарининг ва сиёсий партияларнинг вакиллари ўз ўринбосарларига эга бўлади. Кўпчилик давлатларда сайлов органларининг раҳбарлари сайлов жараёнида мустақил ваколатларга эга бўлади. Масалан, Буюк Брита-ния округ сайлов органининг раиси ( Returning Officer) сайлов бори-ши ҳақида маълумотлар бериб туради, номзодларни рўйхатга олади, сайловчилар йиғилишларини ташкил этади, сайлов гаровларини қабул қилади, номзодларни сайловда қатнашиш масаласини ҳал қилади, номзодларни эълон қилади, почта орқали овоз беришни ташкиллаштиради, сайлов карточкаларини тарқатади, яширин овоз бериш жараёнидаги тартибни назорат қилади, овозларни ҳисоблашда қонунга риоя этилишини назорат қилади, сайлов бюллетенларини ҳақиқийлиги масаласини ҳал қилади, сайлов натижаларини эълон қилади ва бошқа ваколатларга эга. 3-§. Сайловчиларни рўйхатдан ўтказиш ва номзодлар кўрсатиш тартиби Сайловчиларни рўйхатга олиш тадбири фуқароларни ўз сайлов

ҳуқуқини амалга оширишни таъминловчи шарт-шароит сифатида намоён бўлади. Ғарб ҳуқуқшуноси Р.Ж.Карлсон ўзининг “Канада ва Ғарбий Европада сайловчиларни рўйхатга олиш тизими” деб ном-лаган асарида, “Сайловчиларни рўйхатга олиш – сайловгача сайлов ҳуқуқига эга бўлган фуқароларни шахсини аниқлаш жараёники, у сайловда фақат сайлов ҳуқуқига эга бўлган айнан ўша фуқаро қатнашишлигини таъминлаш имконини беради 1 ” Сайловчиларни рўйхатга олиш тартиби оммавий (мажбурий) ёки шахсий (ихтиёрий) шаклларда бўлиши мумкин. Оммавий (мажбурий) рўйхатга олиш тартиби икки хил кўри-нишга эга бўлиб, Германия, Швеция ва Швейцарияда кенг қўллани-лади. Ушбу мамлакатларда аҳоли сони ва уларни кўчиш жараёни давлат ҳокимияти органлари томонидан ҳисобга олиниб борилади ва маҳаллий органлар ўз ҳудудида доимий яшаб турган сайловчилар сони ҳақида аниқ маълумотга эга бўлади. Канадада мажбурий рўйхатга олиш усули амалда бўлмаса ҳам ҳар бир сайлов олдидан сайловчилар рўйхати тузилади. Бу жараёнда “Эшикма- эшик юриш” усули қўлланилади; Буюк-Британияда сайловчиларнинг рўйхати ҳар йили 15 февралга қадар тузилади. Сайловчилар рўйхати тузиб бўлин-ганидан сўнг яшаш жойини ўзгартирган шахслар сайлов даврида аввал рўйхатдан ўтган жойларида овоз беришлари лозим. Ихтиёрий (шахсий) равишда рўйхатдан ўтиш тизими АҚШ ва Францияда қўлланилади ва унда сайловчи тегишли органларга келиб ўзини рўйхатдан ўтказишларини билдиришлари лозим. Хорижий давлатлар тажрибасида сайловчилар рўйхати – ҳар йили сайловлардан олдин қайтадан кўриб чиқилади. Сайловчилар рўйхати ҳар бир сайлов округида маҳаллий оммавий-ахборот восита-лари орқали эълон қилинади ва ҳар бир сайловчига сайлов карточкаси тақдим қилинади. Агар сайловчи сайловчилар рўйхатига киритилиши мумкин бўлмаса тегишли сайлов органининг масъул шахси уни бу ҳақда тушунтириш бериши ва бу 1 Carlson R.J Voter Registration Systems in Canada and western Europe. N . Y 1974, р. 1.

ҳақда қарор қабул қилиши лозим. Агар сайловчи сайлов комиссиянинг ушбу қарори устидан норози бўлса судга мурожаат қилиши мумкин. Аксарият мамлакатларда сайловчилар рўйхати барча учун очиқ бўлиб, ҳар бир фуқаро ўзи билан бирга бошқа шахсларни ҳам сай-ловчи сифатида рўйхатга олинишини ҳеч қандай тўсиқларсиз талаб қилиши мумкин. Баъзи давлатларда (Испания) сайловчилар рўйхати махфий ҳисобланади, фуқаро фақат ўзинигина сайловчилар рўйхати-га киритилганлигини билиш мумкин бўлиб бошқа фуқароларни сай-ловчилар рўйхати ҳақида билиши мумкин эмас. Алоҳида ҳолларда, яъни суд органларига керак бўлган тақдирдагина сайловчилар рўйха-ти бошқа фуқароларга ошкор қилиниши мумкин. Сайловда вакиллик органларига номзодлар кўрсатиш жараёни ҳар бир давлатнинг сиёсий амалиётида жуда катта аҳамиятга эга бўлиб, айнан шу босқичда президентликка, депутатликка, сенатор-ликка, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларига, маслаҳатчи ва бошқа лавозимларга сайланиши мумкин бўлган шахслар доираси аниқланади. Номзодларнинг илгари суришнинг қуйидаги усуллари мавжуд: 1. Ўзини ўзи номзодликка кўрсатиш. Францияда Миллий Маж-лисга депутат бўлишни истаган шахслар департаментнинг префекту-расига ўзининг фамилияси, исми, туғилган жойи ва санаси, иш ва яшаш жойи ҳақидаги маълумотлар бўлган аризани топширади. Шунингдек, мазкур шахс префектурага ўзининг ўринбосари бўлиши мумкин бўлган шахснинг ёзма равишдаги розилигини ва у ҳақдаги юқоридаги маълумотлар битилган аризани ҳам топшириши лозим. 2. Бир гуруҳ сайловчилар томонидан номзодларни кўрсатиш . Масалан , Бельгияда Вакиллик палатаси депутатлигига номзод сайланиши мумкин бўлган округдан уни қўллаб - қувватловчи 200 тадан 500 тагача сайловчи нинг имзоси бўлган ёки ваколат муддати тугаётган парламентарийларни нг камида учтаси қўллаб-қувватловчи ишонч хати ни кўрсатиши лозим. Сенаторликка номзодлар эса сайлов-чиларни камида 100 тасини ёки ваколат муддати тугаётган парла-ментарийларнинг учтасини қўллаб-қувватлашига эга

бўлишлари лозим. Данияда эса Фолькетинг депутатлигига номзод бўлиш учун тегишли округнинг йигирма бешта сайловчисини қўллаб-қувватлаши, Польшада сенатор бўлишга қарор қилган шахс ўз номзодини қўллаб- қувватловчи тегишли воеводстванинг (вилоят даражасидаги ҳудудий бирлик) 3000 та сайловчиси имзосини тўплаши керак. 3. Сиёсий партиялар ёки бошқа ижтимоий бирлашмалар томо-нидан номзодларнинг кўрсатиш тартиби Германия Бундестаги, Австрия Миллий Кенгаши, Финландия Сейми, Япония Вакиллик палатаси депутатлигига амалда. Одатда бундай тартиб сайловлар рўйхатида бўлган фуқароларнинг номзоди кўрсатилади, пропорцио-нал сайлов тизимида ва кўп мандатли сайлов округларида қўллани-лади. Юқорида кўрсатиб ўтилган номзодлар кўрсатиш усуллари баъзи мамлакатларда аралаш ҳолатда қўлланилиши ҳам мумкин. Масалан, Испания парламенти қуйи палатаси – Конгресс депутатли- гига рўйхатга олинган номзодлар сиёсий партиялар ва уларнинг федерацияси ёки коалицияси томонидан маълум бир сайлов округи сайловчиларининг 0,1 фоизи қўллаб қувватлаши (улар 500 тадан кам бўлмасликлари керак) орқали кўрсатилади. Аксарият мамлакатларда сайловда номзодини кўрсатиш учун ҳаракат қилаётган шахс ўзини маълум бир жамоатчилик аъзолари қўллаб- қувватлаганлигини кўрсатиши лозим. Баъзи бир сайлов тизимларида номзодларнинг кўп сонлилиги фоиз ҳисобида овоз олиш билан сайланиши учун шароит яратмоқда. Фараз қилайлик, кўп мандатли сайлов округидан 10 та номзод кўрсатилган бўлса, ўртача уларнинг ҳар бирига сайловчиларнинг 10 фоизидан овози тўғри келиши мумкин ва номзодни сайланган деб ҳисоблаш учун улардан бирининг фоиз ҳисобида овоз олиши етарли ҳисобланади. Сайлов амалиётининг бу жараёни Франция, Ирландия, Нидер-ландия, Австралия каби мамлакатларда номзодлар сонининг кўп бўлиб кетишини олдини олиш мақсадида номзод сайлов гарови тўлаши лозим. Гаров миқдори унчалик даражада катта бўлмаса ҳам, лекин кичик партиялар ва бой

ҳомийлари бўлмаган ташаббускор номзодларни имкониятларини чеклайди. Гаров номзодга сайловда белгиланган миқдорда овоз олган тақдирда (ютиб чиқмаган бўлса ҳам) қайтариб берилади (масалан, Францияда 5 %, Австралияда биринчи преференцияда 4%). Шахс зарурий шартларни бажаргандан сўнг рўйхатдан ўтади ва расмий номзод мақомини олади. Президентликка номзодларни илгари суриш жараёни ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Масалан, АҚШда энг йирик ҳисобланган партиялардан (республикачилар ва демократлар) номзодлар уларнинг сеъздларида овоз бериш йўли билан аниқланади. Францияда 1962 йил қабул қилинган Республика президентлигига сайлов тўғрисидаги қонунга мувофиқ номзод 500 фуқаро – парламент, ҳудудий, генерал кенгашлар, денгиз орти ҳудудлардаги ҳудудий мажлислар аъзолари ва мэрлар томонидан илгари сурилиши мумкин. Агар президент эгри сайловлар орқали сайланадиган бўлса, номзодларни кўрсатиш тартиби ўзига хос кўринишга эга бўлиши мумкин. Масалан, Германиянинг 1959 йилги “Федерал Президентни сайлаш тўғрисида”ги қонунига мувофиқ (Федерал Мажлис тенг миқдордаги Бундестаг ва ерликлар вакиллик органлари аъзоларидан иборат), Федерал Мажлиснинг ҳар бир аъзоси президентликка ёзма равишда номзод (номзоди кўрсатилаётган шахснинг ёзма розилиги илова қилинади) кўрсатиш ҳуқуқига эга. Федерал Мажлис аъзосининг бу шаклдаги таклифи Президиум томонидан кўриб чиқилади, номзод-ни кўрсатилиши тўғрисидаги таклифни фақат Федерал Мажлис рад этиши мумкин. АҚШда сенатор бўлиш учун тўққиз йил қайси штатдан сайла-наётган бўлса шу ҳудудда яшаган бўлиши (ҳар бир штатдан иккита-дан сенатор 6 йил муддатга сайланади, ҳаммаси бўлиб 100) 30 ёшга тўлган шахслар ўз номзодларини қонунда белгиланган тартибда қўйишлари мумкин. 1 Бирлашган Канада Қироллигининг 1867 йилда қабул қилинган конституциявий актининг 23-моддасида сенаторлик-ка номзодликка 1 Конституция зарубежных государств. Учебное пособие. 2-Изд. Испр. и . доп. –М.: Издателство БЕК , 2000. С. 15

қуйидаги талаблар ўрнатилган: 1. 30 ёшга тўлган бўлиши; 2. У туғилган қиролликнинг фуқароси бўлиши ёки амалда бўлган шартнома ва бошқа қонун ҳужжатларига биноан иттифоқ таъсис этилганидан сўнг; 3. Унинг хусусий ери ва бошқа мол-мулкка эгалик қилиш 4000 доллардан ортиқ бўлиши ва қарз мажбуриятлари бўлмаслиги лозим; 4. У ўз номзодини қўймоқчи бўлган провинцияда истиқомат қилиши ва ўша ҳудудда кўчмас мулкка эгалик қилиши лозим. Шундан сўнг қироличанинг қарори билан Генерал губернатор номзод сенаторларнинг мазкур акт тартибларига биноан Сенат аъзолигига тайинланади. Буюк Британия юқори Лордлар палатасининг аъзоси бўлиш 1958 йилда қабул қилинган “Умрбод тайинланадиган пэрлар ҳақидаги Акт”да белгиланганидек, герцог, граф, барон, дин пешвоси ёки катта сармоя соҳиби бўлган шахслар қиролнинг фармонига биноан умрбод тайинланади. Охирги маълумотларга қараганда ҳозир Буюк Брита-ниянинг Лордлар палатасида 1259 перлар бўлиб, шундан 773 таси-нинг перлик мандати наслдан-наслга ўтиш ҳуқуқидадир. А ммо “Пар-ламент ҳақидаги Акт” да Лордлар палатаси халқ вакилларидан иборат бўлиши ифода этилган. 2 Ривожланган хорижий давлатлар қонунчилигида юқори палата аъзоларининг сайлови мажоритар, яъни мамлакат ҳудудида нечта вилоятга тенглаштирилган ҳудуд бўлса, ҳар бири учун маълум бир ўз вакилларини нечтадан сайлаши асосий қонунида назарда тутилган тартибда белгиланган бўлади. Масалан, Италия Демократик Респуб-ликасининг юқори палатаси Сенатга ҳар бир вилоятдан еттитадан, айрим аҳолиси камчилроқ бўлган вилоятдан иккитадан ва биттадан ўз вакилларини сайлаш учун мандат берилади. Тегишли вилоят аҳолиси тўғридан тўғри сайлов участкасига бориб уларга овоз берадилар ва унда энг кўп овоз олган еттита ва иккита номзод (берилган мандатга қараб) сайланган ҳисобланади. Шунингдек пропорционал 2 Конституция зарубежных государств. Учебное пас. 2 - Изд. Испр. и . доп. –М.: Издателство БЕК , 2000. С.75.

сайлов ти-зими ҳам мавжуд бўлиб, бу сайлов жараёнида сиёсий партияларнинг жамиятда тутган мавқеига баҳо берилади, яъни сайловда номзодларга эмас , кўпроқ сиёсий партияларнинг обрўси муҳим рол ўйнайди. Агар янада кенгроқ маънода тушунча берадиган бўлсак, тегишли ҳудуд аҳолисига парламентда белгиланган вакилларини сайлашда сайловчи-лар бюллетенида кўрсатилган номзодлар қайси сиёсий партиялардан кўрсатилганлигига қараб овоз беради ҳамда сиёсий партиялар сайловда белгиланган фоиз ҳисобида сайловчиларнинг овозини олса, унинг вакили сайланган ҳисобланади. Масалан, Италия Демократик Республикаси Конституциясининг иккинчи қисми 57-моддасида бўйича 315 сенатордан ¾ қисми мажоритар сайлов тизими бўйича, бир мандатли сайлов округлари тузилади, ¼ пропорционал сайлов тизими бўйича кўп мандатли сайлов ҳуқуқи бўйича ўтказилади, яъни бир сайлов округида бир мандатли ва кўп мандатли сайлов ҳуқуқи бўйича овоз бериш ўтказилади. Сиёсий партия бир мандатли бўйича номзодини қўйган вакили сайловда овоз беришга келган аҳолининг ярмидан кўп овозини олган бўлса сайланган ҳисобланади. Агар сиё-сий партия сайловда овоз берган аҳолининг 5% овозини олган бўлса, кўп мандатли сайлов ҳуқуқи бўйича унинг вакили сайланган ҳисобланади. Бундан ташқари сайлов жараёнлари эгри сайлов тизими ҳам кенг қўлланилиб, унда аҳоли юқори палата аъзолигига номзодларни кўрсатишда олдин ўзларининг орасидан сайловчилар гуруҳига овоз беради, аҳолининг ваколатини олган сайловчилар гуруҳи палата аъзолигига номзодларга овоз беради ёки аҳоли олдин маҳаллий ва-киллик органларининг депутатларини сайлайдилар. Сайланган депу-татлар ўзларининг орасидан юқори палата аъзосини сайлайдилар. Масалан, АҚШ ларда Президент сайловида ҳар бир штат аҳолиси аниқ бир рўйхат бўйича коллегиал сайловчилар гуруҳини сайлайди ва кейинги босқичда сайловчилар гуруҳи президентликка номзодларга овоз беради. Сайлов тизимининг эгри тури бир ёки икки – уч босқич-да амалга оширилиб, кўпгина давлатларда юқори палата аъзоларини сайловида қўлланилади.

Ф ранция Республикаси юқори палатаси Сенат уч босқичли сайлов йўли билан ташкил топади. Сенаторлар ҳудудий миллий йиғи-лиш депутатлари ва департамент маслаҳатчилари, маҳаллий (муни-ципал) кенгаш депутатлари ва уларнинг ўринбосарлари томонидан сайланади. Сенаторликка сайловчилар гуруҳи (коллегияси) тегишли маҳаллий кенгашлар депутатлари ўзларининг ичидан шу ҳудудида истиқомат қилаётган ҳар минг аҳолига битта Сенаторлик сайловида иштирок этувчи делегатни биринчи босқичда сайлаб олади, тахминан 30 минг аҳоли истиқомат қилаётган ҳудуд бўлса, ўттизта делегат ва уларнинг ўринбосарлари билан 60 тага етади. Умуман олганда, ҳуду-дий миллий йиғилиш депутатлари ва департаменти ва маслаҳатчи-лари орасида сайланган Сенаторликка сайлов гуруҳи (коллегияси) делегатлари билан ҳисобланганда, мамлакат ҳудуди бўйича 108 000 нафар сайловда овоз бериш учун гуруҳ ташкил топади. Шундан 600 таси делегат миллий йиғилиш депутатлари, 3000 таси ҳудудий ва бош департамент маслаҳатчилари, 104 000 таси маҳаллий (муниципал) кенгаш вакилларидир. Сенаторлар сайлови асосий шаҳарларда жой-лашган департамент биноларида ўтади. 13 департаментдан пропор-ционал сайлов тизими бўйича, яъни ҳар бир департаментда 5 та ёки ундан ортиқ номзодлар кўрсатилиб, энг кўп овоз олган 5 таси ёхуд 6 таси биринчи турда сайланган ҳисобланади. Масалан, сайлов бюллетенида 10 та номзод кўрсатилган бўлса, шундан энг кўп овоз олган 5 таси ёки 6 таси сайланган деб эълон қилинади. Шундай қилиб, 13 департаментдан 69 та сенатор сайланиши мумкин. Сенатга ҳаммаси бўлиб 321 та сенатор сайланади, қолганлари можитар сайлов тизими бўйича бошқа ҳудудлардаги департаментларда ўтказилади. Сенаторлар 9 йил муддатга Департамент, Миллий йиғилиш депутат-лари томонидан ўзларининг ичидан сайлаб олинган делегатлари, маҳаллий (муниципал) кенгашлар вакилларидан ташкил топади. Сайловчилар гуруҳлари коллегиялари томонидан сайланади. 4-§. Ташвиқот-тарғибот ишлари, овоз бериш, қайта сайлов

ва такрорий овоз бериш Сайлов жараёнининг сайловолди ташвиқот-тарғиботи босқичи ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлса-да, лекин аксарият давлатларнинг қонунчилигида тўлиқ тартибга солинмаган. XVIII-XIX асрларда ва XX асрнинг бошларида ҳам сиёсий кучлар сайловчига бевосита таъсир қила олганлар, яъни сайловчини сотиб олиш, унга куч билан таъсир қилиш ва ҳоказолар. Ҳозирги даврда оммавий-ахборот воситалари сиёсий кучларнинг имконият-ларини кенгайтирди сайловчига таъсир қилиши билвосита бўлса ҳам жуда юқоридир. Демократик давлатларда оммавий-ахборот воситаларини моно- полизация қилинишини олдини олиш юзасидан етарли чора-тад-бирлар кўрилган қонунларда сайловолди тарғиботларини олиб бориш имкониятлари ҳар бир номзодга берилганлиги кафолатлаб қўйилган-дир. Масалан, Италияда парламент фракциялари вакилларидан иборат бўлган махсус парламент органи партиялар учун тарғиботлар шакли ва вақтини белгилаб беради (пресс-конференциялар, гуруҳлар мунозаралари, “юзма юз” мулоқотлар ва бошқалар). АҚШда номзод-ларга ўз сайлов-олди кампанияларини таъминлашлари учун белги-ланган молиявий маблағларнинг 60 фоизидан кўпини оммавий-ахбо-рот воситаларидаги тарғиботга сарфлашлари мумкин эмас. Сайлов жараёнининг мазкур босқичидаги муаммо бу – сайлов кампаниясини молиялаштирилишидир. Кўпчилик мамлакатларнинг сайлов қонунчилигида сайловларни давлат томонидан молиялашти-рилиши ҳақидаги нормалар мавжуд эмас (Бельгия, Дания, Люксем-бург, Нидерландия ва бошқалар), лекин давлат етарли даражада сайловларни молиялаштирилиши учун маблағлар ажратади. Бу ҳолат бюджет ва молиявий қонунчилигида ўз аксини топади. Франция қонунчилиги 5 фоиздан кўп овоз олган номзодларнинг сайловолди ташвиқотларига сарфланган маблағларни қоплашлигини назарда тутади, 5 фоиздан кам овоз олган номзодларнинг сайловолди кампа-нияси уларнинг ўз сайлов гаровларидан қопланади.

Партиялар ва номзодларнинг сайловолди ташвиқотлари учун хусусий хайриялар йўл қўйиладиган мамлакатлар қонунчилиги хай-рия қилинган маблағлар манбаларини доимо ошкор қилиб турилиши-га талаб қўяди. Баъзан сайлов харажатларининг энг юқори чегараси белгилаб қўйилади, мазкур миқдордан ортиқ маблағ сарфлаш бир қатор мамлакатларда жиноий жавобгарликка сабаб бўлади (Япония). АҚШда номзод томонидан олинадиган маблағлар деклорация қилиниши белгиланган, аноним хайриялар миқдори эса 100 доллар-дан ортмаслиги лозим. Жисмоний шахс томонидан сиёсий партияни қўллаб қувватлаш учун йилига 25 минг доллардан, муайян номзодни қўллаш учун эса 2 минг доллардан ортиқ хайрия қилиниши мумкин эмас. Маблағлар номзод томонидан ташкил қилинган сайлов қўмита-си томонидан йиғилади ва бу ҳақда ҳисоб бериб туриши шарт. Юри-дик шахслар томонидан сиёсий арбоблар ва партияларни молиялаш-тириши махсус қўмиталар орқали ошкора амалга оширилиши белгиланган. Ташвиқот-тарғибот ишлари ба рча сиёсий кучларга ўз имконият-лари доирасида эркин фаолият юрита олиш шарт шароитларини яратиб беради. Ҳар бир партия ёки сиёсий кучлар қонунлар доира-сида сайловчилар овози учун тарғиботлар орқали курашишларига имкониятлар яратилган. Жамият ва алоҳида олинган шахс ўртасидаги муносабатларнинг ҳуқуқий мезонини ўрнатилиши натижасида унинг иштирокчиларига ўзини намоён этиши учун ҳар бирининг ҳаракат доираси ўзига хос ва мос равишда белгиланган. Бу эса улар ўртасидаги муносабатларнинг келиб чиқиши ва ривожланишида ўзаро келишмовчиликларга барҳам беради. Шу ўринда, т ашвиқот-тарғибот ишларига: 1) Сайлов органлари ишининг эълон қилиниб турилиши; 2) Сайлов ҳужжатларини эълон қилиниб, сайловчиларга таниш- тирилиб турилиши; 3) Сайлов жараёни ҳақида мунтазам ахборот берилиб борилиши;

4) Номзодлар ҳақидаги маълумотлар, уларнинг дастури билан сайловчиларни ўз вақтида таништирилиб турилиши; 5) Сайлов участкалари, округлар, сайлов органларининг жой-лашган ўрни , сайловчилар рўйхати билан сайловчиларнинг таниш-тирилиши; 6) Овоз бериш натижалари оммага маълум қилиниши ва бошқалар. Демократик давлатларнинг сайлов тўғрисидаги қонунларида ошкоралик принципи алоҳида моддаларда ўз ифодасини топган. Сайловларни ташкил этиш ва уни ўтказишда сайлов органлари, сиё-сий партиялар, давлат ва жамоат идоралари ўз фаолиятларини очиқ ва ошкора олиб борадилар. Сайлов органлари фуқароларни ўз ишларидан, сайлов округла-ри, участкалари тузилганлиги, сайлов органларининг таркиби, улар-нинг жойлашган ери ва иш вақтидан воқиф этадилар, сайловчилар-нинг рўйхатлари, сайловда иштирок этаётган сиёсий партияларнинг рўйхати билан таништирадилар, номзодлар хусусидаги маълумотлар, овоз бериш ва сайлов якунларидан хабардор қиладилар. Оммавий-ахборот воситалари сайловга тайёргарликнинг бориши ва сайлов қандай ўтаётганлигини ёритиб борадилар. Сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказишга доир барча тадбирларда, шунингдек сайлов куни овоз бериш хоналарида ва овозларни санаб чиқишда номзодлар кўрсатган сиёсий партиялардан, сайловчилар ташаббускор гуруҳларидан биттадан кузатувчи, омма-вий-ахборот воситаларининг вакиллари, бошқа давлатлар, халқаро ташкилотлар ва ҳаракатлардан кузатувчилар қатнашиш ҳуқуқига эгадирлар. Уларнинг ваколатлари тегишли ҳужжатлар билан тасдиқ-ланган бўлиши керак. Манфаатдор ташкилотлар, сайловчилар ташаббускор гуруҳлари ўз кузатувчилари тўғрисида сайлов органларига сайловга камида ўн беш кун қолганида маълум қиладилар. Кузатувчилар: номзодлар кўрсатишга бағишланган йиғилишлар-да,

округ ва участка сайлов органларининг мажлисларида ҳозир бўлиши; сайлов участкасида ҳозир бўлиш ҳамда тайёргарлик ишларининг боришини, овоз бериш учун сайлов қутиларининг жойлаштириши ва муҳрланишини, фуқароларга сайлов бюллетенларининг берилишини кузатиши; овозларни санаб чиқишда ва участка сайлов органининг баён- номаларини тузишда ҳозир бўлиши; сайлов натижалари тўғрисидаги ҳужжатларнинг тегишли сайлов органи томонидан тасдиқланган нусхаларини сўраш ва уларни олиши; агар сайлов участкасида сайлов қонунчилигининг бузилишига йўл қўйилган деб ҳисоблаш учун асос бўлса, ўз кузатувлари тўғри-сида юқори сайлов органига маълум қилиши мумкин. Хорижий мамлакатларда сайлов органлари фаолиятининг натижали бўлишини таъминлаш учун асосан , ошкоралик принципи қўлланилади . М асалан, Германия Федератив Республикасининг “ Бун-дестаг сайлови ҳақида ” ги қонунини бешинчи бўлими, “Сайлов ятка-зиш тартиби” деб номланган бўлиб , унинг 31-32 параграфлари сайлов ўтказилишида ошкоралик принципининг қўлланиши белгиланган. 3 Шунингдек, Франция Республикасининг 1964 йил 14 мартда қабул қилинган “Умумий овоз бериш йўли билан республика Прези-денти сайлов ҳақида”ги қонунини “Сайлов кампанияси” деб номлан-ган иккинчи бўлимида, Франция Республикаси Президенти сайловида ошкораликнинг таъминланиши мазкур қонун да белгиланган норма-ларга қатъий риоя қилган ҳолда ўтказилади. Ушбу бўлимнинг 12-моддасида, сайлов компаниясида номзодларнинг тенглиги миллий ахборот воситалари ва бошқа оммавий ахборот воситалари ва матбуот орқали ўзларини намоён этишда ўз ёзма маълумотларини эълон қилишда таъминланади, дейилган. Шундан хулоса қилиб айтишимиз мумкинки , ҳар бир давлат ҳаётида сайловнинг ошкоралиги уни фақат зиддиятларсиз ўтказили-шига хизмат 3 Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. Ч-64. Практикум. – М. : Юрист, 1999. С.16 5 .

қилиб қолмасдан, унинг қонунийлигини ҳам кафолат-лайди. 5-§. Сайлов натижаларини аниқлаш ва эълон қилиш Ҳар қандай демократик давлат ўз ички ва ташқи сиёсатида дои-мий ривожланиш қонуниятларини такомиллаштириб боришга инти-лади. Ривожланиш қонуниятларининг энг муҳим талабларидан бири бу давлат бошқарувида халқнинг иштирокини бевосита таъминлани-шидир. Халқнинг бевосита давлат бошқарувида иштироки дастлаб сайловлар асосида амалга оширилади. Сайловнинг ташкилий ва ҳуқуқий масалалари эса уни тўғри қонуний ташкил этилганлигига боғлиқ бўлиб, ҳаққоний амалга оширилган бўлса, унинг натижали принципида ўз ифодасини топади. Агар сайловларда алоҳида шахслар ёки гуруҳлар манфаатларига хизмат қилувчи сунъий шарт-шароитларга эришилса, унинг натижа-лари ҳам шунга мос равишда бўлади. Бу эса ўша давлат ёки жамият-нинг келгуси ривожланиш босқичига салбий таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам сайлов жараёнини илмий нуқтаи назардан ўрганиш ва тадқиқ қилиш унинг мазмун- моҳиятига етиш ҳозир замон ҳуқуқ-шунослари учун шартдир. Масалан, Франция Республикаси Президенти сайловида унинг натижаси Конституциявий Кенгаш назорати остида бўлиб, б унда асосан сайлов жараёнларининг охирги босқичи ҳисобланган, сайлов бюллетенларини санаш вақти алоҳида аҳамият касб этади. Шунинг учун бу жараёнга кўпроқ эътибор берилади ва сайлов натижаларини эълон қилиниши ҳам муҳим принциплардан бири бўлиб ҳисобланади. Франция Президенти сайлови якунларини эълон қилиш ҳам юқорида кўрсатиб ўтганимиздек, Конституциявий Кенгаш вазифасига киради ва ўн кунлик муддат ичида бўлажак Президент номини эълон қилади ёки қайта сайлов ўтказиш ёхуд қайта овоз бериш ҳақидаги ўз хулосасини билдиради. Бунда асосан сайлов жараёнларининг охирги босқичи ҳисоб-ланган, сайлов бюллетенларини санаш вақти алоҳида аҳамият касб этади. Шунинг учун бу жараёнга кўпроқ эътибор берилади ва сайлов натижаларини эълон

қилиниши ҳам муҳим принциплардан бири бўлиб ҳисобланади. Франция Президенти сайлови якунларини эълон қилиш ҳам юқорида кўрсатиб ўтганимиздек, Конституциявий Кенгаш вазифасига киради ва ўн кунлик муддат ичида бўлажак Президент номини эълон қилади ёки қайта сайлов ўтказиш ёхуд қайта овоз бериш ҳақидаги ўз хулосасини билдиради. Барча хорижий давлатларда сайлов жараёнининг энг муҳим босқичи бўлиб овоз бериш дақиқалари ҳисобланади, айнан шу бос-қичда халқнинг хоҳиш-иродаси амалга ошади. Овоз бериш тадбири барча хорижий давлатларнинг сайлов қонунчилигида мустаҳкамлан-ган бўлади. Овоз беришга сайловчилар рўйхатида турувчи фуқаролар шахсини тасдиқловчи ҳужжатлар билан (қатор мамлакатларда сайлов карточкаси ёки овоз бериш ҳуқуқини берувчи гувоҳномалар) йўл қўйилади. Айрим мамлакатларда анъанавий сайлов бюллетенлари орқали овоз бериш билан бирга махсус машиналар воситасида ҳам овоз бериш амалиёти мавжуд. Махсус машиналар орқали овоз бериш сайловчиларнинг ўз хоҳиш иродасини кузатиш билан бирга сайлов натижаларини тезлик билан аниқлаш имконини беради. Бу эса сайлов қонунчилигини бузилишини олдини олади деб ҳисобланади. Лекин машиналар ҳам одамларга бўйсунади шунинг учун мутлақ қонуний овоз бериш жараёнини кафолатламайди. Сайлов бюллетенлари масаласини тартибга солиш бўйича қонунчилик ҳамма давлатларда турлича. Масалан, Австрияда сайлов бюллетенларини нашр қилиш Федерал бюджетдан таъминланади, Испанияда эса номзодлар рўйхатига киритилган сиёсий бирлашмалар ва номзодлар сайлов бюллетенларини нашр қилишни ўз маблағлари-дан таъминлашлари лозим. Баъзи давлатларда сайлов бюллетенлари-ни қалбакилаштиришдан ҳимоя қилиш учун давлат белгилари билан Марказий сайлов органи назорати остида нашр қилинади (Россия, Ўзбекистон, Қозоғистон). Сайлов кунида ўзи рўйхатдан ўтган доимий яшаш жойида бўлмаган сайловчиларни овоз беришда қатнашишини ҳал қилиш масаласи ҳам жаҳоннинг турли мамлакатлари қонунчилигида турлича белгиланган. Баъзи

давлатларда бу масала (Россия, Австрия, Ўзбекистон, Қозоғистон) шахснинг сайлов кунида ўз яшаш жойида бўлмаслиги мумкинлигини тасдиқловчи ҳужжатни (хорижий давлатга хизмат сафари) тақдим қилса сайловга қадар овоз бериши мумкин бўлади. Хорижий давлатларда доимий яшовчи фуқаролар ҳам сай-ловдан олдин ўз давлати элчихонасида овоз бериши мумкин. Кўпчи-лик давлатларда шундай ҳолатни ҳисобга олиб почта орқали овоз бериш амалиёти ҳам мавжуд. Масалан, Германияда почта орқали овоз беришда сайловчи ўз вақтида сайлов округи раҳбарига (яъни, округ сайлов органининг раисига) почта орқали овоз бериш ҳуқуқини бе-рувчи гувоҳномаси ва алоҳида муҳрланган конвертда сайлов бюлле-тенини тўлдирилган ҳолатда жўнатиши лозим. Агар почта сайлов кунида соат 18.00 га қадар етиб келса овоз ҳисобланади. Бунда сай-ловчи гувоҳномаси ва сайлов бюллетенини ўз қўли билан тўлдир-ганлиги ҳақида қасамёд билан имзолаши лозим. Сайлов кунида ўз доимий яшаш жойида бўлмайдиган сайлов-чиларни овоз беришининг яна бир усули – ишончли вакил орқали овоз беришдир. Франция Республикасининг “Сайлов кодекси”да ишончнома орқали овоз бериши мумкин бўлган шахслар доираси белгиланган. Унга кўра хорижда хизмат сафарида бўлган, сайловда бевосита қатнашишга соғлиғи йўл қўймайдиган ва бошқа фуқаролар ишончнома орқали овоз беришлари мумкин. Умумий сайловлардаги овоз бериш одатда бир кунда ўтказилади. Сайлов тугаши билан берилган овозларни ҳисоблаш дастлаб сайлов участкаларида дарҳол бошланади. Ундан кейин, ҳар бир сайлов округида берилган овозлар сони ҳисобланади, бюллетенлар орасидан ҳақиқий эмас деб топилганлари чиқариб ташланади. Бундай ҳолатлар участка сайлов органининг махсус баённомаси орқали ҳисобга олинади. 1972 йил қабул қилинган Швециянинг “Сайлов тўғрисида”ги қонунини 14-боби, 4 параграфига мувофиқ, дастлаб бюллетенда бирорта ҳам партия кўрсатилмаган ёки биттадан ошиқ сиёсий партия кўрсатилган бўлса; бюллетенда овозни кимга тегишлилигини аниқ-лашни имконини

бермайдиган, атайлаб бузиб қўйилган белгилар мавжуд бўлса ҳақиқий эмас деб топилади. Шунингдек почта орқали овоз беришда конвертда биттадан ортиқ бюллетенлар бўлса ва уларнинг барчаси бир хил тўлдирилган бўлса, улардан фақат биттаси ҳақиқий деб топилади, агар конвертдаги бюллетенларда турли пар-тияларга овоз берилган бўлса барча бюллетенлар ҳақиқий эмас деб топилади. Сайлов учкасткасида ҳисоблаб чиқилган овозлар юқори турувчи сайлов органига юборилади. Сайлов натижалари тегишли сайлов округи бўйича ҳудудий ва марказий органлар томонидан эълон қили-нади. Турли мамлакатларда овоз бериш жараёни бир хил бўлиб, унда тенг миқдорда сайловчилар қатнашган бўлса ҳам сайлов натижа-ларини эълон қилиш сайлов тизимига кўра турлича бўлиши мумкин. Шунингдек, такрорий овоз бериш алоҳида бир округларда сай-лов ўтказилганидан кейин сайлов жараёнининг бир мунча соддалаш-тирилган тартиби қўлланилиши мумкин. Сайловда икки нафардан ортиқ номзод қўйилган бўлса ва номзодлардан ҳеч бири талаб қи-линган миқдордаги овозни олмаса сайловчиларнинг энг кўп овозини олган икки номзод такрорий овоз бериш ўтказилади. Округ сайлов органи мазкур масала юзасидан қарор қабул қилиб бу ҳақида округ сайловчиларини хабардор қилади. Такрорий овоз бериш чоғида овоз беришда қатнашган сайлов- чиларнинг кўп овозини олган номзод сайланган ҳисобланади. Хорижий мамлакатлар тажрибасида такрорий сайловлар сайлов ўтказилмаган ёки ҳақиқий эмас деб топилса ёхуд агар сайлаш учун иккитадан кўп номзод қўйилмаган бўлса ва улардан ҳеч бири сайлов-чиларнинг зарур миқдордаги овозини олмаган бўлса, махсус сайлов органи такрорий сайлов кунини белгилайди. Овоз бериш асосий сайлов ўтказилган сайлов участкаларида ва сайловчиларнинг аввал тузилган рўйхатлари бўйича ўтказилади. Такрорий сайлов асосий сайлов ўтказилганидан кейин камида бир ой муддат ичида ўтказилиши аксарият давлатларнинг қонунла-рида

белгиланган. Такрорий сайлов қуйидаги ҳолларда ўтказилиши мумкин: А) Агар сайлов ҳақиқий эмас деб топилган бўлса; Б) Агар такрорий овоз бериш натижа бе рма ган бўлса. Айрим давлатларда т акрорий сайлов қуйидаги ҳолларда ўтказилиши мумкин: А) Башарти, сайлов округи бўйича сайлов ўтмаган ёхуд эмас деб топилган бўлса; Б) Агар такрорий овоз бериш сайланган депутатни аниқлаш имконини бермаган бўлса; В) Агар сайлов округи бўй и ча депутатликка кўпи билан икки номзод овозга қўйилган бўлса ва улардан бирортаси ҳам сайланмаган бўлса. Такрорий сайлов махсус тузилган ёки ваколатли орган топши-риғига биноан округ сайлов органи томонидан ўтказилади. Бунда тегишли сайлов органи такрорий сайлов янги таркибдаги округ ва участка сайлов орган лари т о монидан ўтказилиши тўғрисидаг и қарор қабул қилиниши мумкин. Овоз бериш асосий сайлов ўтказиш учун тузилган аввалги сайлов участкаларида ва сайловчилар рўйхатлари бўйича кечи билан бир ойлик муддат ичида ўтказилади. Куч ишлатиш, алдаш, қўрқитиш орқали ёки бошқа йўллар билан фуқароларнинг са й лаш ва сайланиш, референдумда иштирок этиш, саловолди ташвиқотини олиб боришдан иборат ҳуқуқларидан фойда- ланишларига тўсқинлик қилиш, шунингдек ҳужж а тларни сохталаш-тириш, овозларни атайин нотўғри санаш ва сайлов қонунчилигини ўзгача тарзда бузиш қонунларга мувофиқ жавобгарликка тортилишга сабаб бўлади. Шундай қилиб , сайлов ўтказилишининг демократиявийлиги унинг натижаларида халқ хоҳиш-иродаси ўз ифодасини топади. Бу эса ҳар қандай демократик давлатнинг ривожланиш кафолатидир.

O'xshashlar

Сайлов тизими тушунчаси

Хорижий мамлакатларнинг сайлов тизимлари

Хорижий мамлакатларда сайлов хукуки

Cайлов ҳуқуқи ва сайлов тизими

Узбекистон Республикасида сайлов тизимининг конституциявий асослари