Сайлов тизими тушунчаси - Huquqshunoslik - Referatlar

Сайлов тизими тушунчаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

Сайлов тизими тушунчаси РЕЖА: 1. Сайлов ҳуқуқи – фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқи сифатида 2. Сайлов ҳуқуқи тамойиллари 3. Сайлов тизими тушунчаси 4. Сайловлар ва уларни ўтказиш тартиби 5. Сайлов органлари тушунчаси ва уларнинг тизими

1. Сайлов ҳуқуқи фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқи сифатида Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг энг муҳим сиёсий ҳуқуқларидан бири давлат вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш ҳуқуқидир (Конституциянинг 117-моддаси). Фуқаролар ушбу ҳуқуқ орқали давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз вакиллари орқали давлатнинг энг муҳим сиёсий масалаларини муҳокама қилиш ва ҳал этишда фаол иштирок этадилар (Конституциянинг 32-моддаси) . Сайлов ҳуқуқи - фуқаронинг сайловдаги иштироки, вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш каби субъектив ҳуқуқини таърифлаб бериш учун ишлатилади. Бу борада актив сайлов ҳуқуқи билан пассив сайлов ҳуқуқини бир- биридан фарқ қилиш керак. Актив сайлов ҳуқуқи фуқаронинг сайлаш, вакиллик органларини сайлашда бевосита қатнашиш ҳуқуқини билдиради. Пассив сайлов ҳуқуқи –сайланиш ҳуқуқидир. Профессор А. Саидов таъкидлашича "Сайлов ҳуқуқи" тушунчаси ва ибораси икки маънода ишлатилади деб изоҳлайди. Биринчиси, бу сайлов ҳуқуқи сайлаб қўйиладиган давлат органларини шакллантиришни тартибга солувчи ҳуқуқий меъёрлар тизимидир. Сайлов ҳуқуқининг манбалари Конституция, давлатнинг олий ва маҳаллий вакиллик органларига сайловлар ҳақидаги қонунлардир. Иккинчиси, бу сайлов ҳуқуқи фуқароларнинг сайлаб қўйиладиган органларини тузишда қатнашиш, яъни унга ўзларининг сайланиш (пассив сайлов ҳуқуқи) ва уларнинг таркибини сайлаш (фаол сайлов ҳуқуқи) ҳуқуқларидир." 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига ўттиз беш ёшдан кичик бўлмаган, давлат тилини яхши биладиган, бевосита сайловгача камида ўн йил Ўзбекистон ҳудудида муқим яшаган Ўзбекистон фуқароси сайланиши мумкин. 1 Саидов А.Х. Қиёсий конституцияшунослик. Т., 1993, 52-бет.

Ўзбекистоннинг 25 ёшга тўлган фуқароси Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлигига ёки Сенати аъзолигига сайланиши мумкин. Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига депутатлар сайлови умумийдир. Сайлов кунигача 21 ёшга тўлган Ўзбекистон фуқаролари сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Давлат органлари ўзининг тузилиш тартиби жиҳатидан турли хусусиятларга эгадир. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқ давлатнинг баъзи органлари сайланади, бошқалари тузилади. Давлат ҳокимияти органларига ўтказиладиган сайловлар демократик асосда ўтказилади. Ўзбекистонда илдиз отиб бораётган демократия жаҳонда тан олинган демократик анъаналарни ўзида мужассамлаштиради. Бу демократия ҳеч қандай миллий, ирқий ва бошқа чеклашларни билмайди. Шу билан бирга, давлат органларини сайлаш ва тузиш тартиби уларнинг ҳар қайсисининг ўзига хос хусусиятларига мувофиқ равишда амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси давлат вакиллик органларига сайловлар Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, "Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида"ги, "Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида"ги, "Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида"ги ва "Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси тўғрисида"ги қонунлар ташкил қилинади ва ўтказилади. 2. Сайлов ҳуқуқи тамойиллари Давлатдаги энг муҳим масалаларнинг фуқаролар хоҳиш-иродаси билан ҳал этилиши демократиянинг яққол намоён бўлишидир. Давлат ҳокимиятини шакллантиришда сайловлар ва демократик тамойиллар муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистонда энг муҳим масалаларнинг асосан референдум йўли билан ҳал этилиши бевосита демократия намунасидир. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, Ўзбекистонда барча давлат органларини демократик асосларда тузиш тартиби ва чинакам халқчиллиги билан ҳам ажралиб туради. Халқчиллик шу нарсада ўз ифодасини топадики, бутун давлат аппаратининг

негизини ташкил этган давлат органлари унинг халқ депутатлари бевосита сайловчилар томонидан умумий сайлов йўли билан сайланадилар. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг XXIII бобида фуқароларнинг сайлов ҳуқуқи кафолатланиши алоҳида мустаҳкамланган. Конституциянинг 117-моддасида шундай дейилади : "Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Ҳар бир сайловчи бир овозга эга. Ўз хоҳиш-иродасини билдириш тенглиги ва эркинлиги қонун билан кафолатланади. Ўзбекистон Республикасида Президент сайлови, ҳокимиятнинг вакиллик органлари сайлови умумий, тенг, тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Ўзбекистон Республикасининг 18 ёшга тўлган фуқаролари сайлаш ҳуқуқига эгадирлар. Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётганлар сайланиши мумкин эмас ва сайловда қатнашмайдилар. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди. Сайлов ўтказиш тартиби қонун билан белгиланади. 2 " Сайлов ҳуқуқининг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат: Биринчиси: умумий сайлов ҳуқуқи тамойили. Бу тамойил шундан иборатки, Ўзбекистоннинг 18 ёшга тўлган барча фуқаролари сайлаш ҳуқуқига эгадирлар, ақли заифлиги қонунда белгиланган тартибда аниқланган фуқаролар бундан мустаснодир. Сайловда қатнашиш учун ёш цензидан бошқа чекловчи цензларнинг йўқлиги сайлов ҳуқуқининг чинакам ва реал умумийлигини кўрсатади. Бу ҳуқуқ демократиянинг энг муҳим принципларига - халқ суверенитетига, Ўзбекистон фуқароларининг ҳуқуқий жиҳатдан тенглигига асосланади. Ақли 2 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил.

заифлиги қонунда белгиланган тартибда аниқланган шахсларнинг мустасно қилинганлиги тамомила табиий ва қонуниятли бир ҳолдир. Бунинг боиси шуки, бундай шахслар ўз ҳатти-ҳаракатлари тўғрисида ўзларига ҳисоб бераолмайдилар ва сайловда қатнашиш ҳуқуқидан онгли равишда фойдалана олмайдилар. Ўзбекистонда сайловда қатнашиш учун ёш даражаси оқилона камайтирилиб, 18 ёш қилиб белгиланган. 2009 йилнинг 27 декабрида мамлакатимизда иккинчи марта Ўзбекистон Республикасининг икки палатали парламенти – Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатасига сайловлар бўлиб ўтди. Умумий сайлов ҳуқуқи Ўзбекистоннинг барча фуқароларига нисбатан жорий этилади. Фуқаролиги бўлмаган шахслар ва Ўзбекистон ҳудудида яшовчи ажнабийлар сайловда қатнашиш ва вакиллик органларига сайланиш ҳуқуқига эга эмас. Умумий сайлов ҳуқуқи Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатлардаги ваколатхоналарида, касалхоналарда, туғруқхоналарда, санаторийларда ва бошқа шифохоналарда, кемаларда, йирик темир йўл станцияларида, аэропортларда ва бошқа шу сингари қонунда белгиланган жойларда сайлов участкаларини ташкил этиш йўли билан ҳам таъминланади. Тегишли органлар сайлов участкаларини тузиш ва овоз бериладиган жойларни белгилаш вақтида сайловчилар учун энг кўп қулайлик вужудга келтириш зарурлигини кўзда тутади . Умумий сайлов ҳуқуқининг кенг кафолатланганлиги фуқароларнинг овоз беришда деярли ёппасига иштирок этишларини таъминлайди. Иккинчиси: тенг сайлов тамойили. Сайлов тизимининг демократик моҳияти сайловнинг умумий бўлишида, яъни барча фуқароларнинг сайловда иштирок этишидагина эмас, шунингдек сайловнинг тенг бўлишида ҳамдир. Умумий ва тенг сайлов тамойиллари ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлиб, бир- бирини тўлдиради. Умумий сайлов бўлмаса, тенг сайлов ҳам бўлиши мумкин эмас. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг 117-моддасида ҳамда “Олий Мажлисга сайлов тўғрисида”ги қонунида “Ҳар бир фуқаро – сайловчи бир овозга эга. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ижтимоий

келиб чиқиши, ижтимоий ва мулкий мавқеи, ирқи ва миллий мансублиги, жинси, маълумоти, тили, динга муносабати, машғулотининг тури ва хусусиятидан қатъи назар тенг сайлов ҳуқуқига эгадирлар”, деб белгиланган. Сайлов ҳуқуқининг тенглиги, сайловчи фақат битта сайловчилар рўйхатига киритилиши ва овоз бериши билан таъминланади. Учинчиси: тўғридан-тўғри сайлов тамойили. Ўзбекистон Республикасида сайлов умумий ва тенг бўлибгина қолмай, шу билан бирга тўғридан-тўғри ҳамдир, яъни вакиллик органларга депутатлар тўғридан- тўғри сайланади, халқ депутатларининг барча вакиллик органларига фуқаролар бевосита сайлайдилар. Тўғридан-тўғри сайлов тўғридан-тўғри бўлмаган сайловдан шу билан фарқ қиладики, биринчи ҳолда депутат сайловчилар томонидан бевосита хоҳиш-иродаларини эркин ифода этишлари йўли билан сайланади. Тўғридан-тўғри сайловларнинг жорий этилиши сайловчиларнинг депутат билан бевосита алоқасини кучайтиради. Тўғридан-тўғри сайлов кўп босқичли сайловдан шу билан фарқ қиладики, бунда сайловчилар ўз депутатини яқин биладилар, ундан ҳисоб бериб туришини талаб қила оладилар. Тўртинчиси: яширин овоз бериш тамойили. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 117-моддасида қайд этилишича Ўзбекистон Республикасида Президент сайлови, ҳокимиятнинг вакиллик органларига сайловлар яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Сайловчиларнинг сайловларда яширин овоз беришлари демократияни амалга ошириш шаклларидан биридир. Зеро, бундай овоз беришда ҳуқуқлар ўз хоҳиш-истакларини эркин ифода этиш имкониятига эга бўладилар. Конституцияда сайлов ҳуқуқининг тамойилларининг мустаҳкамланиши Ўзбекистон Республикасида сайловчилар учун барча имкониятларнинг яратилганлиги, уларнинг сайловларда қатнашиш ҳуқуқлари ҳеч қандай цензлар билан чекланмаганлиги ва фуқароларнинг давлатни идора этишда фаоллиги ошганлигининг яққол намунасидир.

3.Сайлов тизими тушунчаси Сайловлар фуқароларнинг давлат ва жамият ишларини бошқаришга фаол жалб қилишнинг энг муҳим шаклларидан биридир. Ўзбекистонда сайлов тизими ва сайлов ҳуқуқи чинакам демократик принципларга асосланган бўлиб, принциплар Ўзбекистон фуқароларининг давлат суверенитетини тўлиқ амалга оширишни таъминлайди. Давлатда вакиллик органларини шакллантириш юзасидан мавжуд бўлган ва фуқароларни сайловга жалб этиш, сайловни ташкил қилиш ва депутатнинг сайловчилар билан ўзаро муносабатларини белгилайдиган тартиби сайлаш тизими дейилади. Сайлов тизими – давлатнинг демократик ёки демократик эмаслигини кўрсатувчи асосий омилдир. Профессор А.Саидов "Сайлов тизими тушунчаси" бу фуқаролик жамиятида давлатнинг вакиллик органларини сайлаш йўли билан юзага келувчи давлат жамоат муносабатлари тизимидир 3 деб фикр билдиради. 4. Сайловлар ва уларни ўтказиш тартиби Жамият ҳаётидаги ўзгаришлар ва жамият муносабатларидаги сиёсий, иқтисодий, ижтимоий-маданий алоқалар ривожи, ҳар бир шахснинг ижтимоий онгига таъсир этиб, унинг сиёсий-ҳуқуқий онгини шаклланишига олиб келмоқда. Шундай жараёнлардан бири, албатта сайловга бўлган муносабатларда кўринади. Демократик жараёнларнинг изчил ривожи ўзбек халқининг асрий орзуларини юзага чиқишига омил бўлиб келмоқда. Халқ ўз ҳокимиятини ўзи шакллантирар экан, бу орқали ўз келажак тақдирини ҳам шу ҳокимиятга ишониб топширди. Ҳокимият ушбу ишонч ва орзу-умидларни рўёбга чиқишига масъулдир. 3 Саидов А.Х. Қиёсий конституцияшунослик. Т., 1993, 52-бет.

Шунинг учун ҳам сайлов жараёнларини ҳуқуқий тартибга солиш сайловларни ўтказишдан кўзланган мақсадга эришишда муҳим воситадир. Ўзбекистон Конституциясида белгиланган сайлов ўтказиш тамойилларни янада ҳаётга кенг ва чуқур тадбиқ этиш учун ҳам ушбу моддада акс этган қоида жуда ҳам муҳимдир. "Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови, Олий Мажлис Қонунчилик палатасига ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Жўқори Кенгесига, вилоятлар, туманлар, шаҳарлар давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлов тегишинча уларнинг конституциявий ваколат муддати тугайдиган йилда – декабрь ойи учинчи ўн кунлигининг биринчи якшанбасида ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ҳамда давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлов муддатлари бир пайтга тўғри келиб қолган тақдирда давлат ҳокимияти вакиллик органларининг ваколат муддати бир йилга узайтирилади." 4 Шундай қилиб, ушбу модда Президент сайловини, Олий Мажлиснинг қуйи палатасига ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, вилоятлар, туманлар, шаҳарлардаги давлат ҳокимиятининг вакиллик органларига ўтказиладиган сайловларни аниқ маълум кунда ўтказилишини белгилаб берди. Ушбу органлар ваколат муддати тугайдиган йил сайлов йили ҳисобланиб, шу йилнинг декабр ойи учинчи ўн кунлигининг биринчи якшанбаси сайлов ўтказиладиган кун деб олинди. Бунга ҳам маълум асослар бор. Аввало, декабрь йилнинг якунловчи ойи ҳисобланганлиги учун, сайловчиларнинг йиллик режадаги асосий вазифалари бажарилган бўлади. Якшанба куни сайлов куни деб белгиланиши ҳам аксарият давлатларда маъқулланган. Масалан, Германия Федератив Республикаси қонунчилиги сайловни якшанба ёки иш куни ҳисобланмаган кунда ўтказишни тақозо этади. Чунки, якшанба куни сайловчиларнинг деярли барчаси ўзларининг доимий истиқомат жойларида бўлиб, сайлов участкалари сайловчиларнинг 4 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг II-чақириқ саккизинчи сессиясида қабул қилинган: "Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий Қонунинин 3- моддаси. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2002, №4-5, 60-модда

доимий яшаш жойини ҳисобга олиб, ташкил қилинади. Маълумки, сайлов участкалари, сайловчиларнинг бевосита эркини-иродасини белгиловчи овоз бериш жойидир. Сайловни иш кунига тўғри келиши уларнинг ҳам, давлатнинг ҳам иқтисодий манфаатларини бироз бўлсада чеклаши мумкинлиги эътиборга моликдир. Қолаверса, меҳнаткашларнинг индивидуал манфаатларини ҳам ҳисобга олиб сайловнинг якшанба куни ўтказилиши мақсадга мувофиқ деб топилди. Учинчи ўн кунликнинг биринчи якшанбаси декабрнинг қуйидаги рақамли кунларига тўғри келади: 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27. Демак, сайловлар янги йил кириб келишидан камида 4 кун олдин ўтказилади. Умуман олганда, сайлов ўтказиш муддатларини аниқ белгилаш демократик жараёнларни узлуксизлигини таъминлайди, халқимизнинг сиёсий ҳуқуқий қарашларини янада кенгайтиради, пировардида сайловлар натижасига боғлиқ орзу истакларимизни рўёбга чиқишида амалий ёрдам беради. Шунингдек, "Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида"ги Конституциявий Қонуннинг 6-моддасида ҳамда “ Олий Мажлиссалови тўғрисида”ги қонунида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг юқори палатаси Сенатнинг ташкил этилиш принциплари мустаҳкамланган: "Сенат ҳудудий вакиллик палатаси бўлиб, Сенат аъзоларидан (сенаторлардан) таркиб топади. Сенат аъзолари Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳридан тенг миқдорда – олти кишидан сайланадилар. Сенатга сайлов Қорақалпоғистон Республикаси Жуқорғи Кенгеси, вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар давлат ҳокимияти вакиллик органлари депутатларининг тегишли қўшма мажлисларида мазкур депутатлар сайланганидан сўнг бир ой ичида улар орасидан яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Сенатнинг ўн олти нафар аъзоси фан, санъат, адабиёт, ишлаб чиқариш соҳасида ҳамда давлат ва жамият фаолиятининг бошқа тармоқларида катта

амалий тажрибага эга бўлган ва алоҳида хизмат кўрсатган энг обрўли фуқаролар орасидан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тайинланади. Сайлов куни йигирма беш ёшга тўлган ҳамда камида беш йил Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муқим яшаган Ўзбекистон Республикаси фуқароси Сенат аъзоси бўлиши мумкин. Сенатнинг ваколат муддати – беш йил." Мазкур моддага биноан Олий Мажлиснинг юқори палатаси Сенат деб номланди. «Сенат» термини юридик атама сифатида кўпчиликка таниш. Деярли барча илмий, сиёсий, ҳуқуқий адабиётларда парламентнинг юқори палатаси Сенат деб номланади. АҚШ, Франция, Италия каби давлатлар парламентларининг юқори палатаси ҳам расман «Сенат» номи билан аталади. 5.Сайлов органлари тушунчаси ва уларнинг тизими Олий Мажлис Қонунчилик палатасига сайловни ўтказувчи сайлов округлари, Қорақалпоғистон Республикаси Жуқорғи Кенгеси раисининг, вилоятлар ва Тошкент шаҳри ҳокимларининг тақдимномасига биноан Марказий сайлов комиссияси томонидан тузилади. Сайлов округларининг чегаралари Қорақолпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрининг маъмурий-ҳудудий тузилишини инобатга олган ҳолда белгиланади. Сайлов округлари, қоида бўйича, Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида сайловчилар сонига тенг ҳолда тузилади. Марказий сайлов комиссиясининг қарори асосида сайлов округларининг рўйхати уларнинг чегаралари ва сайловчилар сонини кўрсатилган ҳолда сайлов тайинланганидан кейин кечи билан ўн беш кун ичида эълон қилинади. Сайлов округи – сайлов ўтказиш учун Конституция ва сайлов тўғрисидаги қонунлар асосида белгилаб қўйилган ҳудудий сайлов бирлигидир. Депутат қайси округдан сайланган бўлса, у шу округ аҳолисининг вакили деб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов

тўғрисидаги қонунга асосан, Олий Мажлисга сайлов ўтказиш учун бир юз ўттиз бешта сайлов округи тузилади. Ўзбекистон Республикаси маҳаллий халқ депутатлар кенгашларига сайлов тўғрисидаги қонунга асосан халқ депутатлар вилоят ва Тошкент шаҳар кенгашларига депутатлар сайлашда - 60-тадан сайлов округлари тузилади. Халқ депутатлари туман ва шаҳар кенгашларига депутатлар сайлашда - 30 тадан сайлов округи тузилади. Ҳар бир сайлов округидан битта депутат сайланади. Ўзбекистон Республикасида сайловларни ташкил қилиш ҳудудий принципга асосланади, шунинг учун сайловлар сайлов округлари орқали амалга оширилади. Сайлов тўғрисидаги қонунларга асосан сайлов участкалари шаҳар, туман ҳокимларининг тақдимномасига асосан округ сайлов комиссиялари томонидан тузилади. Ҳарбий қисмларда сайлов участкалари қисмлар ёки ҳарбий қўшилмалар командирларининг тақдимномасига биноан округ сайлов комиссиялари томонидан тузилади. Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатлардаги ваколатхоналари ҳузурида сайлов участкалари Ташқи ишлар вазирлигининг тақдимномасига биноан Марказий сайлов комиссияси томонидан тузилади. Сайлов участкалари сайлов тайинлангандан кейин ўттиз кундан кечикмай тузилади. Сайлов участкалари камида 20 нафар ва кўпи билан 3000 нафар сайловчилардан иборат тузилади. Ўзбекистон Республикасида сайловни ташкилий равишда ўтказиш учун қуйидагича сайлов комиссиялари ташкил этилди: 1. Марказий сайлов комиссияси; 2. Округ сайлов комиссияси; 3. Участка сайлов комиссияси. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси Ўзбекистон Республикаси Президенти, Олий Мажлис Қонунчилик палатасига сайловларини, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Референдумини ташкил

этиш ва ўтказиш учун тузилади ҳамда у ўз фаолиятини доимий асосда амалга оширади. Марказий сайлов комиссияси ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, Сайлов тўғрисидаги қонунларга, референдум тўғрисидаги қонунга ва бошқа қонунларга амал қилиб иш олиб боради. Марказий сайлов комиссияси Олий Мажлис палаталари томонидан ўн беш нафар аъзодан иборат таркибда тузилади. Марказий сайлов комиссиясининг аъзолари Қорақолпоғистон Республикаси Жуқорғи Кенгеси, халқ депутатлари, вилоятлар ва Тошкент шаҳар кенгашларининг тавсияси бўйича Олий мажлис палаталари томонидан тасдиқланадилар. Марказий сайлов комиссиясининг раиси комиссия аъзолари орасидан Президентнинг тақдимномаси билан комиссия мажлисида сайланади. Раиснинг ўринбосари ва комиссия котиби комиссия аъзолари орасидан комиссия мажлисида сайланадилар. Марказий сайлов комиссияси республика ҳудудида сайлов тўғрисидаги қонуннинг ижро этилишини назорат қилади ва унинг ҳамма жойида бир хилда қўлланишини таъминлайди. Округ сайлов комиссияси сайлов эълон қилингандан кейин Марказий сайлов комиссияси томонидан йигирма кундан кечикмай раис, раис ўринбосари, котиб ва яна камида 6 нафар аъзодан иборат таркибда тузилади. Округ сайлов комиссияларининг ваколатлари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисидаги қонунда тўлиқ кўрсатилган. Сайлов округи сайлов тўғрисидаги қонуннинг ижросини назорат қилади, сайлов участкаларини тузади ва уларга раҳбарлик қилади, депутатликка номзодларга сайлов компаниясида иштирок этишлари учун тенг шароит яратилишини таъминлайди, Марказий сайлов комиссияси томонидан рўйхатга олинган депутатликка номзодлар тўғрисидаги маълумотларни эълон қилади ва бу номзодларга тегишли гувоҳномалар беради, сайлов округи бўйича сайлов натижаларини аниқлайди ва Марказий сайлов комиссиясига тақдим этади ва қонунда кўрсатилган бошқа ваколатларни амалга оширади.

Участка сайлов комиссиясини округ сайлов комиссияси тузади. Участка сайлов комиссияси сайлов тайинлангандан кейин эллик кундан кечикмай 5-19 нафар аъзодан, шу жумладан раис, раис ўринбосари ва котибдан иборат таркибда тузилади. Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатлардаги ваколатхоналари ҳудудида участка сайлов комиссияси раиснинг вазифаларини идора раҳбари амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси вакиллик органлари сайловларига тайёргарлик кўриш, овоз беришни ташкил қилиш ва берилган овозларни санаб чиқиш учун сайлов участкаларига бўлинади. Участка сайлов комиссияси аҳолини сайлов куни ва овоз бериш жойи тўғрисида хабардор қилади. Овоз бериш бинолари ва сайлов қутилари ҳамда бошқа сайлов ашёлари тайёрлаб қўйилишини таъминлайди. Олий Мажлисга сайлов тўғрисидаги қонунда участка сайлов комиссиясининг ваколатлари тўлиқ кўрсатилган. Ўзбекистон Республикасида сайловга тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ бўлган тадбирлар орасида депутатликка номзодлар кўрсатиш энг муҳим ва маъсулиятли тадбирлар ҳисобланади. Қонунчилик палатаси депутатлигига номзодлар кўрсатиш ҳуқуқига сиёсий партиялар эгалар. Сиёсий партия, сайлов кампанияси бошлаганлиги эълон қилинган кундан камида олти ой олдин Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан рўйҳатга олинган, сайловда иштирок этишини қўллаб-қувватловчи камида эллик минг сайловчининг имзосини тўплаган тақдирдагина депутатликка номзодлар кўрсатиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қонунчилик палатасига номзодлар кўрсатиш сиёсий партиялар томонидан сайловга олтмиш беш кун қолганида бошланади ва қирқ беш кун қолганида тугайди. Депутатликка номзод танлаш тартиби сиёсий партияларнинг ўзлари ҳал қилгани ҳолда, ҳар бир округдан битта депутат, яъни 135 депутат кўрсатишга ваколатлидир. Ўзбекистон Республикаси Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларининг депутатлигига номзодлар кўрсатиш, сиёсий партиялар

томонидан сайловга олтмиш беш кун қолганида бошланади ва қирқ беш кун қолганида тугалланади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлигига номзодлар Марказий сайлов комиссияси томонидан рўйхатга олинган кундан бошланиб, Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланадиган тартибда оммавий ахборот воситаларидан фойдаланишда тенг ҳуқуқ ва шароитлар яратиб берилиб, депутатликка номзод ўн нафарга қадар ишончли вакилга эга бўлиши, номзод рўйҳатга олинганидан кейин ўз ишончли вакилларини ўзи белгилаши, депутатликка номзод қилиб рўйхатга олинган шахс сайловчилар билан учрашувлар ўтказиши, сайловолди йиғилишларида сўзга чиқиш ҳуқуқига эгадирлар. Телевидение кўрсатувлари ва радио эшиттиришларида қатнашиш вақтида, ўртача ойлик иш ҳақи сайлов ўтказиш учун ажратиладиган маблағлар ҳисобидан сақланган ҳолда, ишлаб чиқариш ёки хизмат вазифаларини бажаришдан озод бўлиш ҳуқуқига эга. Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари депутатлигига номзодлар тегишли вилоят, туман, шаҳар сайлов комиссияси томонидан рўйхатга олинган кундан эътиборан бошланади. Депутатликка номзодларга, сиёсий партияларга тегишли вилоят, туман, шаҳар сайлов комиссияси томонидан белгиланадиган тартибда оммавий ахборот воситаларидан фойдаланишда тенг ҳуқуқ берилади ва сайловчиларнинг йиғилишлари участка сайлов комиссияси томонидан барча номзодлар учун мутлақ тенг шароитларга риоя этилган ҳолда ташкил қилинади. Халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгаши депутатлигига номзод уч нафарга қадар ишончли вакилга эга бўлиши мумкин. Улар номзод депутат этиб сайланиши учун ташвиқот юритадилар, маҳаллий давлат органлари ва жамоат бирлашмаларининг органлари, сайловчилар билан ўзаро муносабатларда, шунингдек сайлов комиссияларида номзоднинг манфаатларини ҳимоя қиладилар.

Овоз бериш. Овоз бериш сайлов жараёнининг энг муҳим босқичи бўлиб айнан шу босқичда халқнинг хохиш иродаси амалга ошади. Одатда овоз бериш тадбири сайлов қонунчилигида батафсил баён этилади. Овоз беришга сайловчилар рўйхатида турувчи фуқаролар шахсини тасдиқловчи хужжатлар билан (қатор мамлакатларда сайлов карточкаси ёки овоз бериш ҳуқуқини берувчи гувоҳномалар) йўл қўйилади. Ўзбекистон Республикасида сайловларда овоз бериш жараёни сайлов куни овоз бериш биноси участка сайлов комиссияси аъзоларининг камида учдан икки қисми ҳозир бўлганда очилади ҳамда сайлов куни соат 6 дан 20 гача ўтказилади. Овоз бериш вақти ва жойи тўғрисида участка сайлов комиссияси сайловчиларни кечи билан сайловга ўн кун қолганида хабардор қилади 5 . Сайлов комиссиясининг раиси комиссия аъзолари ҳозирлигида сайлов қутисини муҳрлайди, сайлов бюллетенлари ва сайловчиларнинг рўйҳатларини комиссия аъзолари ўртасида тақсимлайди ҳамда сайлов бошланганлигини эълон қилади. Сайловчи овоз бериш биносига келгач, участка сайлов комиссиясининг аъзосига ўз шахсини тасдиқловчи хужжатни кўрсатади ҳамда сайловчилар рўйҳатига имзо қўяди. Шундан кейин унга сайлов бюллетени берилади. Сайлов бюллетени овоз берувчи томонидан яширин овоз бериш кабинасида тўлдирилади. Сайловда сайловчи ўзи қарши овоз бераётган депутатликка номзодларнинг сайлов бюллетенидаги фамилиясини ўчиради ва тўлдирилган сайлов бюллетенини сайлов қутисига ташлайди. Ҳарбий қисмларда, санаторийлар дам олиш уйларида, касалхоналар ва бошқа стационар даволаш муассасаларида, шунингдек олис ва бориш қийин бўлган ерлардаги фуқаролар турган жойларда тузилган сайлов участкаларида, башарти рўйҳатга киритилган барча сайловчилар овоз бериб бўлган бўлса, участка сайлов комиссияси исталган вақтда овоз бериш тугаганлигини эълон қилиши мумкин. 5 Ўзбекистон Республикаси “Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги янги таҳрирдаги қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2003, №9-10, 132-модда

Сайлов натижаларини аниқлаш. Берилган овозларни ҳисоблаш аввал сайлов участкаларида сайлов тугаши билан дарҳол бошланади. Дастлаб ҳар бир сайлов округида берилган барча овозлар ҳисобланади, сўнгра бюллетенлар орасидан ҳақиқий эмас деб топилганлари чиқариб ташланади. Одатда қонунчилик билан қандай сайлов бюллетенлари ҳақиқий эмас деб топилиши мумкинлиги белгиланган бўлади, шубҳали ҳолатлар участка сайлов органининг махсус баённомаси орқали ҳал қилинади. Сайлов учкасткасида ҳисоблаб чиқилган овозлар юқори турувчи сайлов органига юборилади. Сайлов натижалари сайлов округи миқёсида, тегишли ҳолатларда ҳудудий ва марказий органлар миқёсида эълон қилинади. Такрорий шунингдек, навбатдан ташқари ва алоҳида бир округларда сайлов ўтказилганда сайлов жараёнининг бир мунча соддалаштирилган тартиби қўлланилиши мумкин. Республикамизда сайлов натижалари қуйидаги тартибда аниқланади, яъни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига депутатлар сайловининг натижаларини аниқлаш участка сайлов комиссиялари томонидан тақдим этилган баённомалар асосида аниқланади. Округ сайлов комиссияси; округ бўйича сайловчилар умумий сонини; сайлов бюллетенлари ва варақалари олган сайловчиларнинг сонини; овоз беришда иштирок этган сайловчиларнинг сонини; ҳар бир депутатликка номзодни ёқлаб ва унга қарши берилган овозлар сонини; ҳақиқий эмас деб топилган сайлов бюллетенлари варақлари сони аниқланади ва Марказий сайлов комиссиясига белгиланган тартибда тақдим этилади. Ўз навбатида Марказий сайлов комиссияси округ сайлов комиссияларидан олинган баённомалар асосида округ сайлов комиссияси сингари ҳисоблаш жараёнини амалга оширгандан сўнг, овоз беришда иштирок этган сайловчилар ярмидан кўпининг овозини олган депутатликка номзод депутат этиб сайланган ҳисобланади. Агар сайловда сайловчилар рўйхатига киритилган сайловчиларнинг ўттиз уч фоизидан ками иштирок этган бўлса, сайлов ўтмаган ҳисобланади. Худди мана шундай сайлов натижаларини аниқлаш

қоидаси Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайлов ўтказишда ҳамда халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига ўтказиладиган сайловларда ҳам амалга оширилади. Такрорий овоз бериш. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашлари депутатлигига сайлаш учун икки нафардан ортиқ номзод қўйилган бўлса ва номзодлардан хеч бири талаб қилинган миқдордаги овозни олмаган бўлса сайловчиларнинг овозини энг кўп олган икки номзод иштирокида такрорий овоз бериш ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайловларда Марказий сайлов комиссияси, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Қенгашлари депутатлигига сайловларда округ комиссияси тегишинча вилоят, туман, шаҳар сайлов комиссияси мазкур қарор ҳақида округ сайловчиларини хабардор қилади. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига такрорий сайловлар асосий сайлов ўтказилган кундан бошлаб бир ой ичида, лекин камида ўн беш кун кейин ўтказилади, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар кенгашлари депутатлигига такрорий сайловлар асосий сайлов кунидан кейин икки ҳафта ичида ўтказилади. Такрорий овоз бериш чоғида овоз беришда қатнашган сайловчиларнинг овозини бошқа номзодга нисбатан кўп олган Республика Президентлигига, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашлари депутатлигига номзод, такрорий овоз беришда рўйҳатга киритилган сайловчиларнинг ярмидан кўпи қатнашган ва бу номзодни ёқлаб берилган овозлар унга қарши берилган овозлардан ортиқ бўлган тақдирдагина сайланган ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзолигига такрорий овоз бериш, агар овоз бериш чоғида белгиланган миқдорда Сенат аъзолари сайланмаган бўлса, сайланмай қолган миқдордаги Сенат аъзолиги учун овозларнинг зарур миқдорини тўпламаган номзодлар бўйича давлат

ҳокимияти вакиллик органларининг (халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашлари) қўшма мажлисларининг ўзида ўтказилади. Такрорий сайловлар. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига биноан Ўзбекистон Республикаси Президентлигига такрорий сайловлар сайлов ўтказилмаган ёки ҳақиқий эмас деб топилса ёҳуд агар Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайлаш учун иккитадан кўп номзод қўйилмаган бўлса ва улардан ҳеч бири сайловчиларнинг овозини зарур миқдорда олмаган бўлса, Марказий сайлов комиссияси такрорий сайлов тайинлайди. Бунда комиссия сайловни янги таркибдаги округ ва участка сайлов комиссиялари ўтказиши зарурлиги тўғрисида қарор қабул қилиши мумкин. Овоз бериш асосий сайлов ўтказилган сайлов участкаларида ва сайловчиларнинг аввал тузилган рўйҳатлари бўйича ўтказилади. Такрорий сайлов асосий сайлов ўтказилганидан кейин қирқ кун ичида ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати аъзоларининг такрорий сайлови қуйидаги ҳолларда ўтказилади: А) Агар сайлов ҳақиқий эмас деб топилган бўлса; Б) Агар такрорий овоз бериш натижасида белгиланган миқдорда Сенат аъзолари сайланмаган бўлса. Иккинчи ҳолатда назарда тутилган вазиятларда такрорий сайлов сайланмай қолган миқдордаги Сенат аъзолиги учун ўтказилади. Сенат аъзоларининг такрорий сайлови Сенатга ўтказилган асосий сайловдан кейин кўпи билан ўн беш кунлик муддат ичида ўтказилади. Сайланмай қолган миқдордаги Сенат аъзолигига номзодлар кўрсатиш ва такрорий сайлов ўтказиш қонунчилик билан белгиланган тартибда амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига такрорий сайловлар қуйидаги ҳолларда ўтказилади:

А) Башарти, сайлов округи бўйича сайлов ўтмаган ёҳуд ҳақиқий эмас деб топилган бўлса; Б) Агар такрорий овоз бериш сайланган депутатни аниқлаш имконини бермаган бўлса; В) Агар сайлов округи бўйича депутатликка кўпи билан икки номзод овозга қўйилган бўлса ва улардан бирортаси ҳам сайланмаган бўлса 6 . Такрорий сайлов тегишинча Марказий, вилоят, туман ва шаҳар сайлов комиссиясининг топшириғига биноан округ сайлов комиссияси томонидан ўтказилади. Бунда тегишли сайлов комиссияси такрорий сайлов янги таркибдаги округ ва участка сайлов комиссиялари томонидан ўтказилиши тўғрисидаги қарор қабул қилиниши мумкин. Овоз бериш асосий сайлов ўтказиш учун тузилган аввалги сайлов участкаларида ва сайловчилар рўйҳатлари бўйича ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашлари депутатлигига такрорий сайлов кечи билан бир ойлик муддат ичида ўтказилади. "Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида"ги Қонуннинг 48-моддасига Ўзбекистон Экологик ҳаракатидан сайланган депутатлар Марказий сайлов комиссияси томонидан рўйхатга олинган пайтдан эътиборан Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг депутати мақомига эга бўлиши мустаҳкамланди. 6 Ўзбекистон Республикаси “Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги янги таҳрирдаги қонуни.2004 йил. 27-август 46-модда.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т., «Ўзбекистон», 2 007 . 2. И.А.Каримов. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т., Маънавият, 2008. 3. И.А.Каримов. «Ўзбекистон - келажаги буюк давлат». Т., «Ўзбекистон», 1992. 4. И.А.Каримов. «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли». Т., «Ўзбекистон», 1992. 5. И.А.Каримов. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т., «Ўзбекистон», 1997. 6. И.А.Каримов. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». Халқ сўзи 1999 й. 15 апрель. 7. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси Т. 1999. 8. Ўзбекистон республикаси «Олий Мажлиси тўғрисида»ги қонуни Т. «Адолат» 1994. 9. Ўзбекистон Республикаси «Судлар тўғрисида»ги қонуни. Т. «Адолат» 1993. 10. Р.К.Қаюмов. «Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи». Т., «Ўзбекистон», 1998. 11. Конституции Мира. 1-7-томах. Т., 1997-2000. 12. А.Саидов, У.Тожихонов. «Давлат ва ҳуқуқ асослари». Т.1999. 13. О.Каримова. Ў збекистон Республикаси Конституциявий қ онуни. Т., ТДПУ, 2007.

O'xshashlar

Cайлов ҳуқуқи ва сайлов тизими

Демократия ва сайловлвр, Узбекистонда сайлов тизими

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Сайлов жараёни

Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тушунчаси, предмети, тизими ( хужалик процессуал хукукининг тушунчаси