Хорижий мамлакатларнинг сайлов тизимлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Хорижий мамлакатларнинг сайлов тизимлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Хорижий мамлакатларнинг сайлов тизимлари Режа 1. Хорижий мамлакатлардаги сайлов тизимининг тушунчаси ва турлари. 2. Нисбий кўпчиликка асосланган мажоритар сайлов тизими. 3. Мутлоқ кўпчилик учун можоритар сайлов тизими. 4. Малакавий кўпчилик учун сайлов тизими. 5. Сиёсий партиялар вакиллари учун мутаносиблик тизими (пропорционал). 6. Пропорционал сайлов тизимининг кўринишлари.

Мажоритар сайлов тизимлари . Энг кенг тарқалган сайлов тизимларидан бири – бу мажоритар сайлов тизими бўлиб , сайлов натижаларини аниқлашда кўпчилик овози тамойилига асосланади . Бу тизим қоидаларига биноан, тегишли сайлов округида белгиланган кўпчилик овозни олган номзод ёки номзодлар рўйхатигина сайловда ғолиб чиққан ҳисобланади. Мажоритар сайлов тизими ўз навбатида мутлақ кўпчилик, нисбатан ва икки босқичдан иборат кўпчилик овозига асосланган сайлов турларига бўлинади. Мутлақ кўпчилик овоз билан сайловда ютиб чиқиш тизими. Мутлақ кўпчилик овоз билан сайловда ютиб чиқиш тизими қоидаларига биноан сайловда берилган овозларнинг ярмидан кўпини олган номзодгина сайланган ҳисобланади. Масалан, сайлов мавзесида сайланиш учун 3 та номзод қўйилган дейлик (А, Б, В). Берилган 10000 овоз қуйидагича тақсимланди: А – 3000, Б – 1990, В 5010. Бунда 5010 овоз олган В мутлақ кўпчилик овозини олган ҳисобланиб, сайланади. Мутлақ кўпчилик овозига асосланган мажоритар тизимнинг ўзига хос камчилиги ва шу билан бирга афзаллиги ҳам мавжуд. Бу тизимнинг камчилигидан биринчиси шундаки, юқорида келтирган мисолимизда мутлақ кўпчилик (5010) овозини олган В номзод сайланади, қолган икки номзодга берилган (4950, салкам 50 %) овоз эса «йўқолиб» кетади ва натижада А ва Б номзодларга овоз берган сайловчилар ўз вакилларини парламентга ўтказа олмайдилар. Ундан ташқари, мажоритар тизимнинг бу турида белгиланган мандатларга эга бўлишда кичик партияларнинг имконияти ҳисоб. Ниҳоят бу сайловда мутлақ кўпчилик овозини олиш имкониятининг камлиги сайловни натижасиз тугашига ва қайта овоз бериш билан боғлиқ ҳаражатларнинг кўпайиб кетишига сабаб бўлиши мумкин. Баъзи давлатларда бу муаммони

ҳал қилиш учун иккинчи босқич ўтказиб, унда сайлов натижаларини нисбатан кўпчилик овоз билан аниқлаш тартиби белгиланган. Масалан, Францияда 1962 йилда ўтказилган референдум асосида 1965 йилда бўлиб ўтган Президент сайловларидан бошлаб шундай тартиб амал қилиб келади. Юқоридаги камчиликларга қарамасдан, мутлақ кўпчилик овозига асосланган бу сайлов тизимининг афзаллиги ҳам мавжуд. Бу тизим парламентдаги кўпчилик қўллайдиган барқарор ҳукуматни ташкил этиш имкониятини беради. Сайлов натижаларини мутлақ кўпчилик овози асосида аниқлаш усулларидан бири, бу преференциал овоз беришдир. У асосан Австралия ва унинг атрофидаги барча Океания давлатларига хос бўлиб, Ирландия ва Ҳиндистон каби давлатларда ҳам учрайди. Бу овоз бериш турининг натижаси жуда самарали бўлиб, иккинчи босқични ўтказишга ҳожат қолдирмайди. Бунда сайловчилар рўйхатдаги номзодлар ўрнини ўз ҳоҳишлари бўйича ўзгартиришларига рухсат берилади. Сайловчи рўйхатдаги ҳар бир номзоднинг фамилияси олдига тегишли 1, 2, 3 рақамларини қўйиш билан номзодларга бўлган муносабатини билдиради, яъни сайловчи биринчи навбатда сайламоқчи бўлган номзод фамилияси олдига 1 рақамини, иккинчи навбатда сайламоқчи бўлган номзод фамилияси олдига 2 рақамини қўяди ва ҳоказо. Бу сайлов тизими сайловчиларга ҳоҳиш-истакларини билдириб, ўзлари афзал кўрган номзодларни сайлаш имкониятини берганлиги учун ҳам уни «преференциал овоз бериш» деб аталади. Бу тизим Австралияда 1918 йили киритилган. Бу усулнинг ўзгартирилган шакли Науру давлатида учрайди. Преференциал ёки муқобил овоз бериш усулининг афзаллиги шундаки, унда турли этник гуруҳларнинг ўз вакилларини вакиллик органларига сайлаш имконияти бўлади, чунки бу усул йирик партияларни кичик партиялар билан ҳамкорлик қилишга ундайди. Оддий кўпчилик овози асосида сайлов натижаларини аниқлаш.

Мажоритар сайлов тизимининг бу турида сайлов натижаларини аниқлаш учун номзод ёки номзодларнинг оддий кўпчилик овозини тўплаши кифоя қилади, уларнинг неча фоиз овозга эга бўлганлигининг аҳамияти бўлмайди. Бу сайлов тури асосан бир мандатли сайлов округларида қўлланиб, уни кўп мандатли сайлов округларида қўллаш ҳам учраб туради. Сайлов натижаларини оддий кўпчилик овози асосида аниқлаш Буюк Британия ва Шимолий Ирландия бирлашган қироллигида, Канада, Ҳиндистон ва АҚШ да ҳамда Буюк Британиянинг барча собиқ мустамлакаларида учрайди. Бу тизим Лотин Америкаси ва Африканинг кўплаб давлатларида, Покистон, Бангладеш, Непал ва Малайзия каби Осиё давлатларида ҳам учрайди. Оддий кўпчилик овози асосида сайлов натижаларини аниқлашнинг бир мандатли сайлов округларида қўлланилишининг ўзига хос афзалликлари ва шу билан бирга камчиликлари ҳам мавжуд. Унинг афзалликлари қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин. Биринчидан, оддий кўпчилик овози асосида сайлов натижаларини аниқлашнинг бир мандатни сайлов округларида қўлланилиши сайловчиларга икки йирик партиядан бирини танлаш имкониятини беради. Бунда кичик партиялар кучли партиялардан бирининг позициясига қўшилишга ҳаракат қилади. Иккинчидан, бу усул ягона партия вакилларидан иборат ҳукумат тузишга имконият беради. Натижада ҳукуматни коалицион усулда тузишга ҳожат қолмайди. Бу эса, ўз навбатида, ҳукуматнинг барқарор равишда фаолияти кўрсатилишини таъминлайди. Учинчидан, бу тизим парламентда амалдаги ҳукуматга нисбатан кучли позицияни яратишга имконият яратади, чунки, ҳукумат тузиш учун етарли овоз ололмаган партия ҳар доим амалдаги ҳукумат фаолиятига нисбатан танқидий позицияда бўлади. Тўртинчидан, бунда экстремист партия вакилларининг парламентда мандатларга эга бўлиш имконияти камаяди.

Бешинчидан, бу тизимда сайловчилар билан депутатлар ўртасида ўзаро алоқа боғлаш имконияти мавжуд. Оддий кўпчилик овози асосида сайлов натижаларини аниқлашнинг бир мандатли сайлов округларида қўллашнинг яна бир афзаллиги шундаки, унда овоз бериш соддалаштирилган бўлиб, номзод фамилияси олдига биргина белги қўйиш билан кифояланади. Ундан ташқари, сайлов бюллетенида номзодларнинг кўп бўлмаганлиги сайлов ташкилотчиларининг ишини енгиллаштиради. Юқоридаги афзалликлар билан бир қаторда бир мандатли сайлов округларида қўлланиладиган оддий кўпчилик овози асосида сайлов натижаларини аниқлашнинг бир қатор камчиликлари бор. Бу тизим мухолифлари тизимнинг биринчи камчилиги кичик партияларнинг олган овозига мутаносиб мандатларга эга бўлиш имкониятини бермасликда деб билишади. Масалан, 1983 йилги сайловларда британ социал демократлари Альянси 25 % овоз олган бўлишига қарамай, парламентда бор-йўғи 3 % мандатга эга бўлган. Бу тизимнинг иккинчи камчилиги кичик этник гуруҳларнинг адолатли равишда ўз вакилларини сайлаш имконияти чекланганлигида дейиш мумкин. Масалан, Буюк Британия ва АҚШда қора танлиларнинг сайланиши имконияти чекланган. Оддий кўпчилик овози асосида сайловда ютиб чиқишнинг учинчи камчилиги шуки, у жамоатчилик фикрига бефарқликни келтириб чиқариши мумкин. Оддий кўпчилик овози асосида сайловда ютиб чиқишнинг яна бир камчилиги шундаки, бунда кичик партияларга берилган овозлар «йўқолиб кетиши» мумкин. Бу ҳол кичик партияларнинг парламентда мандатларга эришишни йўққа чиқаришни ва оқибатда улар мамлакат сиёсий барқарорлигини ҳавф остига қўювчи экстремистик йўлларга кириб кетиш мумкин.

Юқорида санаб ўтилган афзаллик ва камчиликларга эга бўлган оддий кўпчилик овози асосида сайлов натижаларини аниқлашнинг бир мандатли сайлов округларида қўлланилиши ҳозирги кунда дунёнинг етмишга яқин давлатларида амал қилиб келмоқда. Оддий кўпчилик асосида сайлов натижаларини аниқлаш кўп мандатли сайлов округларида ҳам қўлланилиши мумкин. Бунда ҳар бир сайловчи мазкур сайлов округида қанча мандат бўлса, шунча овозга эга бўлади. Сайланаётган номзодларнинг қанча фоиз овоз олишининг аҳамияти бўлмай, сайловда ютиб чиқиш учун бошқа номзодларга нисбатан кўпроқ овоз олишининг ўзигина кифоя қилади. Бу усул амалда бўлган кўпгина давлатларда сайловчилар барча овозлардан фойдаланиш ёки фойдаланмаслик ҳуқуқи уларнинг ўзларига берилган. Фаластин Мухториятида, Лаос, Қувайт, Таиланд, Филиппин каби давлатларда сайловлар шу тизим асосида ўтказилади. 1945 йилгача Британия коммуналари Фаластиннинг бир неча мандатларига ҳам сайлов шу усулда ўтказиларди. Икки босқичдан иборат мажоритар сайлов тизими. Мажоритар сайлов тизимининг яна бир тури бу икки босқичли сайловлар ўтказишдир. Бунда биринчи марта ўтказилган сайлов натижаси мутлақ кўпчилик овози асосида аниқланади. Агар ҳеч бир номзод мутлақ кўпчилик овозини тўплай олмаса, у ҳолда қайта овоз бериш ўтказилади. Шунинг учун бу усулни қайта овоз бериш усули ҳам дейилади. Иккинчи босқичда ғолиб чиққан номзод сайланган ҳисобланади. Иккинчи босқични ўтказиш тартиблари турли давлатларда турлича бўлиши мумкин. Энг кўп тарқалган усуллардан бири – бу биринчи босқичда бошқа номзодларга нисбатан кўпроқ овоз олган икки номзоднинг иккинчи босқичда қатнашиши усулидир. Баъзи давлатларда иккинчи босқичда ютиб чиқиш учун ҳам мутлақ

кўпчилик овози талаб қилинса, баъзиларида эса иккинчи босқичда сайланиш учун оддий кўпчилик овози етарли ҳисобланади. Иккинчи босқичда ҳам мутлақ кўпчилик овозини талаб қиладиган тизимга МДҲ аъзоси бўлган Украинада амалда бўлган сайлов тизимини мисол қилиб келтиришимиз мумкин. Икки босқичли мажоритар сайлов тизими Куба, Гаити, Эрон давлатларининг ҳам сайлов тизимидир. МДҲ давлатларида бу тизим Украина билан бир қаторда Ўзбекистон, Беларусь, Қирғизистон, Молдова, Тожикистон каби давлатларда амал қилади. Бу тизим /арбий Европада жойлашган Монако князлигида ҳам, шунингдек, Албания ва Литва давлатларида ҳам пропорционал сайлов тизими билан биргаликда қўлланади. Икки босқичли мажоритар тизим танқидчиларининг фикрича, бу тизимнинг асосий нуқсони иккинчи босқич билан боғлиқ бўлган ҳаражатларнинг кўпайиб кетишидир. Улар яна иккинчи босқичда сайловчиларнинг сайловда қатнашишини пасайиб кетиши ҳоллари мавжудлигини ҳам олдинга суришади. Иккинчи босқич билан боғлиқ ҳаражатларга келсак, бу босқич ҳамма сайлов округларида ҳам ўтказилавермайди, чунки етарли обрў-эътиборга ва мустаҳкам позицияга эга бўлган партиялар номзодларининг кўпинча биринчи босқичда сайланиши бунга ҳожат қолдирмайди. Сайловчиларнинг иккинчи босқичда қатнашишининг қай даражада бўлиши эса, сайловолди ташвиқотларига ва сайловчиларнинг сиёсий фаоллигига боғлиқ. Умуман олганда, мажоритар сайлов тизимининг энг асосий афзаллиги шундаки, бу тизим сиёсий партиялар рўйхатига пропорционал тизимдагидек кўр-кўрона овоз бермасдан алоҳида шахсларни сайлаш имконини беради. Ундан ташқари, бу тизим сайловчиларга партия аъзоси бўлмаган мустақил ҳалқ номзодларини сайлашга ҳам имкон беради. Аралаш сайлов тизимлари.

Аралаш сайлов тизимлари мажоритар ва пропорционал сайлов тизимларини бирлаштириш тамойилига асосланган сайлов тизимларидир. Бу тизим Япония, Гвинея, Албания, Жанубий Корея, Литва, Сомали ва Тайвань каби давлатларда, МДҲ доирасида эса Арманистон, Озарбайжон, Грўзия ва Россия Федерацияси давлатларида амал қилади. Россия сайлов тизими сиёсий пропорционал вакиллик ва мажоритар тизимнинг оддий кўпчилик овозига асосланган бирлашувидан иборат. Давлат думасининг 450 депутатидан 225 таси бир мандатли сайлов округларидан мажоритар усулда сайланса, қолган 225 депутат пропорционал вакиллик асосида сайланади. Бунда Россия Федерациясининг Россия Федерал Кенгаши Давлат думасига депутатларнинг сайлови тўғрисидаги федерал Қонуннинг 13-моддасига биноан Федерация ҳудуди ягона сайлов округига айланади. Ҳар бир партия ўз номзодлари рўйхатини тўзади ва бу рўйхатга кирган номзод бир мандатли сайлов округида ўтказиладиган сайловда ҳам қатнашиши мумкин. Бунинг учун номзоднинг федерал сайлов округига ҳам, бир мандатли сайлов округига ҳам айнан бир сайлов бирлашмасидан ёки сайлов блокидан кўрсатилиши шарт қилиб қўйилган. Натижада федерал округ бўйича пропорционал сайлов асосида ютиб чиққан партия яна бир қўшимча мандатга эга бўлади. Бунда мандатлар тақсимлашига федерал округ бўйича 5 % лик чегарага етган ва ундан ошган партияларгина қўйилади. Аралаш тизимнинг қўлланилиши қатъий пропорционал тизимда мавжуд бўлган майда партияларнинг кўпайиб кетишини олдини олади. Ундан ташқари, мавжуд кичик партиялар бир мандатли мажоритар тизимли сайловларда ютқазсаларда, пропорционал сайловлар билан бунинг ўрнини тўлдириб олишлари мумкин. Лекин, Россияда мавжуд бўлган 5 % ли тўсиқнинг бўлиши бунинг амалга ошишига анча тўсқинлик қилади. Аралаш тизимнинг қўлланилиши икки турдаги депутатларнинг сайланишига олиб келади. Биринчиси сайлов округидаги сайловчилар билан анча боғлиқ бўлган депутат бўлиб, ўз сайловчилари олдида ўз масъулиятини

сезади. Иккинчиси, партия рўйхати воситасида сайланган депутат бўлиб, у маълум округ сайловчиларига унча таниш бўлмаслиги мумкин, чунки сайловчи овоз берганда алоҳида номзод учун эмас, балки партия рўйхати учун овоз беради. Натижада сайланган депутат ўзини муайян сайлов округи сайловчилари олдида эмас, балки уни рўйхатга киритган партия раҳбарлари олдида ҳисобдор сезади. Пропорционал сайлов тизимлари. Пропорционал сайлов тизимлари сайловларда кенг омма вакиллигини таъминлаш мақсадида киритилган сайлов тизимлари бўлиб, Лотин Америкаси давлатларининг кўпчилигида, Африка давлатларининг учдан бир қисмида учрайди. Европада Австрия, Бельгия, Норвегия, Нидерландия, Швеция, Швейцария каби давлатларда шу тизим амал қилади. Бу тизимнинг асосий мақсади сайловларда олинган овозлар билан амалда парламентда эгалланган мандатлар мутаносиблигини таъминлашдир. Яъни, масалан, бир партия сайловда 30 % овоз олган бўлса, парламентда 30 % мандатга эга бўлиши, сайловда 15 % овоз олган партия эса тегишлича 15 % мандатга эга бўлиши керак. Пропорционал сайлов тизимларининг кўпчилик овози тамойилига асосланган мажоритар сайлов тизимларидан асосий фарқи ҳам шунда. Пропорционал сайлов тизимларида катта-катта сайлов округлари тўзилиб, ҳар бир сайлов округидан бир нечта депутатлар сайланади. Сайлов округлари қанча катта бўлса, олинган овозлар ва эгалланган мандатлар шунча мутаносиб бўлади. Бунга эришиш мақсадида бу тизимни қўллайдиган давлатларда бир нечта минтақалардан ва ҳатто бутун давлат ҳудудидан бир сайлов округи ташкил қилинади. Бу тизимда ҳар бир партия ўз номзодлари рўйхатини тўзади ва сайловчилар алоҳида олинган номзодга эмас, балки маълум партия рўйхатига овоз беради. Баъзи ҳолларда сайловчиларга номзодларга нисбатан ўз муносабатларини билдиришга ҳам имконият берилиши мумкин.

Сайловлар натижасини аниқлашда ҳар бир депутатлик мандатини олиш учун зарур бўлган овозлар миқдори белгиланади. Бу миқдор ҳар бир сайлов округи учун алоҳида қилиб белгиланиши ёки бутун давлат ҳудуди учун ҳам бир хил бўлиши ҳам мумкин. Пропорционал сайлов тизимида мандатларни тақсимлашда олинган овозларни санаб чиқиш усули жуда муҳим ўрин тутади. Овозларни ҳисоблаб чиқишда турли математик усулларни қўллаш билан боғлиқ бўлган бир нечта усуллар бўлиб, булардан энг осони инглиз олими Т. Хер томонидан таклиф қилинган усулдир. Бунга кўра, мандатлар ҳиссасини (квота - Q ) аниқлаш учун сайловда берилган умумий овозни ( X ) сайлов округидаги мандатлар сонига ( Y ) бўламиз. Буни қуйидагича шартли ифода билан бериш мумкин: Q қ X : Y Квотани аниқлаб олгач, ҳар бир партия томонидан тўпланган овозларни квотага бўламиз. Шунда ҳар бир партиянинг қанча мандатга эга бўлиши келиб чиқади. Агар шундан кейин яна тақсимланмаган мандатлар қоладиган бўлса, улар энг кўп овозлар қолдиғи бўлган партияларга тақсимланиб берилади ва шу тариқа барча мандатлар тақсимланади. Бу тақсимланишни қуйидаги мисолда кўрсатиш мумкин. Ўн бешта депутат сайланиши керак бўлган сайлов округида сайловда 5 та партия қатнашган дейлик. Сайловда жами 16000 та овоз берилиб, партиялар қуйидагича овоз олдилар: А – 6100 та; В – 3300 та; С – 1400 та; Д – 3000 та; Е – 2200 та. Умумий овоз – 16000 ни мандатлар сонига, яъни 15 га бўламиз ва натижаси 1066 бўлади. Демак, бир мандатга эга бўлиш учун 1066 та овоз олиш керак бўлади. Энди партиялар тўплаган овозларни 1066 га бўлиб чиқсак, ҳар бир партия қўлга киритган мандатлар аниқланади. Пропорционал сайлов тизимида сайлов натижаларига сайлов округларининг бўлишини ҳамда мандатларга эга бўлиш учун белгиланган чегараларнинг қанча фоиз бўлиши ҳам катта таъсир кўрсатади. Округлардаги вакилликларнинг сони қанча кўп ва мандат олиш учун белгиланган фоиз

чегараси қанча кам бўлса, овозлар ва мандатлар мутаносиблиги ва кичик партиялар вакилларининг сайланиш имконияти шунча юқори бўлади.

адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Т. «Адолат» 2003 й. 2. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. — Т., “Ўзбекистон”, 1992. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон — келажаги буюк давлат. — Т., “Ўзбекистон”, 1992. 4. Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 6. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин! — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 7. Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 8. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. — Т., “Ўзбекистон”, 1995. 9. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси. — Т., “Адолат”, 1992. 10. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т., “Адолат”, 1998. 11. Қаюмов Р.Қ. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ҳуқуқи. — Т., “Адолат”, 1998.

O'xshashlar

Хорижий мамлакатларда сайлов хукуки

Хорижий мамлакатларда сайлов ҳуқуқининг конституциявий ҳуқуқий тамойиллари

Сайлов жараёни

Сайлов тизими тушунчаси

Cайлов ҳуқуқи ва сайлов тизими