Qonun chiqaruvchi hokimiyat organining ekologik funksiyasi - Huquqshunoslik - Referatlar

Qonun chiqaruvchi hokimiyat organining ekologik funksiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

Qonun chiqaruvchi hokimiyat organining ekologik funksiyasi Reja: 1. Qonun chiqaruvchi hokimiyat organining ekologik funksiyasi 2. Ijro etuvchi hokimiyat organlarining ekologik funksiyasi

Jamiyat hayotining har qanday jabhasida ma’lum vazifalar va harakatlarni amalga oshirish uchun, albatta, shu harakatni amalga oshirishni belgilab beradigan huquqiy asoslar yaratilgan bo‘lishi lozim. Davlatning ekologik funksiyasini amalga oshirishda qonun chiqaruvchi hokimiyat organi bo‘lmish O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi alohida o‘rin tutadi. Yuridik adabiyotda davlatning ekologik funksiyasi bilan bog‘liq g‘oyalar bundan yigirma yillar avvalroq bildirilgan. Mustaqillik tufayli turli sohalarda o‘tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar bois ushbu masalaning naqadar dolzarbligi, unda davlat organlarining o‘rni katta ekanligi ham ta’kidlangan. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoiti atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish vazifalarining amalga oshirilishini belgilab beradigan huquqiy poydevorning, ya’ni qonunlarning yaratilishini taqozo etadi. Qonunlar yordamida atrof tabiiy muhit, fuqarolarning qulay tabiiy muhitga ega bo‘lish huquqlari himoya qilinadi. Bunga qonun chiqaruvchi oliy hokimiyat organi hisoblangan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ekologik funksiyasini amalga oshirish orqali erishiladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ekologik funksiyasiga oid vakolatlari O‘zbekiston Respublikasining bir qator qonunlari va qonun osti normativ hujjatlarida ko‘rsatilgan. Bularga O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‘g‘risida»gi va «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to‘g‘risida»gi Konstitutsiyaviy qonunlari, «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi, «Muhofaza

etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida»gi, «O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi, «O‘rmon to‘g‘risida»gi, «Yer osti boyliklari to‘g‘risida»gi, «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi, «Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunlari hamda Yer kodeksi, Havo kodeksi va boshqa normativ – huquqiy hujjatlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bu kabi qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish orqali davlat o‘zining ekologik funksiyasini bajarsa, ularda belgilangan qoidalarni bevosita amalga oshirish va bajarish orqali ushbu funksiyani mustahkamlaydi. Huquqiy adabiyotda ta’kidlanganidek, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta’minlash kabi davlat ekologik siyosati asosiy yo‘nalishlarining huquqiy asosini yaratish, ekologik qonun hujjatlarini amaliyotga samarali tatbiq etish, ekologik muammolarni hal etishda jamiyat, davlat va huquqning barcha vositalarini jalb qilish bilan bog‘liq faoliyat turkumi parlamentning ekologik funksiyasini tashkil etadi. Berilgan ushbu ta’rifda Oliy Majlisning ekologiya sohasidagi faoliyatining barcha qirralari qamrab olinmagan. Chunki, Oliy Majlis, qonun qabul qilish bilan birga, ularning bajarilishi ustidan parlament nazoratini ham olib boradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, Oliy Majlisning ekologik funksiyasi deganda, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, aholining ekologik xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan davlat ekologik siyosatining ustun yo‘nalishlarini belgilash, ekologik qonunchilik hujjatlarini qabul qilish, ularga qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritish hamda bu qonunlarning bajarilishi ustidan

parlament nazoratini amalga oshirishi tushunilishi lozim. Davlatning ekologik funksiyasini belgilashda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi muhim o‘rin tutadi. Unga ko‘ra, tabiat boyliklari umummilliy boylik bo‘lib, ular davlat muhofazasidadir (55-modda). Bundan tashqari, Konstitutsiyada O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining ekologik funksiyasini ifodalovchi bir qator huquqiy qoidalar o‘z aksini topgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ekologik funksiyasini belgilashda ekologik qonunlar alohida ahamiyatga ega. Ushbu qonunlarda davlatimizning oliy hokimiyat organi hisoblangan Oliy Majlisning atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiat resurslaridan oqilona foydalanish sohasidagi vakolatlari ko‘rsatilgan. Shunday qonunlar jumlasiga birinchi navbatda O‘zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunini kiritish mumkin. Ushbu qonunning ikkinchi bobi «davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining tabiatni muhofaza qilishga taalluqli huquqiy munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolatlari»ga bag‘ishlangan bo‘lib, uning 7-moddasida bevosita O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tabiatni muhofaza qilishga taalluqli huquqiy munosabatlarni tartibga solish vakolatlari o‘z aksini topgan. Mazkur 7-moddada ko‘rsatilishicha, Oliy Majlisning ekologik funksiyalariga quyidagilar kiradi: tabiatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlarini belgilash; davlat ekologiya dasturlarini tasdiqlash; tabiatni muhofaza qilish sohasidagi respublika qonun hujjatlarini ishlab chiqish va qabul qilish; hududlarni favqulodda

ekologiya holati, ekologiya ofati va ekologiya falokati mintaqalari deb e’lon qilish, bunday mintaqalarning huquqiy rejimini va jafo ko‘rganlarning maqomini belgilash; tabiatni muhofaza qilishga taalluqli qonunlar ijrosini muvofiqlashtirib borish; tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun haq olishning eng kam-ko‘p hajmini, shuningdek, to‘lovlarni undirib olishdagi imtiyozlarni belgilash va boshqalar. Demak, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishda Oliy Majlisning o‘rni alohida bo‘lib, u tabiiy muhitni saqlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini belgilash, inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarning uyg‘unligini ta’minlash, fuqarolarning qulay atrof tabiiy muhitga ega bo‘lish huquqini kafolatlashga qaratilgandir. Vaholanki, Oliy Majlisning yer, suv, o‘rmon, yer osti boyliklari, o‘simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlarini belgilash, davlat dasturlarni tasdiqlash, shu sohadagi qonun hujjatlarini ishlab chiqish va qabul qilishdagi vakolatlari alohida ahamiyatga ega. Shu sababdan, yuqorida sanab ko‘rsatilgan qonun hujjatlarida Oliy Majlisning funksional vakolatlari belgilangan qoidalar o‘rnatilsa, maqsadga muvofiq bo‘lur edi. Oliy Majlis o‘zining ekologik funksiyasini bajarishda O‘zbekiston Respublikasining 2002 yil 12 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‘g‘risida»gi va «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to‘g‘risida»gi Konstitutsiyaviy qonunlariga asoslanadi. Ushbu qonunlarda O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi respublikada qonun chiqaruvchi

hokimiyatni amalga oshiruvchi oliy davlat vakillik organi ekanligi, u O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq o‘z vakolatiga berilgan har qanday masalani o‘z muhokamasiga qabul qilish huquqiga egaligi, Konstitutsiya va boshqa qonunlarni qabul qilish hamda ularga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, Vazirlar Mahkamasining taklifiga binoan O‘zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlarini belgilash hamda davlat strategik dasturlarini qabul qilish, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining raisini tayinlash va vazifasidan ozod etish, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining vazirliklar, davlat qo‘mitalarini va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish va tugatish haqidagi farmonlarini tasdiqlash, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining favqulodda holat joriy etish to‘g‘risidagi farmonlarini tasdiqlash, xalqaro shartnomalarni va bitimlarni ratifikatsiya va denonsatsiya qilish vakolatiga ega ekanligi ko‘rsatilgan. Tahlil etilgan qonunlar va qonun osti normativ hujjatlari shundan dalolat beradiki, Oliy Majlisning ekologik funksiyasi quyidagi asosiy yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: birinchidan, ekologik qonun hujjatlarini ishlab chiqish, tayyorlash va qabul qilish; ikkinchidan, qabul qilingan qonunlarning bajarilishini nazorat qilish. Ekologik qonun hujjatlarini tayyorlash va qabul qilish O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining muhim vazifasi bo‘lib, respublikamiz mustaqillikka erishganidan keyin qisqa bir davrda ekologiya sohasiga doir 30 ga yaqin maxsus qonunlar va o‘nlab normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi va shu sohadagi ko‘plab xalqaro hujjatlar ratifikatsiya

qilindi. Qabul qilingan qonunlar asosan ekologik inqirozni bartaraf etish, atrof muhitni muhofaza qilish, tabiat resurslaridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish, fuqarolarga qulay tabiiy muhit yaratishga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ekologik funksiyasi qonunlarning bajarilishini nazorat qilishda ham namoyon bo‘ladi. Ekologiyaga doir qonun hujjatlarining amaliyotda qo‘llanilishi, bajarilishini tahlil etish Oliy Majlis faoliyatining muhim va ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Ekologiyaga doir qonun hujjatlarining O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, hokimliklar, korxona, muassasa, tashkilotlar tomonidan qanday ijro etilayotganligini Oliy Majlis palatalarining tegishli qo‘mitalari doimiy ravishda nazorat qilib boradi. Mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotida amalga oshirilayotgan islohotlarning samarali va izchil amalga oshirilishini ta’minlash, ularning huquqiy poydevorini mustahkamlashda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonun chiqarish va qabul qilish faoliyati alohida ahamiyatga ega bo‘lib, bu faoliyat, xususan, ekologik muammolarni muvaffaqiyatli hal etishga, ekologik xavfsizlikni ta’minlashga, respublikamiz fuqarolarining qulay tabiiy atrof muhitga ega bo‘lish huquqini himoya qilish va kafolatlashga xizmat qiladi. Ijro etuvchi hokimiyat organlarining ekologik funksiyasi Davlat ekologik funksiyasining bevosita amaliyotda bajarilishida ijro etuvchi davlat hokimiyati organlari muhim o‘rin tutadi. Ular tabiatni muhofaza

qilish sohasidagi davlat siyosatini, davlat ekologiya dasturlarini, tabiatni muhofaza qilishga oid qonun hujjatlarini joylarda bevosita ijro etuvchi hokimiyat organlari hisoblanadi. Ekologiya sohasida davlat funksiyasini amalga oshiruvchi ijroiya hokimiyat organlarining tizimini O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi, viloyat va tuman hokimliklari, O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi, Ichki ishlar vazirligi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, Sanoat, konchilik va kommunal-maishiy sektorlarda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometerologiya xizmati markazi, Geologiya va mineral resurslar davlat qo‘mitasi kabilar tashkil etadi. Ijro etuvchi davlat hokimiyati organlarining ekologiya sohasidagi vakolatlari quyidagi qonunlarda o‘z aksini topgan: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida»gi, «Mahalliy hokimiyat organlari to‘g‘risida»gi, «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi, «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi, «O‘rmon to‘g‘risida»gi, «Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida»gi, «O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi, «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi, «Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida»gi, «Yer osti boyliklari to‘g‘risida»gi qonunlarida, Yer kodeksi, Havo kodeksi hamda ekologiya sohasidagi davlat funksiyasini amalga oshiruvchi vazirliklar, davlat qo‘mitalarining nizomlarida belgilangan. Ekologiya sohasidagi davlat funksiyasi ijro etuvchi organlarning atrof muhitni muhofaza qilishni va tabiatdan foydalanishni tashkil qilishida namoyon bo‘ladi. Ushbu funksiyani tashkil etish asosida inson uchun atrof tabiiy muhitni yaxshilash, tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash maqsadlari turadi.

Davlatning ekologik funksiyasi orqali ijroiya organlari, tabiiy resurslardan foydalanish jarayonini tashkil etadilar va ularni tasarruf etish huquqini amalga oshiradilar. Davlat boshqaruv organlarining ijroiya faoliyati ushbu organlarning ijroiya hokimiyatiga taalluqliligidan kelib chiqib, qonunchilik va vakillik organlarining qarorlarini amalga oshirishga qaratilgan bo‘ladi. Ekologiya sohasida davlat boshqaruvi organlarining ijro etish va farmoyish berish faoliyati tabiiy resurslar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining bajarilishini ta’minlashga qaratilgandir. Ijroiya organlarining ekologiya sohasidagi davlat funksiyasini amalga oshirishlari quyidagi prinsiplarga asoslangan: 1) boshqaruvning qonuniylikka asoslanishi, ya’ni davlat boshqaruv organlarining ekologik munosabatlarni tartibga solishda faqat qonun hujjatlarida belgilangan vakolat doirasida hamda huquqlar asosida faoliyat yuritishi; 2) tarmoq va hududiy boshqaruvni muvofiqlashtirishga, ya’ni ekologik munosabatlarni tartibga solishda davlat organlarining faoliyati ham hududning rivojlanishini, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishning ta’minlanishi; 3) ekologiya masalalarini hal qilishda har tomonlama yondashish, ya’ni respublika xalq xo‘jaligi va aholining tabiiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishni ta’minlash. 4) Ekologiya sohasida davlat boshqaruvini tashkil etishda tabiiy resurslardan foydalanish va nazorat qilishni ajratish, ya’ni ekologiya sohasida tabiiy resurslardan bevosita foydalanuvchilar nazorat qilish vakolatiga ega bo‘lmasligida, ekologiya sohasida davlat boshqaruvi organlarini shakllantirish hamda ularning faoliyatini tashkil qilishda foydalanish va nazorat qilish vakolatlarini tartibga solish. Ekologiya sohasidagi davlat funksiyasini ijro etuvchi hokimiyat organlari ma’lum bir shakl va usullarda amalga oshiradilar. Huquq ijod qilish, ijroiya va huquqni muhofaza qilish faoliyati ushbu funksiyaning shakllaridir. Ijroiya organlari huquq ijod qilish yo‘li bilan qabul qilgan normativ hujjatlarda,

qonunlarda belgilangan qoidalarni yanada rivojlantirib, ijtimoiy munosabatlarni batafsil tartibga soluvchi qoidalarni belgilaydilar. Masalan, Yer kodeksining va «Davlat yer kadastri to‘g‘risida»gi qonunning qoidalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 31 dekabrdagi 543-sonli qarori bilan tasdiqlangan. «Davlat yer kadastrini yuritish to‘g‘risida»gi nizom, O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri bo‘yicha davlat qo‘mitasi tasdiqlagan va Adliya vazirligi 1999 yil 27 mayda 736-son bilan davlat ro‘yxatiga olgan «Yer uchastkalariga bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatiga olish tartibi to‘g‘risida»gi yo‘riqnoma bilan tartibga solinadi. Davlat boshqaruv organlarining ijroiya faoliyati qonun hujjatlarini amalga oshirish bo‘yicha amaliy faoliyat hisoblanadi. Masalan, yer uchastkalarini joyida ajratib berish, yer uchastkasiga bo‘lgan huquqni davlat ro‘yxatiga olish, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni muhofaza qilish qoidalariga rioya etishni nazorat qilish va hokazo. Tabiiy resurslardan foydalanish va ularni muhofaza qilish qoidalari buzilgan taqdirda aybdor ekologiya sohasidagi davlat boshqaruv organlari huquqni muhofaza qilish faoliyati orqali shaxslarni jinoiy, ma’muriy va intizomiy javobgarlikka tortish masalasini huquqni muhofaza qilish organlari yoki ushbu shaxslar ishlaydigan tashkilot ma’muriyatining oldiga qo‘yadilar. Agar ekologik nazorat organlari ma’muriy javobgarlikka tortish huquqiga ega bo‘lsalar, sud organlarida atrof tabiiy muhitga yetkazilgan zararni undirish bo‘yicha da’vo arizalarini qo‘zg‘atadilar, tabiiy resurslardan foydalanuvchilarning buzilgan huquqlarini tiklashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshiradilar. Ekologiya sohasida davlat funksiyasini amalga oshiradigan ijroiya organlarning doirasi kengdir. O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq, ekologiya sohasida davlat funksiyasini amalga oshiradigan organlar umumiy va maxsus vakolatga ega bo‘lgan davlat organlariga bo‘linadi. Umumiy vakolatga ega bo‘lgan organlar qatoriga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va mahalliy davlat hokimiyati organlari kiradi. Vazirlar Mahkamasining

ekologiya sohasidagi vakolatlari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida (98-moddasi), «O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida»gi 2003 yil 29 avgustda yangi taxrirda qabul qilingan qonunida, O‘zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunining 9- moddasida hamda tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan boshqa qonunlarning tegishli moddalarida belgilangan. Oliy ijroiya organi hisoblangan Vazirlar Mahkamasi tabiiy resurslarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish masalalari bo‘yicha normativ hujjatlar (qaror, nizom, qoida va tartiblar) qabul qiladi; tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshiradi; tabiiy resurslarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish bo‘yicha davlat dasturlarini ishlab chiqadi va amalga oshirishni tashkil etadi; tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun soliqlar va to‘lovlar miqdorini belgilaydi; atrof tabiiy muhit monitoringi, tabiiy resurslar davlat kadastrlarining yuritilishini tashkil qiladi; maxsus vakolatga ega bo‘lgan davlat organlarining faoliyatini muvofiqlashtiradi; davlat ekologik nazoratini tashkil etadi; yer uchastkalarini egalik qilishga, foydalanishga, shu jumladan ijaraga beradi, yer uchastkalariga bo‘lgan huquqni bekor qiladi; yer osti boyliklaridan foydalanish huquqini beradi va uni bekor qiladi, yer osti boyliklaridan foydalanishning litsenziyalash tizimini tashkil etadi; foydali qazilmalar ro‘yxatini belgilaydi; ekologik jihatdan tang vaziyatlar, tabiiy ofatlar va falokatlarning oldini olish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqadi; tabiiy ofatlar va yirik avariyalarning oqibatlarini tugatish chora- tadbirlarini amalga oshiradi; ekologiya sohasida xalqaro aloqalarni yo‘lga qo‘yadi. Ekologiya sohasida davlat funksiyasini amalga oshiruvchi mahalliy hokimiyat organlarining vakolatlari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, O‘zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyat organlari to‘g‘risida»gi qonunida (10, 24, 25-moddalari), «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunda (10-modda) va tabiatni muhofaza qilishga doir boshqa qonunlarning tegishli moddalarida belgilangan.

Mahalliy davlat hokimiyati organlari o‘z hududlarida ekologiya sohasida davlat boshqaruvining quyidagi vakolatlarini amalga oshiradilar: mintaqada (hududda) tabiatni muhofaza qilishning asosiy yo‘nalishlarini belgilaydilar, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishning hududiy dasturlarini tasdiqlaydilar; atrof tabiiy muhitga zarar yetkazayotgan obyektlar faoliyatini vaqtincha yoki butunlay to‘xtatish va qayta ixtisoslashtirish to‘g‘risida qarorlar qabul qiladilar; foydalanishni tashkil qilish maqsadida tabiiy resurslarni taqsimlaydilar (yer uchastkalarini – egalikka, foydalanishga yoki ijaraga, suv obyektini tanho foydalanishga, o‘simlik dunyosidan pichan o‘rish yoki mol boqish uchun, aholi punktlarida daraxtlar kesish maqsadida foydalanish huquqini beradilar) va shunday foydalanish huquqlarini bekor qiladilar; atrof tabiiy muhit monitoringi, tabiiy resurslar davlat kadastrlari yuritilishini tashkil etadilar; tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini amalga oshiradilar. Ekologiya sohasida davlat boshqaruvini amalga oshiruvchi maxsus vakolatli davlat organlariga vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralari kiradi. Ularning faoliyati asosan ekologik munosabatlarni tartibga solish bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli, maxsus vakolatli organlar deb nomlanadilar. Ular tarmoqlararo, ya’ni bir necha tarmoqlarni va bir necha tabiiy resurslarni idora etuvchi organlarga hamda tarmoqqa oid, ya’ni ma’lum bir tabiiy resursni idora etuvchi organlarga bo‘linadi. Ekologiya sohasida davlat funksiyasini bajaruvchi maxsus vakolatli organlar ichida markaziy o‘rinni O‘zbekiston Respublikasining Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi egallaydi. Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1996 yil 26 apreldagi qarori bilan tasdiqlangan Nizomga muvofiq tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni qayta tiklash sohasida davlat nazoratini hamda tarmoqlararo boshqaruvni amalga oshiruvchi, idoralardan ustun turuvchi hamda muvofiqlashtiruvchi maxsus vakolatli organdir. O‘zbekiston Respublikasining

Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisiga bo‘ysunadi va unga hisobdordir. Tabiatni muhofaza qilish, davlat qo‘mitasi yuqorida ko‘rsatilgan Nizomga asosan o‘z vakolatlari doirasida: – atrof muhitni muhofaza qilishda iqtisodiy usullarni keng qo‘llash, resurslarni tejaydigan, kamchiqit va chiqitsiz texnologiyalarning barcha joylarda qo‘llanilishini rag‘batlantirish, ekologiya sohasiga fan-texnika yutuqlarini joriy etish asosida tabiatni muhofaza qilish faoliyatini kompleks boshqaradi; – tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanish yuzasidan respublika ekologik normativlar, qoida va standartlarni tasdiqlaydi, – atrof muhitga ifloslantiruvchi moddalarni chiqarib tashlash (oqizish) normativlarini belgilaydi hamda tabiatdan foydalanuvchilar e’tiboriga yetkazadi; – davlat ekologik ekspertizasini o‘tkazadi; – atrof muhit ifloslanishining ahvoli va unga boshqacha zararli ta’sirlar, tabiiy resurslardan foydalanish to‘g‘risidagi ma’lumotlarning respublika yagona ekologik axborot bankini tashkil etadi va yuritadi; – respublikada qo‘riqxonalarga doir ishlarga rahbarlik qiladi, alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar hamda hayvonot dunyosining davlat kadastrini yuritishda qatnashadi; – ekologik tashviqotni amalga oshiradi, ekologik ta’lim va tarbiyani tashkil etish hamda yuritishda ishtirok etadi; – ifloslantiruvchi moddalarni atrof muhitga chiqarib tashlash va oqizish, chiqindilarni joylashtirish va ko‘mish, suvdan maxsus foydalanishga, ov qilish va baliq tutishga ruxsatnomalar beradi, yovvoyi dorivor giyohlar, ozuqa o‘simliklari va manzarali o‘simliklarni, texnikaviy xomashyo va boshqa tabiiy hosilalarni (shu jumladan mumiyoni) yig‘ish (tayyorlash), ularni respublika hududidan olib chiqish va respublikaga olib kirish huquqini beradi; – tabiatni ifloslantirganlik va tabiiy resurslardan oqilona foydalanmaganlik natijasida unga yetkazilgan ziyonni qoplash to‘g‘risida yuridik va jismoniy shaxslarga nisbatan da’vo qo‘zg‘atadi;

– bank muassasalariga ekologik qonun hujjatlarini buzgan holda ish olib borilayotgan sanoat va boshqa obyektlarni loyihalash, qurish, qayta qurish yoki kengaytirish ishlarini mablag‘ bilan ta’minlashni to‘xtatish to‘g‘risida taqdimnoma kiritadi; – ekologik qoidalarga amal qilmay ish olib borilayotgan sanoat va boshqa obyektlarni loyihalash, qurish, qayta qurish yoki kengaytirishni taqiqlaydi, shuningdek korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning ishini to‘xtatib qo‘yadi; – ekologik talablarga rioya etmagan shaxslarni ma’muriy javobgarlikka tortadi, zarurat bo‘lganida huquqbuzarlik to‘g‘risidagi materiallarni huquqni muhofaza qiluvchi organlarga taqdim etadi; – tabiiy resurslardan foydalanish va ularni muhofaza qilish ustidan belgilangan hollarda va tartibda davlat nazoratini olib boradi hamda qonun hujjatlarida belgilangan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Ekologiya sohasida davlat boshqaruvini amalga oshirishda maxsus vakolatli davlat organi bo‘lgan Yer resurslari davlat qo‘mitasi katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi respublika Prezidentining 2003 yil 9 dekabrdagi farmoni bilan tashkil etilgan bo‘lib, uning nizomi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 19 oktabrdagi 483-sonli qarori bilan tasdiqlangan. Ushbu organ yer monitoringini amalga oshiradi, davlat yer kadastrini yuritadi; yer uchastkalariga bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatiga oladi, yer resurslarining davlat hisobini olib boradi, yerdan oqilona foydalanish va uning muhofaza etilishi ustidan davlat nazoratini olib boradi; yer tuzish ishlarini tashkil etadi va boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Sanoat, konchilik va kommunal – maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 9 iyuldagi farmoniga muvofiq, foydali qazilmalarni qazib olish uchun va u bilan bog‘liq bo‘lmagan yer inshootlarining qurilishi va ulardan foydalanish uchun kon ajratish

hujjatlarini beradi; yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini olib boradi. Yer osti boyliklari, ulardan foydalanish va ularni muhofaza qilish, boshqarish hamda boshqa masalalar O‘zbekiston Respublikasining «Yer osti boyliklari to‘g‘risida»gi 2002 yil 13 dekabrda qabul qilingan qonunida batafsil ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi va uning joylardagi organlari, Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 26 noyabrdagi 419-sonli qarori bilan tasdiqlangan nizomiga muvofiq, davlat suv hisobini va davlat suv kadastrini yer osti suvlarining iste’mol qilish qismida yuritadi, suvdan foydalanishni rejalashtirishda qatnashadi, suvdan limitli foydalanish bo‘yicha shartnomalar tuzadi; sun’iy suv havzalari va kanallardagi suvdan foydalanish ustidan davlat nazoratini olib boradi. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi ichimlik suvlarning ifloslanishi ustidan sanitariya nazoratini, atmosfera havosiga zararli ta’sir ko‘rsatilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi huzuridagi Yo‘l harakati xavfsizligi davlat xizmati (YHXDX) atmosfera havosining ifloslanishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi. Umuman olganda, ekologiya sohasidagi davlat funksiyasini bajaruvchi ijroiya organlari quyidagi vakolatlarni amalga oshiradilar: – tabiiy resurslarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish bo‘yicha normativ hujjatlarni qabul qilish orqali davlat organlari qonun va hukumat qarorlaridagi qoidalarni yanada rivojlantiruvchi va mufassallashtirilgan idoraviy normativ hujjatlarni qabul qilish; – atrof tabiiy muhitning muhofaza qilinishini ta’minlovchi normativlarni qabul qilish. Bularga: suvda ifloslantiruvchi moddalarning yo‘l qo‘yiladigan darajada to‘planishi; atmosfera havosida ifloslantiruvchi moddalar va biologik organizmlarning yo‘l qo‘yiladigan darajada to‘planishi, fizikaviy omillar atmosfera

havosiga akustik, elektromagnit, ionlashtiruvchi va boshqa zararli ta’sir ko‘rsatishning yo‘l qo‘yiladigan darajalari kiradi; – ekologik standartlash orqali ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning ekologik talablarga javob berishini aniqlash. O‘zbekiston Respublikasi «Standartlash to‘g‘risida»gi qonunining 8-moddasida Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi va Sog‘liqni saqlash vazirligi standartlash organlari sifatida belgilangan bo‘lib, ular ekologik standartlashni amalga oshiradilar. O‘zbekiston Respublikasining «Sertifikatsiyalash to‘g‘risida»gi va «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunlariga muvofiq, ekologik sertifikatsiyalash sertifikatsiya qilinadigan mahsulotning belgilangan ekologik talablarga muvofiqligini aniqlash borasidagi faoliyatdir. Ushbu qonunning 5- moddasiga muvofiq, ekologiya sohasidagi davlat organlari va boshqa yuridik shaxslar ekologik sertifikat olish uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya bosh boshqarmasi tomonidan akkreditatsiyadan o‘tadilar va ushbu faoliyatni amalga oshirishga ruxsat oladilar. Tabiiy obyektlar to‘g‘risida ma’lumot to‘plash maqsadida, davlat organlari ularning davlat hisobini amalga oshiradilar. Ushbu vakolat orqali tabiiy obyektlarning son va sifat ko‘rsatkichlari, ya’ni ularning miqdori, tarqalganligi, joylashgan joyi va boshqa tavsiflari aniqlanadi. Tabiiy obyektlarning davlat hisobi tabiiy obyektlarning monitoringi (ularni kuzatish), inventarizatsiya qilish yoki foydalanishni ro‘yxatga olish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tabiiy resurslar davlat kadastrlarini yuritishdan maqsad tabiiy obyektlar haqida to‘g‘ri va to‘liq ma’lumot olish, ularning holatini aniqlashdan iborat. Tabiiy obyektlarning miqdori va sifati, ularning huquqiy, tabiiy, xo‘jalik holati, foydalanish darajasi to‘g‘risidagi ma’lumotlar tizimi tabiiy obyektlar kadastrlari deb nomlanadi. Tabiiy obyektlar kadastrlari har bir tabiiy obyekt yuzasidan alohida yuritiladi va ularni yuritish tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi. Masalan, davlat yer kadastrini yuritish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi «Yer kodeksi»ning 15- moddasi, «Davlat yer kadastri to‘g‘risida»gi qonuni, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 31 dekabrdagi 543-sonli qarori bilan tasdiqlangan davlat yer kadastrini

yuritish tartibi to‘g‘risidagi nizomi va O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi 1999 yil 30 martda tasdiqlagan va Adliya vazirligi tomonidan 1999 yil 27 mayda 736-raqam bilan ro‘yxatga olingan «Yer uchastkalariga bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatiga olish tartibi to‘g‘risida»gi yo‘riqnoma qo‘llaniladi. Tabiiy resurslardan foydalanish va ularni muhofaza qilish chog‘ida foydalanuvchilar, davlat organlari va boshqa shaxslar o‘rtasida kelib chiqadigan nizolarni hal qilishda davlat organlari qatnashadilar. Tabiiy resurslarning huquqiy holatini belgilovchi qonunlarda ushbu nizolarning hal qilinishi masalasi turlicha yoritilgan. Masalan, Yer to‘g‘risidagi kodeksning 89-moddasida yer to‘g‘risidagi nizolar faqat sud organlari tomonidan hal etilishi belgilangan, «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi qonunning 85-moddasida esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek suvlarni idora etuvchi maxsus vakolatga ega bo‘lgan organlar suvdan foydalanishga doir nizolarni hal qiluvchi organlar sifatida belgilangan. Yuqorida qayd etilgan vakolatlardan tashqari, alohida tabiiy resurslardan foydalanish va ularning muhofazasi bo‘yicha davlat boshqaruvi organlari maxsus vakolatlarni amalga oshiradilar. Masalan, qonun hujjatlarida suvlar zararli ta’sirining (suv toshqini, zax bosishi kabilarning) oldini olish, o‘rmonlarni qayta ko‘paytirish, yerlarning melioratsiyasini tashkil etish kabilar ko‘zda tutilgan. Yuqoridagilardan ham ko‘rinib turibdiki, ijro etuvchi hokimiyat organlari ekologik funksiyalarining qonun asosida amalga oshirilishi va ushbu organlarning tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish va muhofaza qilishga doir tegishli vakolatlarga ega bo‘lishi davlatning ekologik funksiyasini mustahkamlashga yordam beradi.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2003. - 4 0 2. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. 3. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. 4. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. 5. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. 6. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. 7. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. 8 . www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Davlatning ekologik funksiyasi

Huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlarining ekologik funksiyasi

Davlat mexanizmi

Davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmi muammolari

O’zbekiston respublikasi mahalliy hokimiyat organlari