Davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmi muammolari - Huquqshunoslik - Referatlar

Davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmi muammolari

Yuklangan vaqt:

06.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154 KB

Ko'chirib olish

Davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmi muammolari Reja: 1. Davlat mexanizmini tushunish muammolari 2. Davlat mexanizmi va davlat apparati o‘rtasidagi nisbat masalasi 3. Hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi - davlat hokimiyatini tashkil etishning huquqiy shakli sifatida 4. Davlat mexanizmida qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati organlari 5. O‘zbekiston respublikasi davlat mexanizmini isloh etish muammolari

DAVLAT MEXANIZMINI TUSHUNISH MUAMMOLARI Davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmini tushunish masalasi davlat va huquq nazariyasi fanida o‘ziga xos o‘rin egallaydi, ayni paytda bu masalada mutaxassislar o‘rtasida unchalik yakdillik yo‘q. Ilmiy adabi ѐ tda davlatga bir tashkilot sifatida qarash ham bir necha yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Keng ma’noda, davlat bu -muayyan davlatning butun aholisini qamrab oladigan iyerarxik-pog‘onaviy tashkilot, va bunda aholi davlatning substansional unsurini tashkil etadi. Bu aholidan iborat bo‘lgan tashkilotda boshqaruvchi maxsus apparat ham mavjud. Shu joyda faqat bir holatni, bu ham bo‘lsa yuqorida aytilgan apparatning o‘zi ham bir tashkilot, tashkiliy shakl sifatida namo ѐ n bo‘lishini ta’kidlash lozim, Bundan xulosa shuki, davlatning institutsiyaviy unsuri, bu - davlat hokimiyatini amalga oshiradigan pog‘onaviy tashkilot ѐ ki tor ma’nodagi hokimiyat tashkilotidir. Mana shu tor ma’noda tushuniladigan, ya’ni davlat hokimiyatini amalga oshiradigan tashkilot ―davlat hokimiyati apparati, davlat apparati ѐ ki davlat hokimiyati mexanizmi, ―davlat mexanizmi kabi tushunchalar orqali ifodalanadi . Biroq, ayrim olimlarning fikricha ―Davlat mexanizmi tushunchasi ―davlat apparati tushunchasidan kengroq, aniqrog‘i, davlat apparati asosan, o‘z ichiga faqat davlat organlari tizimini olsa, davlat mexanizmi esa o‘z ichiga davlat organlaridan tashqari, yana kuch ishlatishga vakolatli maxsus tuzilmalarni, majburlov apparatini, davlat hokimiyatining moddiy vositalarini ham oladi. V.Lazarev tahriri ostida nashr qilingan «Davlat va huquq nazariyasi (rus tilida) kitobida xuddi shunday ѐ ndoshuv ba ѐ n etilgan, ya’ni ―Davlat mexanizmi - bu jamiyatni boshqarishni va davlat faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini amalga oshiradigan organlar tizimidir. Davlat mexanizmiga qonun chiqaruvchi organlar, ijro organlari, sud va boshqa organlar, hamda zarur hollarda majburlov qo‘llashga vakolatli tuzilmalar (armiya, ichki qo‘shinlar, turmalar va shunga o‘xshash) kiradi .

Bizning fikrimizcha, mana shunday ѐ ndoshuv samarali, zero davlat mexanizmi, har holda strukturaviy jihatdan davlat apparatidan keng, shu bois bu tushuncha davlat apparati tushunchasidan ham kengroqdir. Ta’kidlash kerakki, ilmiy adabi ѐ tda davlat mexanizmiga odatda quyidagicha tipik ta’rif berishadi: Davlat mexanizmi bu-davlat hokimiyatini amalga oshiradigan, davlatning funksiyalarining bajarilishini ta’minlaydigan davlat organlari tizimidir. Boshqa ta’riflar ham shaklan farq qilsa-da mazmunan ushbu ta’rifga yaqin turadi. Davlat mexanizmi - bu davlat hokimiyatini, uning vazifa va funksiyalarini amalga oshiruvchi davlat organlari va muassasalarining yaxlit iyerarxik (pog‘onaviy) tizimidir. Davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmi yaxlit bir tizim bo‘lib, u qator xarakterli beligilarga egadir : 1. Davlat mexanizmi bu davlat organlari va muassasalarining yaxlit iyerarxik (pog‘onaviy) tizimidir. Davlat mexanizmining yaxlitligi uni tashkil etish va faoliyatining prinsiplari, faoliyatining maqsad va vazifalari mushtarakligi, umumiyligi orqali ta’minlanadi; 2. Davlat mexanizmining birlamchi tarkibiy elementlari bo‘lib, davlat organlari va davlat muassasalari hisoblanadi va ularda maxsus ma’lumotga ega bo‘lgan xodimlar - davlat xizmatchilari ishlashadi. Davlat organlari o‘zaro bo‘ysunish munosabatlari bilan bog‘langandir ; 3. Davlat mexanizmi o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni bajarish uchun kerakli bo‘lgan vositalar - qurolli otryadlar, turma va boshqa kuch ishlatuvchi tuzilmalar bilan ta’minlangan, chunki ularsiz hech bir davlat normal faoliyat yurgiza olmaydi; 4. Davlat mexanizmi orqali bevosita davlat hokimiyati amalga oshiriladi, davlatning vazifa va funksiyalarining bajarilishi ta’minlanadi. V.A.Chetvernin va Z.Islomovlarning umumiy fikrlariga ko‘ra, davlat mexanizmi deganda ham, ѐ ki davlat apparati deganda, ko‘rinib turganidek, bir narsa haqida, ya’ni davlatning institutsiyaviy elementi haqida gap ketmoqda. Apparat ѐ ki mexanizm deganda, baribir, gap asosan davlat hokimiyati organi haqida ketadi. Shu bois bu ikki olimning fikricha, ―davlat apparati va ― davlat mexanizmi sinonimlar sifatida e’tirof etiladi.

Yuqorida nomlari qayd etilgan ikki olimning fikriga ko‘ra, bu tushunchalar o‘z ichiga kuch ishlatuvchi tuzilmalarni ham olgani xolda, davlat organlari tizimini anglatadi. Ayni paytda, davlat apparati bilan davlat muassasalarini bir-biridan farqlash zarur. Davlat muassasalari, jumladan, xo‘jalik birliklari, kommunikatsiyalar tizimi, ommaviy axborot vositalari, transport, ilmiy, ma’rifiy, tibbiy va boshqa ijtimoiy-madaniy muassasalar bevosita davlat hokimiyatini amalga oshirishda ishtirok etishmaydi, biroq, davlatning vazifalari bajarilishiga har tomonlama ѐ rdam ko‘rsatadi . ―Mexanizm atamasi davlat hokimiyatini amalga oshirishga nisbatan alohida bir mazmun kashf etadi. Mexanizm - bu doimo biror subyektga funksional jihatdan, ya’ni uning vazifalaridan kelib chiqqan holda baho berishdir. Shu bois ham ―mexanizm atamasi davlat organlarining tuzilmaviy tizimini ifodalash uchun emas, balki davlat apparati va uning tarkibiy elementlarining funksional xususiyatlarini tavsiflash uchun asqotishi mumkin. Shu ma’noda, demak, davlat hokimiyatini amalga oshirish ѐ ki davlatning amal qilishi haqida so‘z yuritish mumkin. M.I.Baytinning fikricha, davlat mexanizmi barcha davlat organlarini qamrab olgani holda, bevosita davlatni namo ѐ n etadi, uning real ifodasi sifatida maydonga chiqadi. Mazkur olimning ta’kidlashicha, davlat mexanizmining tushunchasi uning xarakterli xususiyatlari va belgilari orqali ifodalanadi, va shu tariqa u jamiyatdagi boshqa nodavlat tuzilmalardan farqlanadi. Aytish kerakki, davlatning funksiyalari bilan uning mexanizmi, ya’ni davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi tashkiliy tuzilmalar o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Davlat funksiyalariga, albatta, bunda hal qiluvchi rol ajratiladi. Chunki yangi davlat funksiyasining shakllanishi, uni amalga oshirishga mas’ul bo‘lgan tashkiliy shaklning, ya’ni tegishli davlat tuzilmasining vujudga kelishiga, ѐ ki mavjud davlat organlarining vakolat doiralari o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Davlat organlari va davlat muassasalari yangi paydo bo‘lgan funksiyalarga moslashishi taqozo etiladi. Masalan, O‘zbekiston mustaqil bo‘lgach, avval unda bo‘lmagan qator funksiyalarning vujudga kelish, tegishlicha davlat organlari tashkil etishni talab etdi: soliq, bojxona, chegara, xususiylashtirishga mas’ul davlat organlar tizimi tashkil etildi va hokazo.

Davlat mexanizmi murakkab tuzilma bo‘lib, u qator tarkibiy qismlardan iborat. Davlat mexanizmining tarkibiy elementlari o‘rtasida o‘zaro iyerarxik bo‘ysunish mavjud, masalan, davlat organlari tizimidagi bo‘g‘inlarning o‘rinlari har xil, bir - biri bilan subordinatsiya (bo‘ysunish) va koordinatsiya munosabatlariga kirishishadi. Davlat mexanizmi tarkibiga kiruvchi tuzilmalar tarkibi turli vaqtlarda, turli davrlarda turlicha bo‘ladi. Davlat mexanizmi davlat paydo bo‘libdikim, mavjuddir. Biroq ular qadimgi davrdan to hozirga qadar juda uzoq va murakkab tarixiy taraqqi ѐ t davrini boshdan kechirganlar. Dastlab davlat mexanizmi, sodda, primitiv, tuzilmaviy jihatdan uncha murakkab bo‘lmagan bo‘lsa, jamiyat rivojlanishi bilan davlat apparati ham mazmunan, ham shaklan o‘zgarib, takomillashib, hozirgi kunda u keng shaxobchali va sertuzilma bir tizimni tashkil etadi. Borgan sari, davlat mexanizmi takomillashib, uning tarkibida ixtisoslashgan organlar ko‘paya borgan. Hozirgi zamon davlatlaridagi davlat mexanizmi juda murakkab tuzilmali, turli va xilma-xil organ va idoralardan iborat bo‘lib, ularda millionlab davlat xizmatchilari faoliyat ko‘rsatishadi. Agar bir davlatning mexanizmini, yirik bir tizim deb oladigan bo‘lsak, bu tizim, o‘z navbatida, o‘z ichiga bir necha kichik tizimlarni oladi. Masalan O‘zbekistonning davlat mexanizmi yirik bir tizim bo‘lsa, uning tarkibiga kiruvchi kichik tizim sifatida davlatning yuqori organlarini ko‘rsatish mumkin. O‘zbekiston davlatining yuqori organlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi kabi organlarni kiritish mumkin. Huquq tartibot, sud, prokuratura va kuch ishlatishga vakolatli boshqa tuzilmalar birlashib yana bir tizimni tashkil etishadi. Davlatning yuqori organlari faoliyati butun jamoatchilik, katta halqaro hamjamiyat diqqati markazida turadi . Kuch ishlatishga vakolatli tuzilmalar, masalan, armiya, ichki qo‘shinlar, turmalar va boshqa tegishli tuzilmalar davlat organining qaroriga asosan harakat qilishadi, ya’ni muayyan majburlov choralarini amalga oshirishadi, masalan qo‘shin va politsiya (militsiya) zarur hollarda, eng qattiq choralarni, qonunda belgilangan tartibda qo‘llashga haqli1.

Professor Z.M.Islamovning fikricha, davlat apparati bilan davlat muassasalarini bir- biridan farqlagan ma’qul. Davlat muassasalari davlat apparatiga bo‘ysunadi, ular garchi davlat hokimiyatini amalga oshirishmasa-da, biroq bu vazifaning amalga oshirilishiga ѐ rdam beradi. Yana bir huquqshunos V.N.Protasovning fikricha, keng ma’nodagi davlat apparati tushunchasi barcha davlat organlari va mansabdor shaxslarni o‘z ichiga oladi. Shu ma’noda davlat apparati ilmiy adabi ѐ tda keng tarqalgan davlat mexanizmi tushunchasiga mos keladi. Bu olimning fikriga ko‘ra, har xolda davlatning butun organlari va barcha mansabdor shaxslarini belgilash uchun davlat mexanizmi atamasi, ancha keng tarqalganligiga qaramasdan, unchalik mos kelmaydi, chunki, mexanizm bu - u ѐ ki bu hodisaning amal qilishi ѐ ki rivojlanishini belgilab beruvchi dinamik qonuniyatlar majmuidir. Shu bois bu atama ko‘proq davlatning rivojlanish dinamikasini tavsiflash uchun ko‘proq mos keladi. V.N.Protasov tor ma’nodagi davlat apparati deganda esa davlat boshqaruvi organlari tizimiga kiruvchi tizimlarni tushunadi, ya’ni ijro-etuvchi - farmoyish beruvchi (kasbiy- boshqarish, amaldorlar) apparat tushuniladi. Yuqorida nomi qayd etilgan olimning ta’kidlashicha, ilmiy adabi ѐ tda davlat boshqaruvi organlari bilan bir qatorda, ya’ni ijroiya davlat hokimiyati organlari bilan birga yana davlat organlari tizimida qonun chiqaruvchi, sud organlari, prokuratura organlari ajratiladi. Ba’zan esa kuch ishlatishga haqli bo‘lgan organlar, jumladan, armiya, politsiya, xavfsizlik organlari va shunga o‘xshash organlarni ko‘rsatishadi. Ularni davlat boshqaruv organlari tarkibiga kiritish to‘g‘riroq. Biroq, davlat bu faqat davlat organlari tizimi bilan cheklanib qolmaydi. Umuman olganda davlat turli davlat tashkilotlaridan iborat bo‘lib, ularga quyidagilarni kiritish mumkin : 1. davlat organlari; 2. davlat muassasalari; 3. davlat korxonalari . Davlat korxonalari va davlat muassasalari davlatning mustaqil bo‘linmalari sifatida amal qiladi. Biroq, bu xolda ushbu korxona va muassasalarning ma’muriyati davlat organlari umumiy tizimiga kiradi.

Shu o‘rinda bir holatni ta’kidlab o‘tish kerak, bozor munosabatlarining rivojlanishi natijasida ko‘pgina korxonalarda mulkka egalikning xususiy, ko‘pincha aralash shakllari joriy etilmoqda, shu bois davlat korxonalarining soni kamayishi tabiiy, xuddi shuningdek, mulkning nodavlat shakliga asoslangan korxona va muassasalarning soni esa tegishlicha ko‘payib bormoqda. Davlat organlari bilan bir qatorda, davlatning mexanizmiga kiradigan mansabdor shaxs tushunchasini ham ko‘rsatib o‘tish kerak. Mansabdor shaxs, bu qandaydir bir jismoniy shaxs bo‘lmasdan, balki u davlatning amaldori, davlatning individual elementi, o‘ziga xos davlat organi bo‘lib, u davlat organlari tizimida o‘zining muayyan o‘rniga, o‘zining huquq va majburiyatlar doirasiga ega. Demak, davlatning mansabdor shaxsi, muayyan sifat jihatlariga javob beradigan va davlatning ma’lum bir lavozimini egallagan, xatti-harakatlari yuridik oqibat vujudga keltiradigan shaxsdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti -O‘zbekiston davlatining eng oliy mansabdor shaxsi hisoblanadi, Toshkent shahar hokimi esa poytaxt shahrining eng yuqori lavozimli shaxsi hisoblanadi va shunga o‘xshash. Shunday qilib, biz ushbu savolda davlat mexanizmi tushunchasi, bu tushunchaning davlat apparati tushunchasi bilan o‘zaro nisbati, davlat mexanizmining tarkibiy elementlari, ularning o‘ziga xos jihatlarini ko‘rib chiqdik. Davlat apparati va uning tarkibiy tuzilishi Biz yuqorida davlat mexanizmi tushunchasi, uning tarkibini tahlil qilgan edik. Endi esa davlat mexanizmining tarkibini tashkil etadigan davlat organi, uning tushunchasi, belgilari, turlari haqida fikr yuritamiz. Har bir mamlakatdagi mavjud davlat mexanizmi faoliyatining qanchalik samaradorligi, uning davlatning oldida turgan vazifalarni amalga oshirishni qanchalik uddalashi, ko‘p jihatdan davlat organlariga, ularning samarali faoliyatiga bog‘liq ekanligi aniqdir.

Har bir davlat organi, bevosita davlatning ma’lum bir funksiyasini amalga oshiradi, masalan, Sog‘liqni saqlash Vazirligi va uning tizimi O‘zbekistonda aholining sog‘lig‘ini saqlash funksiyasini, Ta’lim sohasidagi vazirliklar esa mamlakatda aholining ta’lim olish huquqini amalga oshiradi va hokazo. Demak, har bir davlat organining samarali ishlash ѐ ki ishlamasligidan, umuman davlat mexanizmining faoliyati bog‘liq bo‘ladi, demakki, umuman davlatning jamiyatni boshqarish, uning bir maromda faoliyat olib borishini ta’minlash vazifasi ham shunga bog‘liq bo‘lib qoladi. Shunday qilib, davlatning vazifa va funksiyalari uning mexanizmi faoliyati orqali amalga oshadi, ya’ni davlat o‘zini o‘z organlari faoliyati orqali ko‘rsatadi. Davlat organi bu davlat mexanizmining bir bo‘g‘ini bo‘lib, u muayyan xususiyatlarga ega. Davlat organi bu - davlatning vazifa va funksiyalarini amalga oshiradigan davlat apparatining tarkibiy bo‘g‘inidir. Davlat organi quyidagi xarakterli belgilarga ega : 1. Davlat apparatining tarkibiy bo‘g‘ini bo‘lgan davlat organi davlat - hokimiy vakolatlarga egadir, ya’ni amaldagi qonunchilikda mustahkamlangan davlat hokimiyatini amalga oshirish, davlat nomidan yuridik ahamiyatga molik qarorlar qabul qilish va bu qarorlarning bajarilishini ta’minlash imkoniyatiga ega. Davlat organini jamiyatdagi boshqa tashkilot va tuzilmalardan asosiy farq qiluvchi jihati bo‘lib, uning davlat-hokimiy xarakterdagi vakolatlarga ega ekanligi hisoblanadi. Ilmiy adabi ѐ tda davlat - hokimiy vakolatning mazmuni o‘ritilgan. Masalan, M.I.Baytinning fikricha, davlat - huquqiy vakolat o‘z ichiga quyidagilarni oladi : davlat organining tashkil etilishi va faoliyati tartibi, uning ichki tuzilmasi, huquq va majburiyatlar yig‘indisi, ya’ni kompetensiyasi huquq normalari orqali mustahkamlangan bo‘ladi; davlat organi o‘zida umumiy va individual qoidalarni ifodalagan yuridik aktlar chiqarish huquqiga ega; -yuridik aktlar orqali o‘rnatilgan qoidalar asosan, ishontirish, tarbiyalash, rag‘batlantirish choralari orqali ta’minlanadi, va ular ayni paytda davlatning majburlov kuchini qo‘llash imkoniyatini buzishdan qo‘riqlanadi;

- davlat organi o‘zi chiqargan qarorlarning bajarilishini ta’minlash uchun davlat budjetidan ma’lum hajmdagi mablag‘larni olib ishlatish huquqiga ega bo‘ladi . Demak, davlat organining eng muhim belgisi - bu uning davlat-hokimiy vakolatga ega ekanligidir . 2. Davlat organi muayyan iqtisodiy va tashkiliy alohidalik va mustaqillik bilan tavsiflanadi. Demak, har bir organ uchun, uning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarini bajarishi uchun zarur bo‘lgan hajmda davlatning mablag‘i ajratiladi va u bu mablag‘ni qonunda belgilangan tartib va doirada ishlatadi. 3. Har bir davlat organi o‘z kompetensiyasiga muvofiq tarzda yuklatilgan funksiya va vazifalarni ado etadi, shu tariqa bevosita davlatning ham vazifa va funksiyalari amalga oshiriladi. chunki davlat o‘z organlari orqali vazifalarini amalga oshiradi, har bir alohida organnning funksiyalari yig‘indisidan, umuman davlatning funksiyalari shakllanadi. Masalan, Mudofaa Vazirligi o‘zining oldida turgan vazifalarini to‘la ado eta borsa, demakki davlatning mudofaa funksiyasi ham samarali amalga oshayapdi, deyish mumkin . 4. Davlat organlari o‘zlarining oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishi uchun. tegishli moddiy vositalarga, ya’ni ―ash ѐ viy qo‘shimchalarga ega bo‘ladi, bular sirasiga turli xarakterdagi moddiy qiymatliklarni va turli tashkilot, korxona va muassasalarni kiritish mumkin, ular joriy davlat ishlarini amalga oshirishadi, biroq o‘zlari davlat organi hisoblanmaydi . Davlat organining jismoniy ifodasi bo‘lib, unda ishlaydigan insonlar hisoblanadi. Davlat organi alohida shaxsdan, bir guruh odamlardan ѐ ki jamoadan iborat bo‘lishi mumkin. Biroq davlat organida ishlaydigan odamlar oddiy odamlar bo‘lmay, balki davlat xizmatchilaridir. Davlat xizmatchilari - bu ushbu davlatning fuqarolari bo‘lgan, tegishli qonunda belgilangan tartibga muvofiq, belgilangan haq evaziga davlat xizmati majburiyatini bajara ѐ tgan shaxslardir. Shunday qilib , davlat organi bu - davlat mexanizmining yuridik jihatdan rasmiylashgan, davlat-huquqiy vakolatlarga ega bo‘lgan va davlat xizmatchilaridan tashkil topgan, davlatning muayyan vazifa va funksiyalarini o‘z

kompetensiyasi doirasida amalga oshirish uchun moddiy vositalarga ega bo‘lgan hamda tashkiliy va xo‘jalik jihatidan alohida bo‘lgan qismidir. Davlat organlari, davlat faoliyatining ko‘p qirraligiga bog‘liq xolda turlicha va ko‘p sonli bo‘lib shakllangan. Shu bois ham, davlat organlari turlicha asos va mezonlar bo‘yicha turli guruhlarga ajraladi. Ilmiy va o‘quv adabi ѐ tda davlat organlari quyidagi mezonlar asosida tasniflanadi: 1. tashkil etilish usuliga qarab. 2. hokimiy vakolatlarining hajmiga qarab. 3. kompetensiyalarning kengligiga qarab. 4. hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga qarab. 5. Qarorlarni qabul qilish tartibiga qarab va boshqalar. Davlat organlari tashkil etilish tartibiga qarab, -birlamchi, - hosila, ya’ni ikkilamchi organlarga ajraladi. Birlamchi davlat organlari deb shunday davlat organlariga aytiladiki, ular boshqa bironta organ tomonidan tashkil etilmaydi, ular ѐ meros qoldirish tartibi bo‘yicha, masalan merosiy monarxiya, ѐ ki belgilangan tartibga ko‘ra saylab qo‘yiladi va o‘z vakolatlarini bevosita saylovchilardan olishadi. Davlat organlarining hosila, ya’ni ikkilamchi turiga shunday organlar kiradiki, ular birlamchi organlar tomonidan tashkil etiladi va davlat-hokimiy vakolatlar beriladi. Ular sirasiga ijro etuvchi-farmoyish beruvchi organlarni, prokuratura organlarini kiritish mumkin. Davlat organlari o‘zlariga tegishli bo‘lgan hokimiy vakolatlar hajmiga qarab, yuqori va mahalliy organlarga bo‘linadi. Davlatning yuqori orgalari faoliyatida bevosita davlat hokimiyatini o‘zlarida ifoda etishadi va o‘z hokimiyatini butun mamlakat miq ѐ sida amalga oshiradi, mahalliy organlar esa, odatda ma’muriy hududiy bo‘linmalarda tashkil etilib, o‘z faoliyatlarini aniq bir mahalliy hududga tarqatadi, xolos. Davlat organlari kompetensiyalarinng kengligiga qarab , - umumiy kompetensiyali davlat organlari, -maxsus kompetensiyali davlat organlariga bo‘linadilar . Umumiy kompetensiyaga ega bo‘lgan davlat organlari keng masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishadi, masalan O‘zbekiston Respublikasi Parlamenti davlat va jamiyat ha ѐ tining barcha

muhim masalalri bo‘yicha qonun hujjatlari qabul qilish vakolatiga ega bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi - Hukumat esa qonunlarning bajarilishini ta’minlash jara ѐ nida, deyarli barcha davlat funksiyalarini amalga oshirishda qatnashadi. Davlat organlarinng maxsus kompetensiyaga ega bo‘lgan qismi esa muayyan bir tarmoq, ѐ ki muayyan bir masala yuzasidan, aniqrog‘i davlatning ma’lum bir funksiyasini amalga oshirishga ixtisoslashadi: masalan, Ta’lim, madaniyat, mehnat va ijtimoiy ta’minot, mudofaa vazirliklari davlatning tegishlicha , ma’rifiy, madaniy, ijtimoiy himoya, mudofaa funksiyalarini amalga oshirishga o‘z faoliyatini qaratgan. Bundan tashqari davlat organlarini yana saylab qo‘yiladigan va tayinlanadigan davlat organlariga ajratsa bo‘ladi. Saylab qo‘yiladigan O‘zbekiston Respublikasining davlat organlari jumlasiga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi - Parlamenti, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va xalq deputatlari viloyat, shahar va tuman Kengashlarini kiritish mumkin . Davlat organlarini hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga muvofiq, qonun chiqaruvchi davlat organlari, ijro etuvchi davlat organlari, sud hokimiyati organlari ham ajratiladi . Davlat organlarini yana qanday makonda, hududda harakat qilishlariga qarab, markaziy va mahalliy organlarga ajratish ham mavjud, bunda sud, prokuratura, qurolli kuchlar doimo markaziy organlar tarkibiga kiradi. Davlat organlarini harakati davomiyligiga qarab, doimiy va muvaqqat organlarga bo‘lish mumkin. Albatta O‘zbekiston davlatining asosiy davlat organlari doimiy asosda amal qiladi, biroq ma’lum bir favqulodda holatlar ta’siri ostida muayyan muvaqqat organlar ham tashkil etilishi mumkin . Bundan tashqari, davlat organlari jamoaviy va yakkabosh davlat organlariga ham ajratiladi. Ko‘pincha, o‘zi davlat organlari jamoaviy tarkibda bo‘lishadi, masalan Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi, Oliy Sud va boshqalar. Biroq bir shaxs orqaligina ifodalangan davlat organlari ham mavjud, masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Bosh Prokurori, O‘zbekiston Respublikasi Bosh harbiy qo‘mondoni, O‘zbekiston Respublikasi Bosh Sanitariya vrachi va hokazo.

Demak, turli davlat organlarini tasniflashning umumiy asosi bo‘lib, ularning davlat mexanizmida tutgan o‘rni, roli va vazifalari hisoblanar ekan. Shunday qilib, davlat organi bu davlat mexanizmining tarkibiy bir mustaqil bo‘g‘ini bo‘lib, uning faoliyati orqali davlatning ma’lum bir funksiyasi amalga oshiriladi . Har bir davlat organi qonunda belgilangan tartib va asoslarda, tegishli vakolatlar majmuasiga, ya’ni kompetensiyasiga ega, va shu kompetensiya doirasida u faoliyat olib boradi va davlat nomidan ish yurgizadi, o‘ziga yuklatilgan funksiyalarni ado etadi . Hokimiyatlar bo‘linishi - davlat hokimiyatini tashkil etishning huquqiy shakli sifatida O‘zbekiston, ѐsh mustaqil davlatning hokimiyat organlarini yangitdan tashkil etishda, jahonda davlat hokimiyatini tashkil etishning samarali vositasi bo‘lgan hokimiyatlar bo‘linishi prinsipini asos qilib oldi. Hokimiyat bo‘linishi prinsipining dastlabki huquqiy asosi O‘zbekiston Respublikasining 1991 yil 31 avgustda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida» gi qonunining 5- moddasida mustahkamlangan bo‘lib, unda «O‘zbekiston Respublikasi Davlat idoralarining tizimi hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatiga ajratish tartibi asosida quriladi» deyilgan. Bu qoida o‘zining keyingi ifodasini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida topgan bo‘lib, unda «O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi - hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi prinsipiga asoslanadi», deb mustahkamlab qo‘yilgan. Hozirgi kunda jahondagi barcha demokratik davlatlar hokimiyatlar bo‘linishi nazariyasini e’tirof etishib, uni davlat hokimiyatini tashkil etishning asosi sifatida qabul qilishgan.

Hokimiyatlar bo‘linishi o‘z manbasiga ko‘ra yaxlit va yagona bo‘lgan davlat hokimiyatining uch mustaqil tarmoqqa - qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga - bo‘linishini, har bir hokimiyat tarmog‘i boshqalardan mustaqil holda faoliyat yurgizishini taqozo etadi. Ayni paytda, hokimiyatlar bo‘linishi, har bir hokimiyat tarmog‘i boshqasinining o‘z vakolat doirasidan chiqmasligini, boshqa tarmoq vakolati doirasiga o‘tib ketmasligini nazorat qilib turadi, shu tariqa hokimiyatning suiiste’mol qilinishini oldi olinadi. Hokimiyatlar bo‘linishi chinakam bo‘lishi uchun, unda «bir-birini tiyib turish va o‘zaro muvozanatda ushlab turish» tizimi amal qilishi kerak. Bu tizim nafaqat hokimiyatlar bo‘linishini, balki, ularning bir-birini o‘zaro tiyib turishini va bir birining faoliyat doirasiga daxl qilmasligini ta’minlaydi . Hokimiyatlar bo‘linishi nazariyasining mazmun mohiyatini to‘la tushunish uchun, albatta, uning shakllanishi tarixiga bir nazar tashlash maqsadga muvofiqdir. Hokimiyatlar bo‘linishi nazariyasi uzoq davom etgan taraqqi ѐ t yo‘lini bosib o‘tgan. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, hokimiyatlar bo‘linishi haqidagi dastlabki fikrlar qadimga borib taqaladi. Davlat va davlat hokimiyati sharoitida yashagan odamlar asta -sekin davlat, saltanatning kuchi, uning jamiyatda, insonlar ha ѐ tida tutadigan o‘rni haqida tahliliy fikr yuritib, davlat hokimiyatining bir hukmdor, ѐ ki bironta organ qo‘lida butunlay to‘planib qolishi -jamiyat taraqqi ѐ ti, xalq uchun xavfli ekanligini, bu holat muqarrar ravishda hokimiyatni suiiste’mol qilinishiga olib kelishini chuqur anglab yetganlar. O‘sha davrning ilg‘or kishilari bunday holatning oldini olishga qaratilgan mexanizm ishlab chiqish zarurligini tushunib, bu borada ayrim qarashlarni ilgari surganlar. An’anaviy tarzda hokimiyatlar bo‘linishi g‘oyasining ilk zamini sifatida qadimgi Yunoniston va qadimgi Rim qayd etiladi. Platon, Arastu va boshqa antik olam mutafakkirlari o‘zlari yashab turgan davlat tuzilmalari si ѐ siy tuzilishi va boshqaruv shakllarini har tomonlama tahlil etish asosida muayyan nazariy, amaliy xulosalarni shakllantirganlar. Hokimiyatlar bo‘linishi haqidagi qarashlar keyinchalik ingliz faylasufi Djon Lokk tomonidan nazariy jihatdan rivojlantirilgan. Lokk hokimiyatlar tizimida qonun chiqaruvchi

hokimiyatning o‘rnini garchi, mutloqlashtirmagan bo‘lsa-da, biroq boshqalaridan ustun qo‘ygan. Lokkning qarashlarini Sharl Lui Monteskye har tomonlama rivojlantirib, uni tugal, klassik bir nazariya darajasiga ko‘targan. Hokimiyatlar bo‘linishi nazariyasining rivojiga, ayniqsa uning «bir-birini tiyib, muvozanatda ushlab turish» tizimining boyitilishiga, bu nazariyaning hozirgi zamon qo‘rinishidagi shaklining ishlab chiqilishiga T.Peyn, T.Djefferson, A.Gamilton, D.Medison, D. Djeyeylar hal qiluvchi hissa qo‘shishgan. Hokimiyat tarmoqlarining ―bir -birini tiyib turish va muvozanatda ushlash prinsipini nazariy jihatdan yanada rivojlantirgan va uni amali ѐ tga tadbiq etishga katta hissa qo‘shgan davlat arbobi, ikki marta AQSH Prezidenti bo‘lgan Djeyms Medison (1751 - 1836) hisoblanadi. Medisonning xizmati shundaki, u bir-birini tiyib va muvozanatda ushlab turish tizimining shunday bir mexanizmini ishlab chiqqanki. unga ko‘ra hokimiyatning har bir tarmog‘i nisbatan teng hisoblanadi. Medisoncha bir-birini tiyish va muvozanatda bo‘lish prinsipi hokimiyat uch tarmog‘i vakolatlarining qisman bir -biriga mos kelishini taqozo etadi. Hozirgi kunda hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi demokratik huquqiy rivojlanish yo‘lidan keta ѐ tgan davlatlarda ham nazariy, ham amaliy jihatdan e’tirof etilgan, hamda davlatchilik tizimida amalga oshirilib kelinmoqda. Yuqorida ta’kidlanganidek, hokimiyatlar bo‘linishi prinsipining haqiqiy amalga oshishi uchun unda «bir-birini tiyib turish va muvozanatda ushlash» tizimining mavjudligi va real ishlashi muhim. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida «bir-birini tiyib turish va muvozanatda ushlash» tizimining huquqiy asoslari mustahkamlangan. O‘zbekiston Respublikasida hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi shunda ko‘rinadiki, mamlakatda qonun chiqaruvchi hokimiyat O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan amalga oshiriladi. (76-modda); O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti boshlig‘i hisoblanadigan ijro hokimiyati Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi; Sud hokimiyati - O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O‘zbekiston Respublikasi xo‘jalik Sudi boshchilik qiladigan tegishli sudlar tizimi tomonidan amalga oshiriladi.

Hokimiyat tarmoqlarining o‘zaro bir -birini tiyib turishi mexanizmi haqida gapiriladigan bo‘lsa, dastavval, qonun chiqaruvchi hokimiyatga nisbatan qanday tiyib turish chora-vositalari borligini ko‘rsatish lozim, albatta. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni «tiyib turuvchi va muvozanatda ushlab turuvchi» huquqiy choralar sirasiga, avvalo Konstitutsiyaviy Sud tomonidan qonun chiqaruvchi hokimiyat hujjatlarining Konstitutsiyaga mosligini tekshirish vakolatini ko‘rsatish joiz (konstitutsiyaviy kontrol). (108-modda). Sud hokimiyatining tizimiga kiradigan ushbu sud qonun chiqaruvchi hokimiyat hujjatlarining konstitutsiya asosida, uning doirasidan chiqmagan holda hujjatlar qabul qilinishini tekshiradi, va shu tariqa bu hokimiyatni «tiyib» turadi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis qonunlariga nisbatan nisbiy «veto» huquqini ta’kidlash zarur. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, qonun chiqaruvchi hokimiyatning qonunlariga o‘z e’tirozlarini bildirib, uni takroran muhokama qilish va ovozga qo‘yish uchun Oliy Majlisga qaytarishga haqli. (93-moddaning 17 bandi). O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ijro hokimiyatining boshlig‘i ham bo‘lganligi bois, bu holatni ham, qonun chiqaruvchi hokimiyatni tiyib turishning bir huquqiy shakli sifatida e’tirof etish mumkin . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ayni paytda, viloyat, tumanlararo, tuman, shahar, harbiy va xo‘jalik sudlarining sudyalarini tayinlaydi va lavozimlaridan ozod etadi. Prezidentning ushbu vakolati ham mazmunan hokimiyat tarmoqlarining bir birini tiyib, muvozanatda ushlash mexanizmi majmuiga kiradi. «Bir -birini tiyib turish va muvozanatda ushlash» mexanizmidagi muhim vositalardan biri, Konstitutsiyaning 95-moddasida mustahkamlangan bo‘lib, unga ko‘ra, «qonunchilik palatasi ѐki Senat tarkibida ularning normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda ѐxud ular bir necha marta O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda, shuningdek qonunchilik palatasi bilan Senat o‘rtasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi bilan bamaslahat qabul qilgan qarori asosida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik palatasi, Senati tarqatib yuborilishi mumkin». Bu tashkiliy chora, qonun

chiqaruvchi hokimiyatning nokonstitutsiyaviy va yuqori vakillik organi sha’niga mos kelmaydigan faoliyatining oldini olishga qaratilgan. 83-moddada mu stahkam langan qonunchilik tashabbusi subyektlari qonun loyihalarini O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik palatasiga kiritish huquqiga ega. Bu qoida ham qonun chiqaruvchi hokimiyat vakolatini ijro va sud hokimiyati tomonidan muvozanatda ushlab turishning bir vositasini o‘zida jamlagan, deyish mumkin, ya’ni qonun chiqaruvchi hokimiyat qaysi masalaga doir qonunni qabul qilish masalasini hal etishning yakka sohibi bo‘lmay, balki Konstitutsiyada qat’iy belgilab qo‘yilgan subyektlar tomonidan ham taqdim etiladigan qonun loyihalari ustida ish olib boradi. Ijro hokimiyati tomonidan Konstitutsiya, qonunlar va Prezident Farmonlari, qarorlari va farmoyishlarini ijro etish yuzasidan, O‘zbekiston Respublikasining butun hududidaga barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar va farmoyishlar chiqarilishi (98- moddaning 4-bandi), ma’lum darajada, hokimiyat tarmoqlari o‘rtasidagi muvozanatga ta’sir etadi, deb e’tirof etish mumkin. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlar o‘zida ham vakillik, ham ijroiya hokimiyatini mujassam etganligi bois, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan viloyat hokimlarining tayinlash vakolatiga, viloyatlarda vakillik, ijro hamda sud organlari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashning bir vositasi sifatida namoѐn bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ijro hokimiyati tarkibini shakllantirishga doir vakolatlarini mohiyatan, hokimiyat tarmoqlari o‘rtasida «bir-birini tiyib turish va muvozanatda ushlash» mexanizmi elementlari sirasiga kiritish mumkin. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekiston davlat hokimiyati tizimida hokimiyatlar bo‘linishi prinsipining huquqiy, tashkiliy asoslari mavjud, endigi muhim vazifa - hokimiyatlar bo‘linishi prinsipini real, tom ma’noda amalga oshirishni ta’minlashdir. Sud hokimiyatining isloh etish borasidagi sa’y harakatlar davlatimizning bu maqsadga erishish yo‘lidan qat’iy ketaѐtganligidan dalolat berib turibdi, zero mustaqil sud hokimiyati - huquqiy taraqqiѐt belgisi, huquqiy davlat qurishning muhim shartlaridan biridir.

Aytish joizki, umuman, hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi, va uning haqiqiyligini ta’minlovchi «bir-birini tiyib turish va muvozanatda ushlash» mexanizmining real amal qilishi, olimlar ta’kidlaganidek, juda ko‘p siѐsiy, iqtisodiy, madaniy, tashkiliy omillarga bog‘liq, biroq bir holat aniqqi, hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi demokratiyaning ajralmas bir jihati, uning huquqiy shaklidir, zero qayerda haqiqiy demokratiya mavjud bo‘lsa, o‘sha joyda haqiqiy hokimiyatlar bo‘linishi mavjud bo‘ladi . Davlat mexanizmida qonun chiqaruvchi, ijro va nazorat hamda sudlov faoliyatini amalga oshiruvchi organlar Har qanday davlat mexanizmida qonun chiqaruvchi organlar o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Qonun chiqarish faoliyati, odatda, har bir davlatda, vakillik organlariga taalluqli bo‘ladi. Qonun chiqaruvchi organlar umumiy nom ―parlament atamasi orqali nomlanadi. Angliya, Kanada va Hindistonda qonun chiqaruvchi organlar, aynan shu nom bilan ataladi, boshqa davlatlarda esa boshqacha nomlanadi, masalan- O‘zbekistonda - Oliy Majlis, Amerika Qo‘shma Shtatlarida - Kongress, Polsha va Litvada- Seym, Rossiyada - Federal Sobraniye (Majlis), Ukrainada - Rada, Isroilda - Knesset, Turkmanistonda -Mejlis va shu kabi. Parlamentning tarixan tarkib topgan funksiyalari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin : - Konstitutsiya va qonunlarni qabul qilish; - budjetni tasdiqlash; - hukumat ustidan nazorat; ishonch va ishonchsizlik votumini e’lon qilish va boshqalar. Parlamentning bu funksiyalari, parlamentarizm rivojlangan paytda, ya’ni burjua davlatining tashkil topishi va rivojlanishi paytiga to‘g‘ri kelgan. Ta’kidlash lozimki, dun ѐ dagi mavjud parlamentlarning ko‘pchiligi ikki palatali g‘isoblanadi, yuqori palata, ancha demokratik xarakterga ega bo‘lgan quyi palataga nisbatan o‘ziga xos bastma-bas turuvchi tuzilma rolini o‘taydi. O‘zbekistonda o‘tkazilgan

parlament isloshotlari ham qonunlarning sifatini yaxshilash va mintaqalarning manfaatini to‘la hisobga olish manfaatlarini nazarda tutadi. Garchi jahon davlatlari parlamentlarida vazifalari, tuzilishi, ish yuritish tartibi bo‘yicha umumiylik mavjud bo‘lsa-da, biroq shunga qaramasdan, har bir davlat parlamenti muayyan xususiyatlarga ega. Masalan, Buyuk Britaniya Parlamenti o‘z ichiga davlat boshlig‘i - monarxni, Lordlar palatasi va Umumiy palatani oladi. Buyuk Britaniya parlamenti yuqori palatasi quyi palata qonun loyihalariga nisbatan kamdan-kam veto huquqini qo‘llaydi, qo‘llagan taqdirda ham, bunday vetoni quyi palataning oddiy ko‘pchilik ovozi bilan bartaraf etish mumkin. Murakkab jihati shundaki, parlament sessiyasining yiliga bir marta chaqirilishini nazarda tutsak, veto qo‘llanilgan qonun loyihaning kuchga kirishini bir yilga cho‘zilishi mumkin. Monarx Buyuk Britaniya Parlamenti qabul qilgan barcha qonunlarni, amal qiladigan konstitutsiyaviy odatga ko‘ra, o‘z imzosi bilan tasdiqlaydi, biroq sal kam uch yuz yil davomida biron marta veto huquqini qo‘llamagan. Qizig‘i shundaki, konstitutsiyaviy doktrinaga ko‘ra, davlat boshlig‘i Parlamentning bir tarkibiy qismi hisoblansa-da, biroq shokimiyatlar bo‘linishi konsepsiyasiga ko‘ra, u ijro hokimiyati tarkibiga kiradi. Buyuk Britaniya Parlamenti qonun qabul qilish funksiyasidan tashqari, moliyaviy funksiyalarga ham ega. Aniqrog‘i, dastavval, Umumiy palata budjet haqidagi qonunni qabul qiladi, uni hukumat kiritadi va deputatlar ayrim o‘zgartirishlar kiritmoqchi bo‘lishsa, tegishli vazir bilan kelishib ish tutishlari kerak. Ta’kidlash zarurki, budjet masalasida quyi palataning vakolatlari judayam keng emas, ular hukumat foydasiga cheklangan. Buyuk Britaniya Parlamentining yana nazorat funksiyasi ham mavjud bo‘lib, u hukumat faoliyati ustidan, boshqaruv ustidan olib boriladi1. Mamlakatimizda qonun chiqaruvchi hokimiyat O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi - Parlamenti faoliyati orqali amalga oshiriladi. Oliy Majlis qonun chiqaruvchi vakillik organi bo‘lib, u Konstitutsiya, qonunlar va qarorlar qabul qiladi va ularning ijrosi ustidan nazorat ham olib boradi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi O‘zbekiston Respublikasining oliy davlat vakillik organi bo‘lib, ikki palatadan - O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi (quyi palata) dan hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati (yuqori palata) dan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik palatasi saylov okruglari bo‘yicha ko‘ppartiyaviylik asosida besh yil muddatga saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat. Deputatlar saylovi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari tomonidan qonunga muvofiq umumiy, teng va to‘g‘ridan to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati hududiy vakillik palatasi bo‘lib, Senatning besh yil muddatga saylanadigan a’zolaridan tashkil topgan. Senat a’zolari Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda - olti kishidan saylanadilar . Senatning o‘n olti nafar a’zosi fan, san’at, adabi ѐ t, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo‘lgan va alohida xizmat ko‘rsatgan eng obro‘li fuqarolar orasidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga muvofiq, O‘zbekistonda ijro hokimiyati O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti mamlakatimizda davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig‘i hisoblanadi va u yetti yil muddatga saylanadi. Prezidentning vakolat muddati tugab, iste’foga chiqqach, u umrbod Senat a’zosi bo‘lib qoladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ijro hokimiyatiga rahbarlik qilishiga doir vakolatlari jumlasiga, uning ijro etuvchi xokimiyatni tuzish va unga rahbarlik qilish, vazirliklar, davlat qo‘mitalari hamda boshqa davlat boshqaruvi organlarini tuzish va tugatish, ushbu masalalarga doir farmonlarni keyinchalik Oliy Majlisning palatalari tasdig‘iga kiritish, O‘zbekiston Respublikasi Bosh Vazirining taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a’zolarini tasdiqlash va lavozimidan ozod

etish, viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini tayinlash va lavozimidan ozod etish, keyinchalik bu masalalarni tegishli xalq deputatlari kengashi tasdig‘iga kiritish, qonunda belgilangan hollarda tuman va shahar hokimlarini lavozimidan ozod etish, respublika davlat boshqaruv organlari, shuningdek hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini to‘xtatish, bekor qilish kabi vakolatlarini ko‘rsatish mumkin. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti respublika oliy hokimiyat va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta’minlaydi; respublika davlat boshqaruv organlarining, shuningdek hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini to‘xtadai, bekor qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro hokimiyatini amalga oshiradigan organ hisoblanadi. Vazirlar mahkamasining tarkibi - O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning o‘rinbosarlari, Vazirlar, Davlat qo‘mitalarining raislaridan, hamda o‘z lavozimi bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Bosh vaziridan iborat. Mamlakatimizda sud hokimiyati O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik Sudi, Harbiy sudlar tizimi tomonidan amalga oshiriladi. Huquqiy davlat qurishda va huquqiy davlatning faoliyatida qonun ustivorligi, qonunlarning to‘la ijro etilishi muhim ahamiyatga egadir. Ushbu vazifani bajarishda prokuratura organlarining faoliyati muhim o‘rin tutadi. Prokuratura organlari barcha huquq subyektlari, ya’ni davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, xo‘jalik yurituvchi subyektlar va fuqarolar tomonidan qonunlarning to‘liq va aniq, bir xilda bajarilishi ustidan nazorat qiladi . Shu munosabat bilan prokuratura organlarining davlat organlari tizimida tutgan o‘rni haqida fikr yurgizish ahamiyatga molikdir. Boisi, MDH davlatlarida, jumladan, O‘zbekistonda davlat hokimiyati tizimi hokimiyatlar bo‘linishiga asoslanib, faoliyat yurgiza boshlaganligi munosabati bilan, prokuratura organlari hokimiyatning qaysi tarmog‘iga kiradi? - degan masala ahamiyatga molik. Bundan tashqari, ilmiy va o‘quv adabi ѐ tida, olim va mutaxassislar o‘rtasida ham bu masalada umumiy fikr kuzatilmaydi. Bu masalaning munozaraga sabab bo‘lishining yana bir sababi, Konstitutsiyada, Prokuratura haqidagi qonunda ham prokuratura organlarining

qaysi hokimiyat tarmog‘iga kirishi haqida qoida mustahkamlanmagan. Ayni paytda, bunday holat nafaqat bizning qonunchiligimiz, balki ko‘pchilik MDH davlatlari qonunchiligi uchun ham xos ekanligini ta’kidlash zarur. Shu munosabat bilan, Markaziy Osi ѐ mamlakatlari Konstitutsiyalarida prokuratura organlari va ularning davlat mexanizmida tutgan o‘rni masalasiga biroz to‘xtash joiz, chunki bu davlatlar rivojlanishida muayyan yaqinlik va o‘xshashliklar mavjud, albatta, bizningcha. Jumladan, Tojikiston Konstitutsiyasida, sud hokimiyatiga bag‘ishlangan 8-bobdan so‘ng «Prokuratura» deb nomlangan 9- bobda prokuratura organlariga doir qoidalar garchi alohida mustahkamlangan bo‘lsa-da, biroq bu organlarning biron-bir hokimiyat tarmog‘iga kirish- kirmasligi haqida qoidalar yo‘q ; Turkmaniston Konstitutsiyasida ham 7-bo‘lim prokuratura organlariga maxsus bag‘ishlangan bo‘lib, biroq, unda bu organning hokimiyat tizimida tutgan o‘rni masalasi ochiq qolganligini kuzatish mumkin; qozog‘iston Konstitutsiyasida prokuratura haqidagi qoidalar sud hokimiyatiga bag‘ishlangan bobda berilgan bo‘lsa-da, biroq prokuratura organining mustaqil davlat organi tizimi ekanligi qat’iy belgilab qo‘yilgan, unda, hatto, prokuratura an’anaviy funksiyalaridan tashqari yana, davlat nomidan, mamlakat hududida qonun va qonunosti aktlarining aniq qo‘ llanishi ustidan ham nazorat olib borishi mustahkamlangan. Faqat Kirg‘iziston qonunchiligida, aniqrog‘i Qirg‘izistonning Prokuratura to‘g‘risidagi qonunining 1-moddasida bu masalada aniqlikni ko‘rish mumkin: unda «Qirg‘iziston Respublikasi Prokuraturasi - ijro hokimiyati tizimidagi davlat organidir», deb mustahkamlab qo‘yilgan. Qozog‘istonda prokuratura organlariga huquq qo‘llash faoliyati ustidan ham nazorat funksiyasi berilgan. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, prokuraturaning qaysi davlat hokimiyati tarmog‘iga mansubligi masalasida qardosh respublikalarda ham aniqlik kuzatilmaydi. Prokuraturada qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazorat olib borishi funksiyasi bor ѐ ki yo‘qligi, bu joyda, bizningcha ahamiyatli, chunki, shu funksiya prokuratura organlarida bo‘lmasa, bu holda uning biron-bir hokimiyat

tarmog‘iga yaqin turishini e’tirof etish mumkin bo‘lar edi. Shu bois, MDH davlatlari ichida Gruziya Konstitutsiyasi bu masalada yangicha ѐ ndoshgan deyish mumkin, uning 92- moddasida «prokuratura - sud hokimiyati idorasi (ajratib ko‘rsatish biz tomondan -M.A.) bo‘lib, u jinoiy-huquqiy ta’qib, surishtiruvni va jazolarni ijro etish ustidan nazoratni, shuningdek, sudda davlat qoralovini amalga oshirishi» mustahkamlangan. Demak, Gruziya prokuraturasida qonunlarning aniq va bir xilda ijro etilishi ustidan prokuraturaning umumiy nazorati funksiyasi yo‘q, shu bois uni sud hokimiyati tarkibiga kiritish mumkin bo‘lgan, deyish mumkin . Ayni paytda, ko‘pgina davlatlarda prokuratura organlari sud va ijro hokimiyatining o‘rtasida turadigan tuzilma maqomiga ega. (Italiya, Polsha va b.) Shu o‘rinda bir holatni ta’kidlash zarur. Prokuratura organlarining vazifalari, vakolatlari, davlat hokimiyatida tutgan o‘rni turli davlatlarda turlicha, masalan, AQShda Adliya vaziri bosh prokuror vazifasini o‘taydi, Italiya, Ispaniya va Belgiyada esa prokuratura sudlar huzurida amal qiladi, ba’zi davlatlarda, jumladan, Buyuk Britaniyada prokuratura instituti mavjud emas uning funksiyalari tegishlicha advokatlar korpusi a’zolari tomonidan, muhim ishlar yuzasidan esa ommaviy ta’qib direktori tomonidan amalga oshiriladi . O‘zbekiston Respublikasida davlat mexanizmini isloh etish muammolari Mamlakatimizda davlat hokimiyati tizimini takomillashtirish va ular faoliyatini yanada demokratiyalashtirish sohasida katta ishlar amalga oshirildi va oshirilib kelinmoqda. Bu sohadagi eng muhim yutuqlardan biri, bu - demokratik asnoda shakllantirilgan qonun chiqaruvchi hokimiyatning shakllantirilganligi va uning samarali amal qilib turganligidir. Ta’kidlash joizki, parlament hozirgi darajaga yetkuncha, muayyan taraqqi ѐ t bosqichlarini boshdan kechirdi. Konstitutsiya qabul qilingunga qadar bo‘lgan davrda parlament Oliy Kengash nomi bilan amal qila boshlagan. Biroq Konstitutsiyada qonun chiqaruvchi hokimiyat nomi Oliy Majlis deb belgilandi va uning asosiy vazifa va funksiyalari belgilab berildi. Konstitutsiyaga binoan shakllangan yangi parlament - Oliy Majlis o‘zigacha bo‘lgan Oliy Kengashdan ayrim muhim jihatlari, jumladan, mamlakatimiz tarixida ilk bora

deputatlar ko‘ppartiyaviylik va muqobillik asosida shakllantirilganligi hamda deputatlarning ma’lum qismi bundan bu ѐ n doimiy shaklda ishlashining belgilab qo‘yilishi, shuningdek mustaqil tashqi parlamenlararo si ѐ sat olib borish vakolatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Ayni paytda, parlament faoliyatini jamiyatimiz taraqqi ѐ tining shiddatkor vazifalariga monand holda hamda mustaqillik yillari tajribalari asosida, yanada takomillashtirishni taraqqi ѐ t ehti ѐ jlari va manfaatlari taqozo eta boshladi. Shu munosabat bilan parlamentni ikki palatali tartibda isloh etish masalasi kun tartibiga qo‘yildi. Halqimiz bu masalaga ijobiy ѐ ndoshganligini 2002 yil 27 yanvarda o‘tkazilgan Referendum natijalari orqali ifoda etdi. Ikki palatali parlament qonunchilik faoliyatini sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarish va parlamentning jamiyat va davlat ha ѐ tida o‘ynaydigan rolini yanada kuchaytirishga, demokratik jara ѐ nlarni chuqurlashtirishga qaratil gan ligi bilan muhimdir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati to‘g‘risidagi yangi qonunlar parlament islohotining huquqiy bazasini tashkil etadi. O‘zbekiston Parlamenti yangi tarkibda, yangi mazmun va yangi vazifalar asosida o‘z faoliyatini boshlaganiga ikkinchi yil bo‘lmoqda. Yangi parlament mamlakatimizda inson huquqlarini ta’minlash vazifasini va qonunchilik jara ѐ nini yangi sifat darajasiga ko‘tarishini jamiyatimiz katta ishonch va umid bilan kutmoqda. Davlat hokimiyati tizimidagi islohotlarning yana bir muhim yo‘nalishi - ijro hokimiyati tizimini va uning faoliyatini takomillashtirishga qaratilgandir. Ijro hokimiyati tizimiga kiruvchi organlar, ya’ni davlat boshqaruv organlari tizimi mustaqillik yillarida tubdan o‘zgartirildi. Chunki, davlat apparatini tashkil etgan boshqaruv organlari yangi davr vazifalariga xizmat qila olmas edi, zotan, bu organlarning faoliyati mafkuralashgan va si ѐ siylashgan hamda nodemokratik asnoda tashkil etilgan va mulkning yakka hukmron shakli bo‘lgan - davlat mulkchiligiga asoslangan iqtisodiy tizim sharoitida amal qilgan, va hajman «tarvaqaylab» ketgan davlat organlari majmuidan iborat edi. Bu organlar o‘zining tashkil topish tartibi bilan ham yangi jamiyat barpo etish maqsadlariga xizmat qila olmas edi, chunki bu tizim hokimiyatlar bo‘linishi prinsipini tan olmas edi. Mazkur tizimni moliyalashtirish tartibi bozor munosabatlari talablariga javob bera olmas edi, zotan bozor munosabatlari mulkning turli shakllari birdek amal qilinishi va

himoyalanishini, muhimi boshqaruv tuzilmalari hajmini va ularga sarflanadigan harajatlarni keskin qisqartirishni taqozo etadi. Yuqorida qayd etilgan holatlar eski boshqaruv tizimini va uning moliyalashtirish tartibini bozor munosabatlari talablaridan kelib chiqqan xolda, tubdan qayta tashkil etilishini taqozo etardi. O‘tgan davr ichida vazirliklarning soni keskin qisqartirildi, bozor munosabatlari xususiyatlariga mos keladigan tashkiliy-huquqiy yangi shakllar tashkil etila boshlandi. Ko‘plab vazirliklar aralash mulk shakliga asoslangan kompaniya, konsern, uyushma (assotsiatsiya), agentlik kabi tuzilmalarga aylantirildi va va bu jara ѐ n davom etmoqda. «Ma’muriy islohot jara ѐ nida 20ga yaqin davlat boshqaruvi organi qayta tashkil etildi va 40 mingdan ortiq shtat birligi tugatildi ѐ ki boshqaruv xodimlari soni 22 foizga qisqartirildi ». Natijada boshqaruv harajatlari sezilarli darajada kamayib, ayni paytda, boshqaruvning samaradorligi ancha oshdi. Davlat hokimiyati tizimi islohotlarining yana bir muhim yo‘nalishi - hokimiyatning muhim tarmog‘i bo‘lgan sud hokimiyati tizimidagi islohotlardir, bu islohotlar mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini shakllantirish va huquqiy davlat qurish vazifasini amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Zotan, huquqiy davlatda nufuzli va mustaqil sud hokimiyatining shakllangan bo‘lishini shart. Shu bois davlatimiz bu sohada katta islohiy ishlarni amalga oshirmoqda. Sud - huquq sohasidagi islohotlarning bosh yo‘nalishi sudlar faoliyatini inson huquqlarini himoya qilishga keskin qaratilishini ta’minlashdir. Shu maqsadda sudlarning mustaqilligini yanada kengaytirish, prokuratura organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, prokuratura organlarining ba’zi huquqlarini chegaralash va qisqartirish, bu huquqlarning aksariyatini sud organlariga berish masalalariga aniqlik kiritildi. Sud tizimidagi islohotlar qisqa bir davr ichida tezgina amalga oshiriladigan tadbir bo‘lmay, balki sud tizimini takomillashtirishga qaratilan va davr talablaridan kelib chiqqan dinamik jara ѐ ndir. Sud-huquq sohasidagi islohotlarning muhim bir yo‘nalishi -bu shaxsning o‘z huquqlarini himoya etishni talab etib, sudga murojaat qilishi huquqini kafolatlashni kuchaytirishga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining; 44-

moddasida «Har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayri-qonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi», deb mustahkamlab qo‘yilgan. Ta’kidlash kerakki, Konstitutsiyamizning bu moddasi inson huquqlari bo‘yicha xalqaro hujjatlar ruhiga muvofiqdir. Masalan, Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining 8-moddasida «Har bir inson unga Konstitutsiya ѐ ki qonun orqali berilgan asosiy huquqlari buzilgan hollarda nufuzli milliy sudlar tomonidan bu huquqlarning samarali tiklanishi huquqiga ega»1 deb, mustahkamlangan. Shaxsning odil sudga bemalol o‘z huquqini himoya qilishi yuzasidan murojaat qilishi va odil sudlovga erishishi jahon mamlakatlari va xalqaro tashkilotlarning diqqat markazida turgan dolzarb, ayni paytda juda mas’ul muammodir. Basharti, fuqaroga Konstitutsiya va qonunchilikda mustahkamlangan sud himoyasi funksiyasidan real foydalanish mushkul bo‘lsa, bu huquq amalda kafolatlanmagan bo‘lsa, unda shu mamlakatda chinakam sud hokimiyat hali shakllanmagan ekan, degan xulosaga kelish mumkin bo‘ladi. Rossiyalik huquqshunos Y.I. Stetsovskiy ta’kidlaganidek, «Fuqarolarning sudga himoya istab murojaat qilishi basharti sud buzilgan huquqni haqiqatan ham tiklashga qodir bo‘lganidagina u bir ma’no va mazmunga ega bo‘ladi». Fuqarolarning bu huquqlari O‘zbekiston Respublikasining 1995 yil 30 avgustda yangi tahrirda qabul qilingan «Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida» gi qonunida o‘zining batafsil ifodasini topgan. Har qanday huquqi buzilgan shaxsning shaxsan o‘zi, ѐ ki advokati ѐ xud qonuniy vakili orqali, buzilgan huquqning mazmuniga muvofiq ravishda, uni himoya qilish tegishlicha konstitutsiyaviy, fuqarolik, xo‘jalik, ma’muriy, jinoyat sud ishlarini yuritishga doir protsessual normalar asosida amalga oshiradi. Inson huquqlarining har qanday buzilishi holati nomaqbul hodisa, biroq shaxsning bevosita konstitutsiyaviy huquq va erkinlik-larining cheklanishi, shaxsga nisbatan majburlov choralarining no-qonuniy qo‘llanishi ko‘rinishidagi inson

huquqlarining buzilishi juda og‘ir hisoblanadi, shu bois davlat organlari tomonidan shaxsga tegishli huquq va erkinliklarini cheklash bilan bog‘liq majburlov choralarning qo‘llanishi alohida bir tartib, ya’ni faqat sud qarori bilangina amalga oshirilishi mutlaqo muhim . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19 moddasida «Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga ѐ ki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas» deb mustahkamlab qo‘yilgan. Ta’kidlash lozimki, garchi bunday konstitutsiyaviy qoida mav-jud bo‘lsa-da amalda surishtiruv va dastlabki tergov organlari va ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy xatti-harakatlari us-tidan sudga bevosita shikoyat qilishga O‘zbekiston Respublikasi JPKning 358-moddasida mustahkalangan «Tergovchining harakat-lari va qarorlari ustidan shikoyat tergov bo‘linmasi boshliqiga va ishni tergov qilishda qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat olib bora ѐ tgan prokurorga beriladi. Prokurorning harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat usti dan shikoyat yuqori turuvchi prokurorga beriladi» deb mustahkam-langan qoidaning mavjudligi, yuqoridagi huquqdan foydalanishda muayyan noaniqliklarni keltirib chiqarar edi. Shu munosabat bilan, mamlakatimizda amalga oshirila ѐ tgan sud-huquq islohotlarining muhim bir yo‘nalishi sud nazoratini, sudning inson huquqlarini himoyalashdagi roli va o‘rnini, vakolat-larini kengaytirishga qaratilgandir. Ushbu masalaning muhimligi va dolzarbligiga davlatimiz rah-bari katta e’tibor berib kelmoqda. I.A.Karimov o‘z ma’ruzalarida «Boshqa demokratik davlatlar kabi O‘zbekistonda ham shaxsni ushlab turish, hibsga olish, shuningdek, boshqa protsessual majburiy choralarini qo‘lla a sh uchun sanksiya berish huquqlarini ham sudlarga o‘tkazish kerak»1ligini ta’kidlab o‘tgandilar. Shu sohada olib borila ѐ tgan ishlarning gultojisi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2005 yil 7 avgustda qabul qilgan «Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o‘tkazish haqida» gi Farmoni hisoblanadi. Ushbu Farmonda belgilangan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi - bu masalaning hal etilishida katta

burilish bo‘lishi, shubhasizdir. Farmonga binoan 2008 yilning 1 yanvaridan qamoqqa olishga sanksiya berish huquqi sudlarga o‘tkaziladi. Sanksiya berish huquqining sudlarga o‘tkazilishi sud organlarining mustaqilligini jiddiy mustahkamlashi, surishtiruv va tergov faoliyatida inson huquqlarining ta’minlanishiga xizmat qilishi shubhasizdir. «Hokimiyatning uchinchi tarmog‘i bo‘lmish sud tizimini mustah-kamlash, sudlarning mustaqilligini, ularning faqat qonunga bo‘ysu-nishini kuchaytirish borasida mohiyat- e’tiboriga ko‘ra mutlaqo yangi qadam qo‘yildi, desak, hech qanday mubolag‘a bo‘lmaydi». O‘zbekis-tonda sud nazorati institutining kuchaytirishda fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini cheklash bilan bog‘liq ehti ѐ t choralari ichida eng qattiq hisoblangan qamoqqa olish ustidan sud nazorati-ning o‘rnatilishi maqsadga muvofiqdir. Keyinchalik, davlat rahbari I.A.Karimov ko‘rsatib o‘tganlaridek, sudning sanksiya berish huquqi boshqa protsessual majburiy choralarga ham joriy etilishi sud-huquq islohotlarining yaqin kelajakdagi vazifalari hisoblanadi. Mamlakatimizda o‘tkazila ѐ tgan sud islohotlaridan «asosiy maqsad shuki, biz odamlarning sudlarga faqat jazolovchi idora deb emas, balki avvalo insonning haq - huquqlarini himoya etuvchi idora deb qarashiga erishmog‘imiz kerak». Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, inson huquqlarini ta’minlash masalasi umumjahon ahamiyatga molik masala bo‘lib, uning ta’minlanishi faqat davlatga, uning organlari va mansabdor shaxslariga bog‘liq desak, to‘g‘ri fikr yuritgan bo‘lmaymiz. Inson huquqlarining ta’minlanishi jamiyatning si ѐ siy, huquqiy ongi va madaniyatiga, aholining o‘z haq-huquqlarini qonunda belgilangan asos va tartiblarda himoyalanishini talab qilishga qodirligi va shunga bo‘lgan intilishi bilan ham belgilanadi. Ta’kidlash lozimki mamlakatimizda keng ko‘lamda amalga oshirila ѐ tgan davlat- huquqiy islohotlar o‘zining rivojlanish bosqichiga o‘tmoqda. Ayni paytda, hokimiyatning barcha tarmoqlari tizimida hal qilinishi kerak bo‘lgan masala va muammolar anchagina. Shu munosabat bilan, O‘zbekistonda amalga oshirila ѐ tgan davlat-huquqiy islohotlarning mazmun va mohiyati, sur’atlari va natija-lari haqida ayrim xulosalarni qayd etishni lozim hisoblaymiz:

-Istiqlolning dastlabki davrida tanlangan, xalqimizning tarixiy-ma’naviy rivojlanish xususiyatlaridan kelib chiqqan taraqqi ѐ t modeli, hozirgi kunda o‘zining har tomondan ijobiy xarakterga ega ekanligini jahonga namoyish etmoqda; - Mamlakatimizda amalga oshirila ѐ tgan davlat-huquqiy islo-hotlar, muqarrar va muntazamlik tusini olib, u O‘zbekiston jamiyati taraqqi ѐ tining strategik maqsadlariga butunlay monanddir; - Amalga oshirila ѐ tgan davlat-huquqiy islohotlar ma’lum bir davrga mo‘ljallangan, spontan chora-tadbirlar majmuasi bo‘lmay , balki yangi jamiyat qurish manfaatlaridan kelib chiqqan va muayyan vaqt davomida amalga oshiriladigan, jamiyat va davlatimiz oldida paydo bo‘ladigan muammolarni hal etishning murakkab dinamik jara ѐ nidir; - Erkin fuqarolik jamiyatni shakllantirish va huquqiy davlat qurish vazifasi o‘ta murakkab va mashaqqatli vazifa bo‘lib, uni amalga oshirish mutlaqo oson emasligini rivojlangan davlatlar va MDH davlatlarining eng yangi tarixlari yaqqol turibdi; - Davlatimiz oldida turgan murakkab islohiy vazifalarni amalga oshirishning kafolati - mamlakatimizdagi barqarorlik, ijtimoiy inoqlik, bag‘ri kenglik, davlatimizning ijtimoiy si ѐ sati va xalqimizning yangi ha ѐ t qurishga bo‘lgan shijoatidir. Shunday qilib, biz davlat mexanizmi va uning tarkibiy ele-mentlari o‘rtasidagi munosabat va nisbat masalalasini ko‘rib chiqdik. Davlat mexanizmi, uning tushunchasi, tarkibiy elementlari, davlat organi, davlat organining xususiyatlari, davlat apparati ishini tashkil etishning tashkiliy prinsipi sifatida hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi va uning amali ѐ ti hamda davlat mexanizmining amal qilish amali ѐ tiga tayangan xolda, ta’kidlash lozimki, davlat mexanizmi jamiyat taraqqi ѐ tidagi ijtimoiy-iqtisodiy, si ѐ siy va ma’naviy o‘zgarishlarning in’ikosi sifatida jamiyat taraqqi ѐ tiga monand holda, ham shaklan, ham funksional o‘zgarib boradi. Davlatning mohiyati, maqsadi, vazifalari va funksiyalarining o‘zgarishi adekvat tarzda davlat mexanizmida ham tegishli o‘zgarish-larni taqozo etadi. Davlat mexanizmi rivojida ikki tendensiya: davlat apparatining borgan sari hajman ko‘payishi va boshqaruvni ixchamlashtirish zarurati o‘rtasidagi kurash o‘zaro ziddiyatli birlikda amal qiladi.

Ijtimoiy munosabatlarning rivoji bu munosabatlarni bosh-qaradigan tuzilmalarning ixtisoslashuvini, demakki davlat organ-lari, davlat xizmati va davlat xizmatchiligining ham ixtisosla-shuvining kuchayishi tendensiyasini taqozo etadi. Davlat xizmati va davlat xizmatchisi huquqiy maqomining noaniqligi hamda davlat xizmatining samaradorligini oshirish, davlat xizmatida suiiste’molliklarning oldini olish maqsadida Davlat xizmati to‘g‘risida maxsus qonun qabul qilish zarur. Davlat organlari tizimi va tuzilmasi, alohida boshqaruv organlarining tushunchasi (masalan, konsern, kompaniya, uyushma va boshqalar) ilmiy adabi ѐ tda noaniqligi munosabati bilan Vazirliklar, Konsern, Kompaniya, Assotsiatsiya, Agentlik va boshqa organlar to‘g‘risida maxsus Nizom ishlab chiqish zarur. Davlat mexanizmi faoliyatida oshkoralik, yuqori lavozimli mansabdor shaxslarning daromadlarining oshkoraligini ta’minlash maqsadida, ularning daromadlari, mulklari haqida muntazam axbo-rotlar berib borish tartibini joriy etish kerak deb hisoblayman; Yuqori davlat organlariga vijdonli, malakali, keng gumanis-tik dun ѐ qarashga ega bo‘lgan, qalbi pok, sara insonlar kelishini ta’minlash uchun, ularga qo‘yiladigan talablar tizimi, va ularning egallamoqchi bo‘lgan lavozimlariga muvofiqligini tekshirishning shakl va usullarini butunlay qaytadan, yangi asnoda ishlab chiqish kerak. davlat organlarining rashbar xodimlari (vazirlar, hokimlar va sh.k.) faoliyati ustidan parlament va jamoat nazoratini kuchay-tirishning samarali shaklini joriy etish kerak .

Adabiyotlar ro‘yhati: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон.2003. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.–Т.: Шарқ.1998. 31 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари.-Т.: Ўзбекистон.2002.76 б. 4. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 4. Каримов И.А. Янги ҳаѐтни эскича қараш ва ѐндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 9. Исламов З.М.Общество. Государство. Право. Т.:Адолат 2001. с. 10. Исламов З.М.Проблема власти: ее понимание, назаначение, социальная ценность.Т.:ТГЮИ.2003. -245. 9. Исламов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиѐт сари.Т.:Ўзбекистон.2005.264 б. 10. Проблемы общей теории права и государства. Учебник для вузов. Под ред. В. С.Нерсесянца. -М: Изд. НОРМА, 2004.-832с. 11. Проблемы теории государств и права Учебное пособие. ғ Под ред.М.Н.Марченко.—М:Юрист,2004. 656 с.

O'xshashlar

Davlat hokimiyati va uni amalga oshirish

Davlat mexanizmi

Davlat mexanizmi

Huquq normalarini amalga oshirish

Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish asoslari