Қонунчиликни тизимлаштириш ва унинг турлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Қонунчиликни тизимлаштириш ва унинг турлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

214.5 KB

Ko'chirib olish

Қ онунчиликни тизимлаштириш ва унинг турлари I. Кириш ………………………………………………………............. 2 II . Асосий қ исм: 1) Қонунчиликни тизимлаштиришнинг тушунчаси ва моҳияти …. 6 2) Қ онунчиликни тизимлаштириш нинг методлари … ………. 15 3) Қонунчиликни тизимлаштиришнинг турлари …………………… . . 26 4) Ўзбекистонда қонунчиликни тизимлаштириш нинг механизми … ..................................................................... 30 III . Хулоса… ………………………………………………………………… 35 IV . Фойдаланилган адаби ё тлар р ў йхати…………………………….. 36 3

КИРИШ Ўзбекистон Республикасида давом этаётган демократик ҳуқуқий давлатнинг ва миллий-ҳуқуқий тизимнинг шаклланиши жараёни амалдаги қонунчиликни тизимлаштириш бўйича ҳам кенг кўламли вазифаларни илгари суради. Қонунчиликни тизимлаштиришни сифат жиҳатдан янги босқичга кўтариш давр талабидир. “Энг аввало, қонунчилик фаолиятимиздаги кам-чиликларни танқидий баҳолаб, бартараф этиш, қонун-ларимизнинг мукаммал ва изчил бўлишига эришмоғимиз ва энг муҳими барча ҳуқуқий давлатлар қаторида қонун асосида яшашни ўрганишимиз зарур” 1 – деб таъкидлайди Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов. Амалдаги қонунчиликни ҳаётга татбиқ этиш механизмини ислоҳ қилиш зарур бўлиб, бу мақсадга қонунчиликни мукаммал тизимлаштиришсиз эришиш мумкин эмас. Юртбошимиз Ислом Каримовнинг таъбири билан айтганда, жамиятни янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишнинг ҳуқуқий базасини ташкил этувчи “…норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни бир тизимга келтириш” 2 долзарб аҳамият касб этмоқда. Ҳозирги кунда ўзбек юридик нашрларида “қонунчиликни тизимлаштириш (кодекслаштириш) муаммоларини таҳлил этиш; янги авлод кодекслаштиришнинг хусусиятлари ва қонуният-ларини (тенденцияларини) аниқлашга оид тадқиқотларни фаоллаштириш давлат ва ҳуқуқ назарияси фанининг эътибори қаратилиши лозим бўлган долзарб муаммолардан бири эканлиги” 3 хусусида фикрлар билдирилмоқда. Қонунчиликни тизимлаштириш муаммоларининг ҳам назарий , ҳам амалий тадқиқ этишнинг зарурати ҳамда долзарблиги қуйидагиларда намоён бўлади: 1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. – Т., 1999. – 383-б. 2 Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир // Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т.13. – Т., 2005. – 181-б. 3 Қаранг: Одилқориев Ҳ.Т. Замонавий ҳуқуқ назарияси масалаларининг конституциявий талқини //Ҳуқуқ-Право-Law. 2005, 4-сон. – 5-б.; Султонов К.С . Юридик фанларни ривожлантиришнинг ташкилий- амалий масалалари // Юридик фанларни ривожлантиришнинг долзарб муаммолари - Т., 2006. 73-82-б. 4

Биринчиси, жамиятни янгилаш, ислоҳ этиш ва мамлакатни модернизация лаш жараёни ҳуқуқий базасининг мунтазам равишда такомиллашуви натижасида норматив-ҳуқуқий ҳужжат-ларнинг миқдор жиҳатдан йилдан-йилга кўпайиб бораётганлиги, бу эса қонунчиликни тизимлаштиришга эҳтиёж туғдираёт-ганлигида; Иккинчиси, ҳозирги кунда ижтимоий муносабатларни ҳуқуқ воситасида тартибга солиш кўламининг тобора кенгайиб бораёт-ганлигида ҳамда қонунчилик тизимида айрим институт ларнинг тармоқларга (соҳаларга) айланиши йўли билан янги қонунчилик тармоқларининг (соҳаларининг) шаклланаётганлигида; Учинчиси, қонунчиликни тизимлаштириш тушунчаси, моҳияти, унинг ҳам жараён , ҳам категория сифатидаги қирралари, принциплари, мақсади ва вазифалари, объекти, субъектларига оид масалалар давлат ва ҳуқуқ назарияси фани нуқтаи назаридан комплекс тарзда, қолаверса, ҳуқуқнинг у ёки бу тармоғи доирасида тадқиқ этилмаётганлигида; Тўртинчиси, қонунчиликни тизимлаштиришнинг Ўзбекис-тонда демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш, фуқаролик жамиятини шакллантириш шароитида «тизим», «қонунчилик тизими», «қонун ижодкорлиги», «ҳуқуқни қўллаш», «ҳуқуқни татбиқ этиш» каби категориялар билан диалектик алоқадор-лигининг очиб берилмаганлигида; Бешинчиси, қонунчиликни тизимлаштиришнинг шаклларга тақсимланиши, ушбу шакллар ўртасидаги ўзига хос хусусиятлар, фарқли белгилар ҳамда ҳар бир шаклнинг аҳамиятлилиги ёритилмаганлиги сабаблари, мамлакатимиз ҳаётида қонунчиликни тизимлаштиришнинг ҳозирги кунда фақат айрим шаклларининг г ина (кодекслаштириш, инкорпорация, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ҳисобга олиш) у ёки бу даражада йўлга қўйилиб, унинг баъзи шакллари (консолидация) билан боғлиқ ишлар деярли амалга оширилмаётганлигида; Олтинчиси, қонунчиликни тизимлаштириш ҳамда унинг шаклларини оқилона амалга ошириш д а ҳаммани бирдек амал қилишга чақирадиган 5

назарий, ҳуқуқий асослар, методик тартиб ва қоидаларнинг мавжуд бўлмаганлиги учун бу борада давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари томонидан ўзаро мувофиқ-лашув, изчиллик ҳамда фаолликнинг етишмаётганлигида ва ҳоказо. Шундай қилиб қонунчиликни тизимлаштириш муаммоларини тадқиқ этиш ҳуқуқшунослик фанининг долзарб вазифаларидан биридир. Қонунчиликни тизимга солишнинг мазмуни ва моҳиятини, хусусият ва йўналишларини илмий-назарий ўрганиш тизимлаштиришни муваффақиятли такомиллашувининг гарови бўлиб хизмат қилади. 1. Қонунчиликни тизимлаштиришнинг тушунчаси ва моҳияти . Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг дастлабки йиллариданоқ жамият ва давлат ҳаётининг барча соҳалари каби ҳуқуқий соҳа ҳам турли ҳодисалар ва жараёнларга бой бўлди. Ҳуқуқий соҳадаги энг асосий ўзгаришлардан бири – мамлакатимизда қонунчилик фаолияти қизғин 6

тус олганлиги ва кундан-кунга ривожланиб бораётганлигидир. Ана шундай бир шароитда қонунлар сифати масаласи кун тартибидаги долзарб муаммолардан бирига айланиши табиий. Бу эса , ўз навбатида , мамлакат ҳуқуқ тизимидаги туб ўзгаришлар билан боғлиқ. Мамлакатимиз ижтимоий тараққиётининг янги босқичида қонунчиликни тизимлаштириш муаммоси катта ҳуқуқий ва ижтимоий аҳамият касб этади. Жамиятимиз ривожининг мустақилликни мустаҳкамлаш босқичида қонунчиликни системалаштириш муаммоси билан бевосита боғлиқ бўлган тушунчалар, улар ўртасидаги ўзаро нисбат масалаларининг туб моҳиятини очиб бериш давлат ва ҳуқуқ назарияси олдидаги долзарб масалалардан биридир. “ Тизим ”, “ ҳ уқуқий тизим” ва “ ҳуқуқ тизимси” тушунчалари, уларнинг нисбатини аниқлаб олиш қонунчиликни системалаштириш тушунчасининг мазмунини илмий ёритиб бериш ва моҳиятини очишга имкон беради. Ҳар қандай турдаги билимлар мавжуд бўлишининг шакли тушунчалар ҳисобланишидан келиб чиқадиган бўлсак, категорияларни тушунишдаги фарқ уларнинг қўлланилиш соҳасидаги изоҳланишидир. « С истема» ҳуқуқий категорияси ушбу категориянинг ҳуқуқий тушунчалар билан алоқаси тўғрисида билим беради. Шу боис, қонунчиликни тизимлаштириш жараёни самарадорлигига эришиш учун ушбу соҳага тааллуқли бўлган ҳар бир алоҳида олинган ҳуқуқий категориянинг билимлар босқичида тутган ўрнини аниқлаб олиш зарур. Тегишлича тизимлаштиришни умумийдан хусусийгача очиб бериш учун «система» категориясининг моҳиятини тушуниб олиш керак. Шу ўринда, ҳ уқуқий категориялар акс эттирилаётган объект ёки ҳодисанинг моҳиятини ифодалашга хизмат қилади, ушбу объект ёки ҳодисанинг бошқаларидан ажралиб турадиган хусусиятларини, уни ташкил қилувчи белгиларини кўрсатиб бери шини, ф алсафий категорияларнинг хусусияти эса, нарса ва ҳодисалар(жараёнлар)нинг фақат юқорида кўрсатиб ўтилган алоҳида белгиларинигина акс эттириб қолмай, балки улар 7

ўртасидаги қонуният алоқалари, уларнинг бир-бирини келтириб чиқариши, ўзаро алоқалари ва қарама-қарши томонларини ҳам акс эттири шини қайд этиш лозим . Ҳуқуқий тизим ривожланиши механизмини очиш қонунчиликнинг ривожланишига у ёки бу даражада таъсир этувчи ҳуқуқий омилларнинг ролини аниқлаш билан биргаликда қонунчиликни системалаштиришнинг моҳиятини англаш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ҳуқуқий тизим ва ҳуқуқ тизимининг нисбати, миллий ҳуқуқ тизими тараққиётига таъсир этувчи омилларнинг табиати, ўрни ва роли масаласи бугунги кунда давлат ва ҳуқуқ назарияси фани нуқтаи назаридан катта аҳамиятга эга. Чунки ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлар ҳуқуқий ҳаётга таъсир этиб, ҳуқуқий ҳаёт суръатларини, қонунчилик структурасини ҳам ўзгартирмоқда. Бундай омиллар қаторига жамиятдаги ҳуқуқий маданият, ҳуқуқий онг, ҳуқуқий анъаналар, шунингдек, ижтимоий муносабатларга таъсир этувчи турли ҳуқуқий ҳодисалар киради. Қонунчиликни тизимлаштириш методологиясига нисбатан бундай ёндашув у ёки бу ҳуқуқий фаолият шаклларининг қонунчиликни тизимлаштиришдаги иштироки қандайлигини, “тизим”, “тизимлилик”, “тизимлаштириш” тушунчаларининг аҳамиятини, уларнинг илмий асосларини, қонунчиликни тизимлаштиришнинг илмий муомалага киритилиши, тарихини, ушбу муаммога бўлган илмий қарашларни, қонунчиликни тизимлаштиришнинг мазмуни, мақсадлари, функциялари ва вазифаларини тушуниб олишга кўмаклашади. Бунинг учун авваламбор “ҳуқуқий тизим” ва “ҳуқуқ тизими” тушунчалари ҳамда уларнинг жамиятдаги барқарор ҳаётни таъминлашдаги функционал фаоллиги тавсифига тўхталиб ўтиш лозим. “Бирон бир тизимни чуқурроқ англаш учун тизим асосида ётадиган шу мезонларни аниқлаш аҳамиятга моликдир. Бундай аниқлаш ҳуқуқ тизимини ўрганиш учун ҳам зарур бўлиб, унинг натижаси да биз яхлит ҳуқуқнинг таркибан нималарга асосланиб “қурилганлиги”, ҳуқуқ нормаларининг 8

жамланиши ва гуруҳларга бўлиниши асосида нималар ётганлигини билиб оламиз” 4 . Адабиётларда таъкидланишича, ҳуқуқ тизими – тартибга солиш предмети(тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар хусусияти ва мураккаблиги) ҳамда тартибга солиш усули (тўғридан-тўғри кўрсатма бериш усули, ижозат этиш усули ва б.)дан келиб чиқиб ҳуқуқий нормалар йиғиндисининг ҳуқуқ тармоқлари(конституциявий, маъмурий, фуқаролик, жиноят ҳуқуқи ва ш.к.) ҳамда ҳуқуқ институтлари(сайлов ҳуқуқий, мулкчилик институти, зарурий мудофаа ва ш.к.)га бўлинишидир 5 . Б ундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, ҳуқуқ тизими ижтимоий ҳаёт нинг асосида ётадиган мураккаб жараён лар бошқарувини таъминлайди . Ҳуқуқ тизими ва ҳуқуқий тизим ҳамда улар нисбати ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиш қонунчилик, хусусан, қонунчиликни тизимлаштириш ишларини амалга оширишда тизимли ёндашув ни тақозо этади . Шунингдек, ҳуқуқ тизими – ҳуқуқнинг иқтисодий ва ижтимоий тузумдан келиб чиққан тузилиши бўлиб, юридик нормаларнинг ички мувофиқлиги ҳамда бирлиги ва айни пайтда уларнинг тегишли тармоқлар ҳамда институтларга бўлинишини акс эттириши 6 , у ҳуқуқнинг ижтимоий муносабатлар хусусиятидан келиб чиқувчи ички ҳолати (ёки тузилиши) бўлиб, бу тизимни ташкил этувчи ҳуқуқ нормаларининг ҳуқуқ институтлари, кичик тармоқлари ва тармоқларига бирлашишида намоён бўлишига 7 кўпроқ урғу берилади. Бу таърифлар ҳуқуқ тизимини ташкил этувчи ва жамият ҳаётий фаолиятини таъминловчи ижтимоий ҳодисалар, муносабатлар ўртасида қандай мураккаб ўзаро алоқалар мавжудлигидан далолат беради. Ушбу ўзаро алоқаларни билиб олиш ҳуқуқнинг ижтимоий организмга таъсири моҳиятини 4 Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Х.Бобоев ва Х.Одилқориевларнинг таҳрири остида. – Т., 2000. – 313-б. 5 Систематизация законодательства в Российской Федерации / Под. ред. А.С.Пиголкина. – СПб.: Издательство “Юридический центр Пресс”, 2003. С. 10-15 6 Поленина С. В. Взаимодействие системы права и системы законодательства в современной России // Государство и право. 1999. № 9. – С. 1 0. 7 Пиголкин А.С., Студеникина М.С., Рахманина Т.Н . Проблем ы совершенст- вования российского законодательства // Юридический мир. № 11-12. 1998. С. 14-16. 9

очиб беришга хизмат қилади. Чунки ҳуқуқ тизими ҳар хил ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи турли нормаларни ўз ичига олади ва “ҳуқуқни ўрнатиш фаолиятининг турли шакллари (қонун чиқариш, айрим давлатларда прецедент ҳуқуқи нормаларини ўрнатиш ва ш.к.), шунингдек, бундай фаолият натижалари (норматив-ҳуқуқий ва ҳуқуқ ўрнатувчи ҳужжатлар)ни тизимлаштиришнинг илмий асоси сифатида намоён бўлади” 8 . Ҳуқуқ тизими ва ҳуқуқий тизим ўртасидаги нисбатни тўғри аниқлаб олиш учун ушбу категорияларнинг номланиши гарчанд бир-бирига яқин бўлса-да, айнан бир нарса эмаслигини англаш лозим . Адабиётларда тўғри таъкидланганидек, “ҳуқуқ тизими” ва “ҳуқуқий тизим” тушунчаларини фарқлаш лозим. Ҳуқуқий тизим бу – маълум жамиятнинг ҳуқуқий ташкил этилишини акс эттирадиган ўта кенг, умумлаштирувчи категориядир. Ҳуқуқий тизимни ички мувофиқлашган ва ўзаро боғланган ҳамда давлат улар ёрдамида ижтимоий муносабатларга норматив таъсир ўтказадиган юридик воситалар йиғиндиси сифатида таърифлаш мумкин. Ҳуқуқ тизими эса – ҳуқуқнинг соф ички қурилиши бўлиб, у ҳуқуқий тизимнинг таркибий қисми сифатида намоён бўлади 9 . Шу билан бирга, фикримизча, ҳуқуқий тизим ибораси кенг ва тор маънода ҳам ишлатилиши мумкин. Тор маънода муайян бир давлатнинг миллий ҳуқуқий тизими тушунилса, кенг маънода эса, Д.А.Керимов таъбири билан айтганда “ҳуқуқий тизим моҳиятан бир турдаги ҳуқуқий дастур-ул- амаллар ва жараёнларнинг тегишли ижтимоий муносабатларни тартибга солиш мақсадида нисбатан мустақиллик, барқарорлик, фаолият кўрсатиши бўйича ташқи муҳит билан ўзаро алоқада бўлиш автономлигига эга бўлган, тузилмавий тартибга солинган бирликка бирлашишидир” 10 . Ҳуқуқ тизими ва ҳуқуқий тизим нисбати ҳақида шуни айтиш мумкинки, ҳуқуқий тизимнинг таркибий қисмлари, яъни кичик тизимлари бирлашган, 8 Кухарук Т.В. Правовая система и систематика законодательства. Автореф. дис. …канд. юрид. наук. – СПб.: 1998. – С. 13. 9 Систематизация законодательства в Российской Федерации / Под. ред. А.С.Пиголкина. – СПб.: Издательство “ Ю ридический центр Пресс”, 2003. С. 14-17 . 10 Керимов Д. А. Культура и техника законотворчества. – М., 1991. – С.86. 10

яхлит ҳолатда, тузилмавий тартибга солинган, фаолият кўрсатишда нисбатан мустақил бўлиб, у ўзининг яхлитли ги доирасида таркибий қисмларнинг кўринишини сезиларли ўзгарти ри ш га ва янги кичик тизимлар ярати ш га олиб келади . Ҳ уқуқ тизими эса органик тизим бўлиб, унинг умумий тузилиши ва таркибий қисмлари ўртасидагина диалектик нисбат мавжуд бўлади . Ҳуқуқ тизимининг ривожланиши ўз моҳиятига кўра мураккаб диалектик жараён бўлиб, у тармоқлар, кичик тармоқлар, институтлар ва субинститутларга бўлинишида намоён бўлади. Ҳуқуқ тизимидаги ўзгаришлар, ўз навбатида, қонунчиликка ҳам таъсир қилиши табиий дир . Жумладан, “худди ҳуқуқ тизимидаги каби қонунчилик тизимида ҳам бир вақтнинг ўзида ҳам бирлаш иш (интеграция), ҳам табақалашиш (дифференциация) жараёнлари намоён бўлишини қайд этиш мумкин” 11 . Ўзбекистон Республикаси ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтаётган, мамлакатда демократик ҳуқуқий давлат ҳамда фуқаролик жамияти қурилаётган, янги ҳуқуқий тартибот ўрнатилаётган бир шароитда ҳуқуқий тизимга замон талабларидан келиб чиқиб илмий баҳо бериш зарурати туғилди. Тан олишимиз керакки, мамлакатимиз ҳуқуқий тараққиётининг ҳозирги шароитида ҳуқуқ тизими масалаларини тадқиқ этиш зарурати тобора яққол намоён бўлмоқда. Хуллас, ҳуқуқ тизими тўғрисида янгича баҳслашиш пайти етди, деб таъкидлаш мумкин. Баъзи муаллифлар ижтимоий муносабатлар хилма-хил бўлса-да, мазмунан муайян гуруҳларга бирлашиши, бошқача қилиб айтганда, улар маълум даражада ихтисослашиши ва натижада яхлит бир макротизимни ташкил этишини, бу объектив жараён ўз навбатида ушбу тизимни тартибга соладиган ҳуқуқ нормаларининг ҳам тегишлича гуруҳланиши, тизимланишини белгилашини 12 таъкидлайдилар. Маълумки, тизим ички бирликка эга бўлиши ва зиддиятли бўлмаслиги лозим. Бу ўз навбатида тизимлилик, тизимлаштириш учун асос бўла олади. У 11 Поленина С. В. Взаимодействие системы права и системы законодательства в современной России // Государство и право. 1999. № 9. – С. 11. 12 Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Х.Бобоев ва Х.Одилқориевларнинг таҳрири остида.– Т., 2000. – 312-б. 11

ёки бу тизимни яхшироқ билиб олиш, унинг барча қирраларини ва ўзига хос хусусиятларини кўра билиш учун тизимнинг мазмунини ҳосил қилувчи элементлари ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг ташкил топишини аниқлаб олиш, яъни бу элементларнинг мавжуд ва намоён бўлиш шаклларини ўрганиб чиқиш зарур. Чунки айнан шакл мазмуннинг мавжуд бўлиши ва ифодаланиши усулидир. Шундай экан, “ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими – ўзаро мустаҳкам боғланган категориялар бўлиб, яхлит ҳодиса , яъни ҳуқуқнинг икки жиҳатини ифодалаши” 13 ни назарда тутиб, “ҳуқуқ тизими мазмунан – ҳуқуқнинг у тартибга соладиган ижтимоий муносабатлар хусусиятига мос келадиган ички тузилиши” 14 , қонунчилик тизими эса – ҳуқуқнинг ташқи шакли бўлиб, унинг манбалари қурилишини, яъни норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тизимини акс эттириши 15 ҳақидаги фикрларга қўшилиш мумкин. Юқорида келтирилган фикрларни таҳлил этган ҳолда айтиш мумкинки, ҳуқуқ тизими қонунчилик тизимининг тузилиши ва ривожланишини белгилаб берувчи муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Ҳуқуқ тизимининг юқорида таъкидланган объектив бирлиги ва бу бирлик ичида ҳуқуқ тармоқларига бўлинишига мувофиқ ҳолда қонунчилик тизими ҳам шаклланади. Қонун ижодкорлигининг бир хусусияти шундан иборатки, бу фаолият натижасида ваколатли давлат ҳокимияти органлари томонидан ва турли тарихий даврларда қабул қилинган жуда кўплаб ҳужжатларни ўз ичига олган қонунчилик юзага келади. Бу, ўз навбатида, вақти-вақти билан тизимлаштириш орқали қонунчиликни тартибга солиб туришни тақозо этади. Хўш, қонунчиликни тизимлаштириш нима, унинг мақсади ва вазифалари нималардан иборат, бу тушунчанинг ҳуқуқ ижодкорлиги, ҳуқуқий тартибга солиш механизми, ҳуқуқ тизими каби категориялар билан муносабати қандай? 13 Қаранг: Общая теория государства и права. Академический курс в 3-х томах. Изд-е 2-е перераб. и доп.Отв. ред. М. Н. Марченко. Т.2. – М., 2000. – С. 236. 14 Қаранг: Ўша жойда. 15 Қаранг: Ўша жойда. 12

Шу каби саволларга жавоб бериш учун қонунчиликни тизимлаштириш муаммосига бўлган айрим нуқтаи назарларга мурожаат этиш ўринли бўлади. Баъзи олимларнинг фикрига кўра қонунчилик ва ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти натижаси бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар мажмуини тизимлаштиришнинг мақсади ҳуқуқий ҳужжатларни тартибга солиш, бир тизимга келтириш, уларни фойдаланиш учун қулай қилиб (муайян бўлим, рукнлар асосида таснифлаб) жойлаштиришдан иборат 16 . Бизнинг назаримизда, ушбу фикрлар қонунчиликни тизимлаштиришнинг моҳиятига тўғри ёндашув натижаси бўлса-да, унинг таърифини тўла очиб бермайди. Ҳуқуқий адабиётларда қонунчиликни тизимлаштиришга берилган турли таърифларни, қарашларни учратиш мумкин. Жумладан, “ қ онунчиликни тизимлаштириш амалдаги ҳуқуқий тизимни ривожлантириш ва тартибга солишнинг доимий шакли” 17 бўлиб, у , авваламбор , амалдаги норматив- ҳуқуқий ҳужжатларнинг бутун мажмуини тартибга солиш, йириклаштириш, маълум илмий асосланган тизимга келтириш, турли қонунлар тўпламлари ва йиғиндиларини нашр этишни тақ о зо этади 18 . В. С. Нерсесянцнинг фикрига кўра , тизимлаштириш бутун норматив- ҳуқуқий материални (ҳуқуқ ўрнатувчи алоҳида ҳужжатлар ичида ҳам, бундай ҳужжатлар йиғиндиси доирасида ҳам) тегишлича ташкил этиш ва ундан амалий фойдаланишни қулайлаштириш учун қўлланилади 19 . Бунда муаллиф “ ҳуқуқ ўрнатувчи ҳужжатлар” иборасини қўллайди ва уларни тизимлаштиришнинг ривожланган усуллари сифатида инкорпорация, консолидация ҳамда кодекслаштиришни келтириб ўтади. Маълумки, қонунчилик, яъни норматив-ҳуқуқий ҳужжат ҳуқуқ шаклларидан бири бўлиб, ижтимоий муносабатларни тартибга солиш воситаси ролини ўтайди. Унинг ушбу вазифаси мамлакатимизнинг барқарор ижтимоий тараққиётига хизмат қилади. Аммо қонунчилик оқилона 16 Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Х.Бобоев ва Х.Одилқориевларнинг таҳрири остида.– Т., 2000. – 270-б. 17 Систематизация законодательства в Российской Федерации / Под. ред. А.С.Пиголкина. – СПб.: Издательство “Юридический центр Пресс”, 2003. С. 30 18 Қаранг: Ўша асар. – 32 -б. 19 Нерсесянц В. С. Общая теория права и государства.– М., 2001. – С. 446. 13

тизимлашганлик хусусиятига эга бўлгандагина мазкур функцияни бажариш осонлашади. Қонунчиликни тизимлаштириш, авваламбор, қонун чиқарувчи ҳокимият учун ўта муҳимдир. Тизимлаштириш янги қонунлар чиқаришда амалдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ҳисобга олишга имкон яратади, норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар ўртасида ўзаро мувофиқликни таъминлашга кўмаклашади, эскирган нормаларнинг такрорланишига барҳам беради , ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг энг мақбул воситаларини танлаб олишга шароит яратади . Шунинг учун ҳам “норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштириш – қонунчиликни тартибга солиш ва такомиллаштириш, қолаверса, ягона норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар мажмуи ва тўпламини тузиш йўли билан уни маълум тизимга келтириш фаолиятидир” 20 . Ҳар қандай фаолият каби ушбу фаолият ҳам ўзининг мақсади ва вазифаларига эга. Таъкидлаш жоизки, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштириш фақат қонун чиқарув чи ҳокимият учун муҳим бўлибгина қолмай, балки ҳуқуқни қўллаш фаолияти ва барча фуқаролар учун ҳам катта аҳамиятга эга. Н орматив-ҳуқуқий ҳужжатларни кодекслаштириш, уларни инкорпорация ҳамда консолидаци я лаш натижасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари ортиқча вақт сарфламай амалдаги барча қонун ҳужжатларидаги номувофиқликлар, зиддиятларни аниқлаш ҳамда уларни бартараф этиш чораларини кўриш имконига эга бўлса, ҳуқуқни қўллаш фаолияти билан шуғулланувчи давлат органлари эса зарур ҳуқуқий нормани топиш ва шарҳлашда мантиқий изчиликка эришадилар. Ўз навбатида , тизимлаштирилган қонун ҳужжатлари фуқаролар кундалик ҳаётида зарур бўлиб, бу уларга ўз ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари, давлат ва жамият томонидан қўйиладиган талабларни билишини енгиллаштириш имконини беради ҳамда аҳоли ҳуқуқий маданиятини ошири шга хизмат қилади. Шундан келиб чиққан ҳолда , қонунчиликни тизимлаштиришнинг асосий 20 Лазарев В. В., Липень С. В. Теория государства и права. 2-е изд. испр. и доп. – М., 2000. – С.284. 14

вазифалари қаторида қуйидагиларни санаб ўтиш мумкин: – қонунчилик ҳужжатларини иерархик тартибда ва даврий асосда жойлаштириш ва тўплаш ишларини яхшилаш; – алоҳида нормалар ва институтларни шакллантир иш сифатини ошириш; – қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни содда, тушунарли ва тизимли ҳолда тайёрланишини таъминлаш; – ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш принципларининг уйғунлигига эришиш; – ҳуқуқий кўрсатма ва қарорларни конкретлаштириш. Фикримизча, қонунчиликни тизимлаштиришнинг яна бир муҳим аҳамияти шундан иборатки, ҳозирданоқ амалдаги норматив-ҳуқуқий базани тартибга солиб бориш келажакда жуда кўп миқдорда тўпланиб кетиш хавфи сезилаётган ҳуқуқ нормаларини тез топиш ва уларни қўллашни осонлаштиради. Баъзи муаллифлар “қонунчиликни тизимлаштириш”, “норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштириш” атамаси сунъий тузилганлигини таъкидлаб, уни кенг маънода қўллашдан воз кечиш, асл мазмунидан фойдаланишни 21 таклиф қиладилар. Биз ушбу фикрга қўшилмай миз, чунки қонунчиликни тизимлаштириш моҳиятан барча норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни маълум тизимга келтириш бўйича бутун фаолиятни, жумладан инкорпорация, консолидация, кодекслаштириш ҳамда ушбу фаолиятнинг оддий шакли бўлган норматив- ҳуқуқий ҳужжатларни ҳисобга олишнинг йиғиндисини англатади. Ҳуқуқий адабиётлардаги қонунчиликни тизимлаштириш муаммосига нисбатан турлича қарашларни умумлаштирган ҳолда ушбу тушунчага қуйидагича таъриф беришни лозим топдик: Қонунчиликни тизимлаштириш – амалдаги ҳуқуқий тизимни ривожлантириш ва тартибга солиш шакли, ҳуқуқий нормалар мазмунини унификациялаш 21 Қаранг: Симорот З.К., Монастирский Е.А. Проблемы кодификации законодательства Союза ССР и союзных республик о труде. – Киев. 1977. – С. 28. 15

ва уларни ваколатли органлар томонидан қўллаш ҳамда фуқаролар томонидан фойдаланишни қулайлаштириш воситаси, ҳуқуқ субъектларини зарур норматив ахборот билан таъминлаш, жамият ҳуқуқий онгини шакллантириш усули, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар мазмунидаги такрорий, ўхшаш нормаларни бирлаштириш, эскирган нормаларни баратараф этиш воситаси ва ниҳоят, ижтимоий ҳаёт талабларидан келиб чиққан ҳолда мавжуд қонунчилик ҳужжатларини йиғиб, бир тизимга келтириш фаолиятидир. Қонунчиликни тизимлаштиришнинг моҳияти ҳуқуқнинг моҳиятидан келиб чиқади ва бизнингча, ўзининг бир нечта хусусиятларига эга бўлади. Бундай тўхтамга келишимизнинг боиси биринчидан, қонунчиликни тизимлаштириш умумий ҳуқуқ назариясининг таркибий институти тарзида майдонга чиқса, иккинчидан, ҳуқуқнинг моҳиятини ташкил қилувчи хусусиятлардан бири айнан адабиётларда қайд этилганидек, унинг “...муайян тарзда тизимлашганлиги” дир. Қонун ижодкорлигида ифодаланган ҳуқуқ нормалари муайян системага – ўзаро боғлиқлик ва мувофиқликка эга бўлади. Онгдаги ва ахлоқдаги норматив-ҳуқуқий йўналишлар бу хусусиятга эга эмас. Қонунчилик янги ҳуқуқ нормаларини мустаҳамкамлаб, уларни албатта амалдаги қонунларга мувофиқлаштиради. Фақат муайян тизимли амалдаги расмий ҳуқуқ ўз олдидаги вазифаларни бажара олади” 22 . 2. Қ онунчиликни тизимлаштириш нинг метод лари . Ўзбекистон Республикасининг мустақиллик йилларида эришилган ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-ҳуқуқий тараққиёт даражаси, жамият ҳаётининг барча соҳаларидаги туб ўзгаришлар , давлат бошқарувини янада демократлаштириш ва мамлакатни модернизациялаш борасидаги туб ислоҳотлар давлат ва ҳуқуқ назарияси фанининг методологик муаммоларига эътибор қаратишни талаб қилмоқда. Зеро, давлат қурилиши ва бошқаруви соҳасидаги бундай янгиликлар ва ўзгаришлар жараёнини эски методологик қарашларга таянибгина англаб бўлмайди. 22 Саидов А.Х., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. 2 томли. Т.2. – Т., 2001. 17-б. 16

Қонунчиликни тизимлаштириш мураккаб жараён бўлиб, у билиш билан бирга ташкилий, техник-юридик жиҳатларга ҳам эга. Қонунчиликни тизимлаштиришни тушуниб олиш учун унинг методологик асослари ҳақида чуқур билимга эга бўлиш лозим. Бунда қонунчиликни тизимлаштиришга тааллуқли бўлган назарий қоидалар, методологик принциплар ҳамда методлар муҳим ўрин тутади. Қ онунчиликни тизимлаштириш методлари, уларнинг мазмуни ва турлари масаласига тўхталишдан олдин «методология» ва « метод » тушунча лар ининг мазмунини ойдинлаштириб олиш мақсадга мувофиқдир. Фанда методология масаласига катта эътибор берилишининг боиси мураккаб ижтимоий ҳодисалар ва келгусида фанда кутилаётган ўзгаришларни чуқур ва ҳар томонлама билиш зарурати туфайлидир. Мустакиллик даврида чоп этилган давлат ва ҳуқуқ назарияси манбаларида қайд этилишича, метод бу – умумий маънода мақсадга эришиш методи, муайян тарзда изга солинган фаолият, махсус маънода билиш воситаси, ўрганиладиган мавзуни тафаккурда ҳосил қилиш йўлидир 23 . Умуман олганда метод – воқеликни ўрганиш ва у ҳақда объектив билимлар олиш методи дейиш мумкин. Хусусан, “давлат ва ҳуқуқ назариясининг методи, аниқроғи методлари, тегишлича, ушбу материяни ўрганиш, давлат ва ҳуқуқни билиш методлари, у ҳақда янги билимлар олиш воситасидир. Бундан ташқари, давлат ва ҳуқуқ назарияси методлари деганда келгусида чуқурроқ ва ҳар томонлама ўрганиш мақсадида мавжуд материални тартибга келтириш методлари ҳам тушунилади” 24 . Билиш жараёнининг ўзини чуқур таҳлил қилмаганда, метод асосан фаннинг нисбатан мустақил компоненти сифатида қаралиши ҳам мумкин. Бироқ адабиётларда “билиш жараёнларидан ташқарида методни таҳлил қилиш бир томонламалик эканлиги” 25 ҳақида фикр билдирилади. Айни пайтда давлат ва ҳуқуқ назариясининг нисбатан мустақил 23 Қаранг: Давлат ва ҳуқуқ назарияси.– Т., 2000. – 13-б. 24 Қаранг: Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах. Отв. ред. проф. М. Н. Марченко. Т.1. – М., 2000. – С.21. 25 Қаранг: Сырых В. М. Метод правовой науки: основные элементы, структура. – М., 1980. – С. 15. 17

компоненти сифатида метод билиб олинган объектив қонуниятларга асосланадиган ва тадқиқотчини янги объектив ҳақиқий билимлар олишга йўналтирадиган қоидалар, билиш принципларининг тўплами, тизимига эгалиги 26 ҳам тўғри таъкидланади. Предметига кўра конкрет бўлган юридик фанларнинг йиғиндиси умумий ҳуқуқни ташкил қилишидан келиб чиқиб, ҳуқуқ фанининг методини алоҳида юридик фанлар методларининг йиғиндиси сифатида кўриб чиқиш мумкин. М аълумки, ю ридик фанларнинг методлари мазмунан давлат-ҳуқуқ ҳодисаларини акс эттирувчи қоидалар, билиш принциплари тизими бўлиб, мазкур ҳодисалар фаолият кўрсатиши ва ривожланишининг қонуниятларини ифодалайди. Методнинг яна бир муҳим жиҳати шундаки, зарур назарий ишловларсиз эмпирик ҳужжатларни шунчаки ўрганиш янги назарий билимларга олиб келмайди. Шунингдек, қонунчиликни тизимлаштиришнинг моҳиятини, унинг юзага келиши ва ривожланишидаги қонуниятларни тушуниш бу ҳуқуқий ҳодисани шунчаки олдин шаклланган билимлар асосида ўрганиб чиқиш ва шу асосда тегишли хулосалар чиқаришнигина англатмайди. Д авлат ва ҳуқуқ назарияси фойдаланиладиган методлар қонунчиликни тизимлаштиришда ҳам қўлланилади. Айнан шу методларга асосланганда қонунчиликни тизимлаштиришнинг умумий қонуниятлари, унинг таркибий қисмлари бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ҳисобга олиш, инкорпорация, консолидация ва кодекслаштириш, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тизими ҳақида тўла тушунчага эга бўлиш мумкин. Давлат ва ҳуқуқ ни ўрганишнинг методлари қонунчиликни тизимлаштиришнинг мақсади ва асосий йўналишларини тўғри белгилаб олишга хизмат қилади. Шуни алоҳида қайд этиш жоизки, қонунчиликни тизимлаштириш давлат ва ҳуқуқ назарияси таркибига кирувчи институт бўлганлиги сабабли мазкур фаннинг методлари қонунчиликни тизимлаштириш муаммоларини ўрганишга ҳам бевосита тааллуқли бўлади. 26 Қаранг: Сырых В. М . Теория государства и права: Учебник. – М., 2001. – С. 559. 18

Фақат биз таҳлил этмоқчи бўлган масала шундан иборатки, давлат ва ҳуқуқни ўрганишга оид методларнинг қонунчилик тизимлаштиришдаги роли қай даражада бўлади. Қайси бир методдан нечоғли унумли фойдаланиш мумкин? Қайси бир методларни қонунчиликни тизимлаштиришга хизмат қилувчи бевосита методлар деб баҳоласа бўлади? Давлат ва ҳуқуқ назариясининг методологик базаси анча бой ва мураккаб. У ўз ичига умумийлиги ва билиш вазифаларига кўра ҳар хил бўлган методларни қамраб олади. Қуйида биз уларнинг таҳлили асносида қонунчиликни тизимлаштириш билан боғлиқлиги даражаларини кўриб чиқамиз. Биринчиси, умумий диалектик метод 27 . Унинг умумийлиги шунда намоён бўладики, ушбу метод барча конкрет фанларда ва илмий билишнинг ҳамма даражалари, босқичларида қўлланилади . Барча фан тармоқларидаги мавжуд хусусий методлар умумий фалсафий методга таянади ва ундан келиб чиқади ; Умумий диалектик метод қонунчиликни тизимлаштиришга эҳтиёж ва заруратни аниқлаш, у билан боғлиқ муносабатларни синчковлик билан ўрганиш, шунингдек мазкур фаолиятни ташкил этиш ва амалга оширишнинг энг умумий методи ҳисобланади. Умумий фалсафий метод қонунчиликни тизимлаштиришни инсон тафаккури асосида шаклланиши ҳамда инсон билан биргаликда мавжудлигини эътироф этади. Қонунчиликни тизимлаштириш билан боғлиқ ҳар бир иш муайян сабабсиз, яъни ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Яъни улар жамиятда мавжуд ҳодисалар билан доимий алоқадорликда ва ривожланишда бўлади. Қонунчиликни тизимлаштириш муаммоларини ўрганиш жараёнида эгалланадиган ҳақиқатлар объектив, бир вақтнинг ўзида нисбий ва мутлақ хусусиятга эга бўлиб, мавҳум эмас, балки аниқ шаклда мавжуд бўлишини тан олишимиз лозим ва шу асосда иш юритиш зарур бўлади. 27 Айрим юридик адабиётларда – « умумий диалектик-материалистик метод » деб ҳам ишлатилган. Масалан: Марченко М.Н. Об щ ая теория государства и права. Т.1. – М., 2000. С. 26. 19

Умумий диалектик методга хос юқорида қайд этилган хусусиятлар, ушбу методни нафақат қонунчиликни тизимлаштириш, балки бошқа қонунчилик назарияси билан боғлиқ масалаларни ўрганишда ҳам энг умумий метод бўлиб барқарор хизмат қилишига кўмаклашади. Иккинчиси, умумий методлар – қиёслаш, анализ ва синтез, тизимли- тузилмавий ёндашув, мавҳумдан муайянга ўтиш. 28 Булар ҳам барча аниқ фанларда қўлланилади, лекин уларнинг қўлланиш доираси маълум билиш вазифаларини ҳал қилиш билан чекланади ва илмий билишнинг барча босқичларини қамраб олмайди . Давлат ва жамият ҳаётида жуда катта кўламдаги қонунчилик базаси, қолаверса қонунчилик тизимининг муайян тармоғи ёки институти доирасида ҳуқуқ нормаларининг чалкашлиги вазиятлари юзага келиб қонунчиликни тизимлаштиришга зарурат туғилса, умумий методлардан бири бўлган қиёслашга эҳтиёж пайдо бўлади. Қонунчиликни тизимлаштириш давомида қиёслашнинг аҳамияти қонунчилик тизимидаги ҳуқуқ нормаларининг умумий руҳи, юридик кучи нуқтаи назаридан таснифлашга, қонун ости нормалари билан тартибга солинаётган муносабатларни қонун билан тартибга солиш учун эҳтиёж вужудга келганлигини аниқлашда намоён бўлади. Ҳозирги кунда мамлакатимиз қонун ижодкорлиги амалиётида шундай тадбир анъанавий тус олганки, унга кўра қонунчилик ташаббуси субъектлари томонидан тайёрланаётган ҳар бир амалдаги қонунларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақидаги лойиҳаларга қиёсий жадваллар ишлаб чиқилмоқда. Хусусан, 2007 йилда қабул қилинган Солиқ кодексининг янги таҳрири тайёрланишида ҳам шундай қоидага амал қилинган. Қиёсий жадваллар анаъанага кўра уч устундан иборат бўлиб, биринчи устунида қонуннинг амалдаги таҳрири, иккинчи устунида янги, таклиф этилаётган таҳрир ҳамда 28 Марченко М.Н. Об щ ая теория государства и права. Т.1. – М., 2000. С. 26 . 20

учинчи устунида янги киритилаётган таҳрир ва ўзгартиш, қўшимчаларнинг асосномаси ёзилади. Қиёслашнинг зарурати қонунлар мазмунида тўпланиб қолган ҳаволаки нормаларни аниқлашда ва бартараф этишда ҳам муҳимдир. Масалан, 1992 йил 10 декабрдаги 768-XII-сонли “ Ўзбекистон Республикасининг Давлат мадҳияси тўғрисида”ги Қонуннинг 8-моддасида қуйидагича қоидалар белгиланган: “Ўзбекистон Республикасининг Давлат мадҳиясини: ҳарбий қисмларда, ҳарбий кемаларда ижро этиш, шунингдек мадҳия ижро этилаётган пайтда ҳарбий хизматчиларнинг ҳарбий салом бериши - ҳарбий уставлар билан; ички ишлар идораларида ижро этиш, шунингдек мадҳия ижро этилаётган пайтда ички ишлар идораларининг оддий аскарлар ва бошлиқлар таркибидан бўлган шахсларнинг салом бериши Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги белгилаб қўядиган қоидалар билан; ўқув юртларида ижро этиш - Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳамда Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги манфаатдор ташкилотлар билан келишиб туриб белгилаб қўядиган қоидалар билан тартибга солинади.” 29 Қайд этилганидек юқоридаги нормада Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳамда Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги манфаатдор ташкилотларга қоидалар ишлаб чиқишга оид ҳаволаки норма мустаҳкамланган. Лекин мазкур Қонун ва унинг ижроси бўйича амалдаги барча қонуности ҳужжатларини ўзаро қиёслаш жараёнида шу нарса маълум бўлдики, орадан шунча йил ўтганлигига қарамай мутассадди ташкилотлар томонидан 29 “ Ўзбекистон Республикасининг Давлат мадҳияси тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1993 йил, 1-сон, 52-модда. 21

Қонунда юклатилган ҳар икки қоиданинг ҳам ишлаб чиқилиши эътибордан четда қолган. Тизимлаштириш давомида қонунчиликдаги бундай ҳаволаки нормаларни аниқлашда биргина қиёслаш методидан эмас балки умумий методлар сарасига кирувчи анализ ва синтез методларини бирваракайига қўллаш орқали ҳам ижобий натижаларга эришиш мумкин. Чунки қиёслаш давомида қонун ҳужжатлари ҳам анализ қилинади ҳам синтез қилинади. Қоидага кўра ҳар бир қонун ва қонун ости ҳужжатлари муайян шакл- шамойилга, тизим ва структурага эга бўлади. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг қандай тизим ва структурага эга бўлиши Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрдаги “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуни 30 , тегишли давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари томонидан ишлаб чиқилган ва тасдиқланган қонунчилик техникасига оид қоидаларда белгиланади. Агарки қонунчиликни тизимлаштиришнинг маҳсули бўлган тармоқларга оид кодексларни қонун ҳужжати тури сифатида баҳолайдиган бўлсак, у ҳолда муайян тизим ва тузилмага эга бўлишлик кодексларга ҳам хосдир. Кодексни ички тизим ва тузилмавий томонлама ҳам пухта қилиб яратишда ҳуқуқни билишнинг тизимли-тузилмавий методи муҳим аҳамият касб этади. Бунинг учун кодекс тайёрланиши давомида мутасадди ишчи гуруҳи вакиллари шу соҳадаги муносабатларнинг кўламига қараб лойиҳани қисмларга, бўлимларга, бобларга, моддаларга тақсимлаш масалаларини ҳал этади. Яна шунга алоҳида урғу бериш жоизки, кодекс оддий қонун ва бошқа қонун ости ҳужжатларига қараганда тузилиши жиҳатдан мураккаб ҳужжатдир. Шу боис бизнингча, тизимли-тузилмавий методни қўллаш бошқа қонунчилик ҳужжатларини тайёрлашда тавсиявий характерга эга деб ҳисобланса ҳам, кодекс лойиҳасини ишлаб чиқишда зарур шартлардан бири ҳисобланади. Хўш қонунчиликни тизимлаштиришда мавҳумдан муайянга ўтиш методи 30 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. 2001 й., 1-2-сон, 8-модда. 22

қандай асқотади? Эътиборимизни кодексга, аниқроғи кодекслар ижроси билан боғлиқ масалаларга қаратамиз. Ҳар бир кодекс қабул қилиниб, амалга татбиқ этилганидан кейин бир неча йиллар давомида унинг ижроси кузатилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 144-моддасининг учинчи қисмида “й ўловчиларнинг самолётда чиптасиз юриши”, 110-моддасида “ит ва мушук боқиш қоидаларини бузганлик” учун жавобгарлик белгиланган. 31 Лекин маъмурий ҳуқуқбузарликларга оид статистик маълумотлар кузатилганида юқорида қайд этилган нормалар бўйича биронта ҳам иш кўрилмаганлиги маълум бўлади. Амалдаги бошқа кодекслар, шунингдек қонун ости ҳужжатлари мазмунида ҳам мана шундай самарасиз нормалар учрайди. Кодекслар ва бошқа қонун ҳужжатлари мазмунидаги юқорида қайд этилган мавҳум нормаларни бекор қилиб унинг ўрнига ижтимоий муносабатлар талаблари, бугунги кун даражасига мос келадиган реал нормаларни ишлаб чиқиш жараёнида мавҳумдан муайянга ўтиш методи оқилона хизмат қилади. Учинчиси, махсус метод лар – математик, статистик, кибернетик, конкрет-социологик. Бу услублар аниқ фанлар томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, сиёсий-ҳуқуқий ҳодисаларни билиш учун қўлланилади. Бизга маълумки ижтимоий муносабатларнинг кўлами кенгайиб борганлиги сайин уларни ҳуқуқ билан тартибга солиш даражаси ҳам ошиб боради. Бу эса жамият ҳаётида катта миқдордаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар базасининг вужудга келишига сабаб бўлади. Қонунчиликни тизимлаштириш давомида махсус методлар – математик ва статистик методларни қўллаш орқали яратилган катта ҳажмдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар базаси ҳисобдан ўтказилади. Қайси норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг қай миқдорда қабул қилинганлиги сарҳисоб этилиб, бир қонуннинг (ёки кодекснинг) қабул қилиниб унинг мукаммал ижроси 31 Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси. – Т., 2000. 23

таъминланиши учун нечта ҳуқуқий ҳужжат қабул қилинганлиги аниқланади. Шунингдек, тегишли мутасадди давлат ҳокимияти органларининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан, ҳуқуқ ижодкорлиги ваколатидан нечоғли фаол фойдаланаётганлиги ҳолати ва сабаблари ўрганилади. Масалан бундай социологик кузатувлардан бири сифатида шуни қайд этиш мумкинки, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг амалга оширилиши устидан мониторинг қилиш маркази томонидан Адлия вазирлигининг Қонун ҳужжатларини туркумлаш ва ҳуқуқий ахборот бошқармаси билан ҳамкорликда 2007 йил ноябрь ойида Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари ҳамда танлов асосида 49 та туман (шаҳар) ҳокимликларида қонун ҳужжатларининг туркумлаштирилган ҳисобини юритиш борасидаги фаолият ўрганиб чиқилган. Ўрганиш давомида айрим маҳаллий давлат ҳокимияти органларида қонун ҳужжатларининг туркумлаштирилган ҳисобини юритиш учун зарур бўлган расмий нашрларнинг келиб тушиши таъминланмаганлиги ҳолатлари аниқланган. Чунончи, ўрганилган давлат органларининг фақат 50 фоизида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг ахборотномаси, 46 фоизида Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами, 92 фоизида Ўзбекистон Республикаси Ҳукумат қарорлари тўплами мавжуд” 32 . Тўртинчиси, хусусий метод лар. Улар сирасига ҳ у қ у қий кўрсатма ва қарорларни тайёрлаш (таъкид бизники - Ў.М) , ҳуқуқ нормалари ни шарҳлаш, формал-юридик методлар киради” 33 . Мазмун ва мақсади бўйича хусусий методнинг хусусиятларини ифодаловчи ҳуқуқий кўрсатма ва қарорларни тайёрлаш методининг қонунчиликни тизимлаштиришда алоҳида ўрни бор. Давлат ва ҳуқуқнинг 32 Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, маҳаллий давлат ҳокимияти органларида қонун ҳужжатларининг туркумлаштирилган ҳисобини юритиш борасидаги фаолиятни ўрганиш натижалари бўйича маълумотнома. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Т., 2007 йил . 33 Қаранг: Сырых В. М . Теория государства и права: Учебник. – М., 2001. – С. 560. 24

бошқа процессуал институтлари сингари қонунчиликни тизимлаштириш ишларини ҳам амалга оширишдан аввал унинг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ. Биз албатта қонунчиликни тизимлаштиришнинг ҳуқуқий асослари таҳлилига тадқиқотимизнинг кейинги параграфларида батафсил тўхталиб ўтамиз. Фақат шуни қайд этиб ўтишимиз жоизки, мустақиллик йилларида мамлакатимизда қонунчиликни тизимлаштириш ишларини амалга ошириш учун муайян ҳуқуқий база яратилган. Бу эса мазкур жараёнларда ҳуқуқий кўрсатма ва қарорларни тайёрлаш методидан унумли фойдаланилаётганликдан далолат беради. Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш методи қонун ҳужжатларини тизимлаштириш жараёнида ҳуқуқий қоидаларнинг мазмунини тушуниш, уларнинг эскирган ёки эскирмаганлигини ижтимоий муносабатлар талабларига жавоб беришини аниқлаш, мазкур ҳуқуқ нормаларини ҳаракатга келтириш бўйича бошқа қонунчилик ҳужжатларидаги ҳуқуқ нормалари мавжудлигини аниқлашда фойдаланилади. Масалан, Солиқ кодекси янги таҳрирда қабул қилинганидан кейин, икки йил давомида унинг мониторингини амалга ошириш мақсад қилиб белгиланди. Ушбу кодекс амалиётга татбиқ этилганидан сўнг, мутахассислар томонидан унинг моҳиятини ёритишга, нормаларини шарҳлашга қаратилган рисолалар нашр этилди. 34 Эътиборли жиҳати мазкур кодекснинг мониторингини юритиш давомида унинг мазмуни бўйича амалга оширилган мазкур шарҳлар ҳам синчковлик билан ўрганилади ва истиқболда фойдаланилади. М.Н.Марченко “формал-юридик метод ёрдамида мамлакатдаги мавжуд норматив-ҳуқуқий материални тизимлаштириш ишлари амалга оширилади” деб алоҳида қайд этган. 35 Албатта давлат ва ҳуқуқни ўрганишни юқорида зикр этилган методларидан ташқари яна бир қанча методлари бор. Лекин биз 34 Янги қонунлар моҳияти / Масъул муҳаррир Ш.Файзиев. – Т., 2008. 198-204 б. 35 Об щ ая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах. Отв.ред. проф. М.Н.Марченко. Т.1. Теория государства. – М., 2000. С. 28 25

қонунчиликни тизимлаштириш масалаларини ўрганишга бевосита боғлиқ бўлган методларнигина даражасини таҳлил этишга уриндик. Айнан қонунчиликни тизимлаштиришнинг методологиясини қандай омиллар ташкил этиши хусусида ҳуқуқ назариясида ягона талқиннинг ўзи йўқ. Бу масала қонунчиликни тизимлаштиришга яқин ва у билан бевосита боғлиқ бўлган бошқа ҳуқуқ институтларининг методологиясини ёритиш давомида эслаб ўтилган холос. Хусусан, Д.В.Чухвичев қонунчилик техникаси метология сифатида қамраб оладиган омиллар қонунчиликни тизимлаштириш билан ҳам боғлиқлигини қайд этган. 36 Фикрларимиз якунида шуни таъкидламоқчимизки, қонунчиликни тизимлаштириш методология сифатида қуйидагиларни қамраб олади: Биринчиси, ҳар қандай қонунчиликни тизимлаштириш ишлари нафақат ҳуқуқни рационализация қилиш (оқилона ташкил этиш)нинг юридик-техник мақсади балки, ижтимоий ҳамда сиёсий мақсадларига эришишга қаратилиши; Иккинчиси, узвий ва барқарор жараён сифатида қонунчилик тизимининг бир бутунлиги ҳамда яхлитлигини ифодалаши; Учинчиси, қонунчиликни тизимлаштиришда унга бўлган ижтимоий ҳаётдаги зарурат ва эҳтиёжни, бундай ислоҳотларга халқнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданияти тайёрлиги даражаларини инобатга олиш; Тўртинчиси, қонунчиликни тизимлаштиришда Шарқ ва Ғарбда шаклланган сиёсий-ҳуқуқий таълимотларга асосланиш; Бешинчиси, қонунчиликни тизимлаштиришда халқимизнинг бой ҳуқуқий мероси, тажрибаси, шунингдек менталитети ва ўзига хос хусусиятларига эътибор қаратиш; Олтинчиси, қонунчиликни тизимлаштириш жараёнларида норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар мазмунига миллий истиқлол ғояси ва мафкурасини сингдириб бориш. 36 Чухвичев Д.В. Законодательная техника. – М., 2006. С.24. 26

4 . Конунчиликни тизимлаштиришнинг турлари. Ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши, ўзгариши ва бекор бўлиши билан боғлиқ масалалар жуда кенг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар доираси билан тартибга солинади. Мазкур ҳужжатларни қўллаш жараёнини енгиллаштириш ва шу асосда ҳуқуқий тартибга солишнинг самарадорлигини оширишда қонунчилик ҳужжатларини тизимлаштириш муҳим аҳамият касб этади. Норматив ҳуқуқий ҳужжатларни (қонунчиликни) тизимлаштириш уларни тартибга солиш ва такомиллаштириш бўйича амалга ошириладиган фаолият бўлиб, у ушбу ҳужжатларни белгиланган ва ўзаро ички боғланган тизим ҳолига келтиришни англатади. Бинобарин, норматив ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштириш ҳуқуқий тартибга солишни такомиллаштириш, қонунчиликни эскирган актлар ва ўзаро қарама-қарши нормалардан ҳалос этиш, норматив ҳужжатлардан фойдаланишни енгиллаштириш ва соддалаштириш, жамиятнинг ҳуқуқий маданияти ва ҳуқуқий тарбияси даражасини оширишда катта аҳамиятга эга. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштириш қуйидаги мақсадларда амалга оширилади: – қонунчиликни ривожлантириш ва янада такомиллаштириш; – норматив ҳужжатларни тўғри англаш ва қўллаш; – зарур бўлган норматив ҳужжатни (нормани) топишни енгиллаштириш; – жорий қонунчиликдаги зиддиятлар, ноаниқликлар, такрорланишлар, бўшлиқларни бартараф этиш; – ҳуқуқий муносабат субъектларининг ҳуқуқий онг ва маданиятини шакллантириш ва бошқаларда. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштириш турлари сифатида кодификация, инкорпорация, консолидацияни кўрсатиш мумкин. Кодификация – қонунлар ва бошқа норматив ҳуқуқий ҳужжатларни кодекслар чиқариш йўли билан тизимга солишдир. Кодификация – бу норматив ҳужжатларни уларнинг мазмунига 27

ўзгартириш киритиш орқали мантиқий асосда ягона норматив ҳужжатга тизимлаштиришдир. Кодификация қилиш жараёнида эскирган нормалар тугатилади, бутун ҳуқуқ тизимидаги зиддиятлар бартараф этилади, ҳуқуқий бўшлиқлар тўлдирилади. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни кодификациялаш қуйидаги белгилари билан фарқ ланади: Биринчидан, кодификациялаш фаолияти билан фақат вако латли ҳуқуқ ижодкорлиги органлари конституциявий ва бошқа қо нуний ваколатлар асосида шуғулланади. Иккинчидан, кодификациялаш натижасида олдин амалда бўлганларидан жиддий фарқланувчи нормаларни ўз ичига олган янги норматив-ҳуқуқий ҳужжат яратилади. Учинчидан, кодификациялаштирилган ҳужжат йиғма ҳуж жат ҳисобланади. Чунки, унда олдин турли ҳужжатларда акс этган, лекин ижтимоий муносабатларнинг маълум бир соҳасини тартибга солишга хизмат қилган нормалар бир жойга жамланади. Тўртинчидан, кодификацияланган ҳужжат ижтимоий муносабатларнинг муайян соҳасида амал қилувчи ҳужжатлар орасида асосийси ҳисобланади. Бешинчидан, кодификациялаш натижасида яратиладиган норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар ижтимоий муносабатларни узоқ вақт давомида тартибга солишга мўлжалланган. Улар ижтимоий ҳа ётдаги эҳтимол тутилган ўзгаришларни ҳисобга олиб, келажакда юзага келадиган янада такомиллашган ижтимоий муносабатларни тартибга солиш имкониятига эга бўлади. Кодификацияланган ҳужжатлар ўз мазмуни ва номига кўра уч асосий тур га бўлинади: 1) Қонун асослари – бу ҳуқуқнинг муайян соҳаси ёхуд давлат бошқаруви муайян доирасининг муҳим қоидаларини белгилаб берувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатдир. Кодификациялашнинг бундай шакли 28

федератив ёки иттифоқ давлатларида қўлланилади (шу маънода Собиқ Иттифоқ ва иттифоқдош республикалар қонунлари асослари ни эсланг). 2) Кодекс – ижтимоий ҳаётнинг асосий соҳаларида амал қилувчи ҳамда ҳуқуқий тизимнинг барқарорлилигини талаб этувчи кодифика - циялашган ҳужжатларнинг энг кенг тарқалган туридир (Фуқаролик кодекси, Жиноят кодекси, Жиноят-процессуал кодекси ва ҳоказо лар) . 3) Устав, Низом – булар нафақат қонунчилик ҳокимияти органи, балки бошқа ҳуқуқ ижодкорлиги органлари томонидан (масалан, Президент ёки Ҳуку мат томонидан) ҳам чиқариладиган махсус амал қилувчи кодифика - циялашган ҳужжатлардир: Умумқўшин уставлари, Темир йўл ус тави ва бошқалар кодификацияланган ҳужжатлар қаторига ки ради. Инкорпорация (лот. Incorporatio) – тизимлаштиришнинг бир тури бўлиб, бунда, кодификациядан фарқли ўлароқ, амалдаги қонунлар, фармонлар, ҳукумат қарорлари, фармойишлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий актларнинг мазмунига бирон-бир ўзгариш киритилмасдан, улар хронологик, алифбо, мавзу бўйича ёки ўзгача тартибда (масалан, ҳуқуқ соҳалари бўйича) тизимга солиб нашр қилинади. Қонунларни инкорпорация қилиш орқали тизимлаштириш деярли барча давлатларда амалга оширилади. Улар кўп жилдли шаклда нашр этилиб, қонунларнинг чиқарилган вақтига қараб (хронологик), алфавит тартибида ва бошқа сифат ҳамда белгиларига қараб жойлаштирилади. Ўзбекистонда мустақилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб чиқарилган қонунлар “Ўзбекистон Республикасининг янги қонунлари” деган кўп жилдли хронологик тўплам сифатида нашр этиб келинмоқда. Шу билан бирга, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси”, “Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларининг тўплами”да муайян муддат давомида қабул қилинган норматив ҳужжатлар инкорпорация шаклида тизимлаштириб борилади. Инкорпорациянинг уни амалга оширадиган субъектлар доирасига кўра уч тури мавжуд: расмий, норасмий ва официоз инкорпорация. Расмий 29

инкорпорация деганда қонунчилик актларини уларни чиқарган органлар томонидан тўплам ва мажмуа шаклида тизимлаштириш тушунилади. Норасмий инкорпорацияда тизимлаштирилган тўпламлар тузиш бунинг учун махсус ваколати бўлмаган идора ва ташкилотлар томонидан амалга оширилади (масалан, юридик нашриётлар томонидан ёки илмий-тадқиқот муассасалари томонидан тизимлаштириш). Официоз инкорпорация деганда қонунчилик актларининг уларни тизимлаштириш ваколатига эга бўлган идоралар томонидан умумлаштирилиши ва тўплам ёки мажмуа қилиб чиқарилиши (одатда, бундай тизимлаштириш Адлия вазирлиги томонидан амалга оширилади) тушунилади. Инкорпорация нинг энг юқори кўриниши – қонунлар мажмуини тузиш, қонунлар ва бошқа муҳим норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тўплаб, қатъий тартиб асосида мавзули (предметли) тизимлашдир . Бунда амалдаги барча қонун ҳужжатлари ёки қонун ҳужжатларининг маълум бир соҳаси, институтига тегишли бўлган норматив ҳужжатлар муайян тартибда жойлаштириб чиқилади. Консолидация - бу тизимлаштиришнинг шундай шаклидирки, бунда норматив-ҳуқуқий актларнинг мазмунига ўзгартиришлар киритилмайди, лекин бу ҳужжатлар мустақил юридик акт сифатида ўзининг кучини йўқотади. Консолидация норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштиришнинг инкорпорация ва кодификация ўртасидаги оралиқ шакли ҳисобланади. Консолидация натижасида бир турдаги ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган турли хил юридик кучга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар умумлаштирилади ва шу асосда кераксиз такрорланиш ва зиддиятлар бартараф этилади. 4 . Узбекистонда қонунчиликни тизимлаштириш нинг механизми . Қонунчиликни тизимлаштириш фанга назарий умумлаштириш учун катта фактлиги табиий. Ўзбекистон Республикасида қонунчиликни тизимлаштириш фаолиятини изчил йўлга қўйиш, ушбу жараён бўйича мутасадди давлат ҳокимияти органларининг фаолиятини мувофиқлаштириш борасида бир қатор ҳуқуқий асослар яратилган. 30

Қонунчиликни тизимлаштириш механизми шунинг учун ҳам зарурки, тизимлаштириш қисқа муддат ичида, бира тўла ҳал қилинадиган механизм бўлмай, уни амалга ошириш бир неча босқичдаги ишларни бажариш билан боғлиқ. У қонун ҳужжатларини маълум мезонлар асосида сифат жиҳатидан яхшилаш, дастлабки камчиликларни бартараф этиш, юзага келадиган муаммоларни изчил ҳал этиб борадиган динамик жараёндир. Ана шундай мезонлардан бири норматив материалларнинг фақат давлат аппарати ходимлари учун эмас, балки авваламбор фуқароларга мўлжалланганлигидир. Шунинг учун қонунчиликни тизимлаштириш механизми давлат ва жамият қурилишининг асослари, давлат ҳамда хўжалик бошқарувининг демократик асослари, фуқаролар нинг барча асосий ҳуқуқ ва мажбуриятлари, ҳуқуқий ҳолатига тааллуқли қонун ҳужжатларини тўла қамраб олиши керак . Шу билан бирга, қонунчиликни тизимлаштириш механизми мукаммал ишлаши учун ушбу жараёнда амалга оширилиши керак бўлган ишларни чуқур режалаштириб олиш лозим. Бунда муайян вазифалар белгиланган ҳолда уни амалга оширишнинг ҳар бир босқичи, тизимлаштиришнинг қайси шаклларидан фойдаланиш, бажариладиган ишларнинг аниқ муддати, ҳар бир босқич учун аниқ мақсадлар, ушбу ҳуқуқий фаолиятнинг моддий-техник базасини ташкил қилиш, зарур бўладиган технологик воситаларни аниқ белгилаб олиш муҳим ўрин тутади. Бу, айниқса, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг мазмуни сезиларли қайта ишлашларга дуч келадиган кодекслаштиришда катта аҳамият касб этади. Чунки “кодексни конституциявий қоидаларнинг амалда қўлланишини таъминловчи, рўёбга чиқарувчи қонун воситасидан иборат десак ҳам бўлади. Унинг ёрдамида коснтитуциявий қоидалар ҳаётга татбиқ қилинади, амалга оширилади ва тегишли кафолатлар билан таъминланади. Шундай экан, Кодекс қонунлар йиғиндиси, бошқача қилиб айтганда мажмуаси эмас, балки турдош аломатлардан иборат муносабатлар ва хатти-ҳаракатларга тааллуқли ҳуқуқий қоидалардан ташкил топган яхлит Қонундир. Ўзининг бундай хусусияти 31

билан Кодекс ижтимоий муносабатларнинг маълум доирасида Конституцияга асосан ҳаракат қилувчи конституциявий хусусиятга эга бўлган қонун десак ҳам бўлади” 37 . Бу бизнинг “қонунчилик ҳужжатларининг ўринсиз “плюрализмини” бартараф этиш учун тегишли қонунларни мукаммал тизимлаштириш (кодекслаштириш) асосида батартиблаштириш лозимлиги” 38 тўғрисидаги фикримизга мос келади. Қонунчилик механизмининг таркибий қисмлари сирасига баъзи ташкилий масалаларни ҳам киритиш мумкин. Бунда, авваламбор, қонунчиликни тизимлаштиришни мувофиқлашган ҳолда олиб бориш зарурлигига алоҳида эътибор қаратиш керак. Қонунчиликни тизимлаштиришда норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг барқарорлиги принципидан келиб чиқилса, уни амалга ошириш давомида (масалан қонунлар тўпламини яратишда) йириклаштирилган норматив- ҳуқуқий ҳужжатларга илгари ўрнатилган қоидаларни бажаришни ташкил қилишга қаратилган, янги нормаларга эга бўлмаган ҳужжатларни киритмаслик лозим. Қонунчиликни тизимлаштириш механизми фақат кодекслаштириш тарзидаги ишларни эмас, балки ҳуқуқий тартибга солиш мазмунини ўзгартирмаган ҳолда бир масала бўйича норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни бир ҳужжатга бирлаштиришни амалга оширишга ҳам хизмат қилиши керак. Қонунчиликни тизимлаштириш механизми қатъиян илмий асосларда, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар базасининг юридик кучи ва амал қилиш хусусиятларини чуқур таҳлил этган ҳолда йўлга қўйилиши керак. Бу қонунчиликни тизимлаштириш ишларига тайёрланиш ва уни амалга ошириш бўйича барча келгуси ишлардаги муваффақиятни таъминловчи омилдир. 37 Раҳмонқулов Ҳ. Ўзбекистон Рсепубликаси Фуқаролик кодексининг биринчи қисмига умумий тавсиф ва шарҳлар. – Т.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 1997. – 15-б.. 38 Бу ҳақда тўлиқроқ қаранг: Одилқориев Ҳ., Муҳамедов Ў . Қонунчилик жараёни кодекси: зарурати, структураси ва мазмуни // Давлат ва ҳуқуқ, 2004 . № 4 . 2-6-б. ; Мухамедов Ў.Х. Қонун ижодкорлиги жараёнининг ҳуқуқий асосларини кодекслаштириш хусусида // Қонун ижодкорлиги ва қонунчилик техникаси: назария ва амалиёт муаммолари. – Т., 2005. 19-б. 32

Адабиётларда таъкидланганидек, «шунинг учун тизимлаштирилиши лозим бўлган ҳужжатларни танлаб олиш бўйича ишларни ташкил қилишга ҳар доим катта эътибор берилади. Бу ерда қатъий ҳисоб ва доимий назорат, танлаб олиш давомида ҳужжатларнинг алоҳида тоифаларини баҳолаш билан боғлиқ ҳолда юзага келадиган масалаларни ўз вақтида аниқлаш ва бир хилда ҳал қилиш муҳим ўрин тутади» 39 . Қ онунчиликни тизимлаштириш механизмида замонавий ахборот технологияларидан унумли фойдаланиш муҳим ўрин тутади. Хусусан, Интернет тизимида тегишли сайт очиш ва унда қонунчиликни тизимлаштиришнинг аҳволи ҳақида ахборотларни жойлаштириш ҳозирги кунда ҳал этилган. Фикримизча, ушбу веб-сайтда таклиф ва мулоҳазалар учун алоҳида саҳифа ажратиш лозим. Бу турли ҳуқуқ субъектларининг таклиф ва мулоҳазаларни инобатга олган ҳолда тизимлаштириш жараёнида юзага келиши мумкин бўлган муаммолар ечимини топишга кўмаклашади. Автоматлаштирилган ахборот тизими, қонунчиликка оид маълумотлар базасининг юритилиши қонунчиликни тизимлаштириш билан шуғулланаётган субъектлар и шини енгиллаштиради ҳамда тизимлаштиришни амалга оширишга кетадиган вақт ва маблағлар харажатини анча камайтиради . Қонунчилик Ўзбекистонда демократияни ривожлантириш жараёнининг механизми, ҳаракатга келтирувчи кучи эканлигини ҳисобга олган ҳолда олимлар ва амалиётчилар иштирокида амалдаги ҳуқуқий ҳужжатларнинг классификаторини мунтазам такомиллаштириб бориш тизимлаштириш механизмини тўғри йўлга қўйишга кўмаклашади 40 . Қонунчиликни тизимлаштириш механизми фаолият кўрсатишининг муваффақияти кўплаб иқтисодий, ижтимоий, ҳуқуқий омилларга ҳам боғлиқ. Шунинг учун ушбу фаолиятга киришишдан олдин уни ҳар томонлама 39 Қаранг: Подготовка и издание систематических собраний действующего законодательства / Под ред. А. Н. Мишутина. – М.: Юридическая литература. 1969. – С. 125. 40 Қонунчилик тармоқларининг умумҳуқуқий классификатори хусусида биз тадқиқотнинг «Норматив- ҳуқуқий ҳужжатларни ҳисобга олиш фаслида батафсил тўхталамиз. 33

мувофиқлашган ҳолда режалаштириб олиш ҳар хил хатоларнинг олдини олади. Қонунчиликни тизимлаштиришни ҳаётга татбиқ этиш, унинг механизми тўла ишлашидаги муҳим омиллардан бири – инсон омили бўлиб, бу тизимлаштиришни самарали амалга оширувчи ишчи гуруҳини ташкил этишни талаб қилади. Бундай гуруҳлар таркибига чуқур назарий билимларга эга бўлган олимлар ва бой тажрибага эга амалиётчи мутахассисларнинг киритилиши келгусида тизимлаштириш механизмининг тўлиқ ишлашига, ушбу фаолиятни амалга ошириш жараёнида тўғри ва илмий асосланган қарорлар қабул қилинишига хизмат қилади. Қонунчиликни тизимлаштириш борасидаги у ёки бу вазифани амалга оширувчи ишчи гуруҳ аъзоларининг тармоқ қонунчилигини муакаммал билишлари турли ҳуқуқ институтларига тегишли қонун ҳужжатлари ўртасидаги ўзаро алоқани таъминлашга кўмаклашади. Ишчи гуруҳ таркибига қонунчилик соҳасидаги етакчи давлат ҳокимияти органлари ва муассасаларнинг мутахассислари таклиф қилиниши лозим. Шунингдек, ўз ишини яхши биладиган, касбий маҳоратга эга Парламент палаталарининг аъзолари, Фанлар Академияси Фалсафа ва ҳуқуқ институти, Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик институти, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши академияси, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти ходимлари ва бошқалар шулар жумласидандир. Қонунчиликни тизимлаштириш натижаларининг амалиётда синаб кўрилиши ушбу фаолият натижасида юзага келган йириклаштирилган норматив ҳужжатлар (қонунлар тўплами, кодекслар ва ҳ.к.)нинг амалиёт нуқтаи назаридан ҳуқуқни амалга оширувчи бошланғич давлат органларида баҳоланишига имкон беради. Олинган маълумотлар тизимлаштиришнинг сифати ҳақида тасаввур олишга ҳамда узлуксиз жараён бўлган ушбу фаолиятда келгусида қилинадиган ишлар истиқболини башорат қилишга 34

кўмаклашади. Қонунчиликдаги зиддиятлар ва бўшлиқларни бартараф қилиш учун тизимлаштириш механизмининг мукаммал ишлашини таъминлаш лозим. Бунда қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардаги тушунча берувчи нормаларни ҳам тартибга келтириш мумкин. Масалан, идоравий ҳужжатларни бир хиллаштириш юқори кучга эга бўлган қонун ҳужжатларининг тушунча аппарати асосида амалга оширилиши лозим. Чунки тизимлашган, барқарор ҳуқуқий терминология ҳуқуқни қўллаш фаолиятида катта аҳамиятга эга. Масалан, ҳозирги вақтда Фуқаролик кодексининг янги таҳрири зарурлиги ҳақида фикрлар айтилмоқда. Ш. Асьянов таъкидлаганидек, 1997 йил 1 мартдан амалда бўлган Фуқаролик кодекси деярли 10 йил олдин, бутунлай бошқа иқтисодиёт, бошқача фикрлаш, ҳуқуқий онг тарзи мавжуд бўлган, ўзгача мақсадлар қўй и лган 1994-1996 йилларда ишлаб чиқилган 41 бўлиб, бугунги кунда етакчи ҳуқуқшунослардан ҳеч ким “Фуқаролик кодексининг янги таҳририни ишлаб чиқиш заруратини инкор этмайди ва ҳамма бир фикрда: Фуқаролик кодекси устида ишлашни ортга сурмай ҳозир бошлаш керак, чунки у мураккаблиги ва ҳажми катталиги боис бир неча йил вақтни олади”. Бу ҳолатларнинг мавжудлиги қонунчиликни тизимлаштириш механизмида истиқболга мўлжалланганликни ҳам инобатга олишни талаб қилади. Юқоридаги фикрлар қуйидаги қисқача хулосаларни баён қилишга имкон беради. Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ тизимининг ички мувофиқлиги ижтимоий муносабатларни тартибга солиш принципларининг ўзаро мослигида, энг умумий ҳуқуқий кўрсатмаларнинг Конституцияда муайянлаштирилганлигида намоён бўлмоқда. Шу боис Конституция, унинг асосий нормалари ва принциплари қонунчиликни тизимлаштиришнинг туб асосини ташкил қилиши шарт. Бу эса Конституция ва қонун устунлиги 41 Қаранг: Асьянов Ш. Гражданский кодекс: реальность и перспектива // Ҳуқуқ-Право- Law . 2005. № 1. – С. 38. 35

принципидан келиб чиққан ҳолда тизимлаштиришни амалга оширишда эскирган назарий конструкциялардан, “кечаги кун” усулларидан воз кечишни талаб қилади. Чунки истиқлол даври Асосий қонуни ижтимоий муносабат - лар нинг туб янги тизимини акс эттиради. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Раҳбарий адабиётлар: 1. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. 2. Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Тошкент: Ўзбекистон, 2003. – 320 б. 3. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: “Маънавият”, 2008. –174 б. 4. Каримов И.А. Энг асосий мезон-ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш. –Т.: Ўзбекистон, 2009. -24 б. 5. Каримов И.А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш – мамлакатимиз тараққиётининг 36

асосий мезонидир. Т.19. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. – 360 б. 6. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. -48 б. 7. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. – 440 б. 8. Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз – демoкрaтик ислoҳoтлaрни чуқурлaштириш вa мoдернизaция жaрaёнлaрини изчил дaвoм эттириш йўлидир. Т.20. –Тошкент: Ўзбекистон, 2012. – 320 б. 9. Каримов И.А. Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш – бизнинг бош мақсадимиздир / Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси // Халқ сўзи. 2012 йил 8 декабрь, №239. Қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2012. – 40 б. 2. Ўзбекистон Республикаси Кодекслари. Расмий нашр. – Тошкент: Адолат, 2010. -960 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуни (янги таҳрири) // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012. –№ 52. 583-модда. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2002. –№12. –215-модда. 37

5. Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури” // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.–1997.–№9. 6. "O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovlari to‘g‘risida"gi 1991 yil 18 noyabrdagi Qonun i bilan belgilab qo‘yilgan// O ` zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi axborotnomasi . 1992 . - № 1-2 . 7. Республикаси Президентига сайлов натижалари . Ўзбекистон Республикаси мустақил давлатнинг тузилиши.- Т., 1992, 50-б. 8. “ O‘zbeksiton Prezidenti faoliyatining asosiy kafolatlari to‘g‘risida”gi 2003 yil 25 aprelda gi qonun i // O ` zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi axborotnomasi . 2003. - №5-6. 9. O ’ zbekiston Respublikasining “ Tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari to ’ g ’ risida ” gi qo nuni 1996 yil 29 dekabr . Ozbekiston Respublikasi qonunchiligi asoslari : Xrestomatiya - T : Adolat , 2000 Махсус адаби ё тлар: 1. Одилқориев Ҳ. Т. Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. – Т., 1995. – 207 б. 2. Одилқориев Х.Т. Конституция ва фуқаролик жамияти. – Т., 2002. – 320 б. 3. Муҳамедов Ў.Ҳ. Ўзбекистон Республикасида қонунчиликни тизимлаштириш. Монография . 4. Сабуров Н., Нажимов М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Ў қув-услубий қўлланма. –Т.: ТДЮИ, 2009. – 150 б. 5 . Сабуров Н., Сайдуллаев Ш. Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Ў қув қўлланма. –Тошкент: ТДЮИ, 2011. – 177 б. 6.Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Х.Бобоев ва Х.Одилқориевларнинг таҳрири 38

остида. – Т., 2000. – 313-б. 7 . Систематизация законодательства в Российской Федерации / Под. ред. А.С.Пиголкина. – СПб.: Издательство “Юридический центр Пресс”, 2003. С. 10-15 8. Поленина С. В. Взаимодействие системы права и системы законодательства в современной России // Государство и право. 1999. № 9. – С. 1 0. 9. Болтаев А.Р., Юлдашева З.А. Концепция разделения властей и ее воздействие на реформирование высших органов власти Узбекистана. – Т.: ТГЮИ, 2002. –32 с. 10. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность. – Т а шкент: ТГЮИ, 2003. –244 с. 11. Axmedov D.Q. Xorijiy mamlakatlarda siyosiy partiyalar va partiyaviy tizim. O`quv qo`llanma. Toshkent, 2004,38 b 12. Axmedov D.Q. Xalq hokimiyatchiligi. Risola. Toshkent, 2002, 103.b 13. Rustamboyev M.X, Axmedov D.Q, Xidirov S.M, Bekov I.R. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganish . Darslik. T: 2005 y.- 487 b 39

O'xshashlar

Норматив ҳуқуқий ҳужжатларни тизимга солиш турлари

Квалификация тушунчаси ва турлари

Ҳуқуқ дарсининг тузилиши ва турлари ( Хукук дарсининг тузилиши ва турлари )

Конституцияларнинг шакллари, турлари ва тузилиши

Юридик конфликтларнинг табиати ва турлари