Омонат сақлаш шартномаси. Омонат сақлашнинг алоҳида турлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Омонат сақлаш шартномаси. Омонат сақлашнинг алоҳида турлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176 KB

Ko'chirib olish

Омонат сақлаш шартномаси . Омонат сақлашнинг алоҳида турлари Режа: 1. Омонат сақлаш шартномасининг тушунчаси 2. Омонат сақлаш шартномасининг турлари 3. Ломбардда омонат сақлаш (шартномаси). 4. Ашёларни транспорт ташкилотларининг юкхоналарида сақлаш . 5. Ашёни ташкилотларнинг кийимхоналарида сақлаш 6. Товар омборида омонат сақлаш

1. Омонат сақлаш шартномасининг тушунчаси. Омона т сақлаш шартномаси деб шундай шартномага айтиладики, бунга асосан бир тараф (омонат сақловчи) унга иккинчи тараф (юк топширувчи) берган ашёни сақлаш ва бу ашёни тўла ҳолида қайтариш мажбуриятини олади. Омонат сақлаш шартномасининг ҳуқуқий белгилари, асосан, тубандагича: биринчидан, омонат сақлаш реал шартнома бўлиб ҳисобланади, чунки ашёни омонат сақлаш юзасидан тарафлар ўртасида ҳуқуқ ва бурчлар омонат нарсанинг иккинчи тарафга топширилиши пайтидан эътиборан вужудга келади. Агар ашёни омонат сақлаш шартномаси ўз касб фаолиятининг мақсадларидан бири сифатида амалга оширадиган ташкилот (профессионал омонат сақловчи) ёки юридик шахслар ўртасида тузилса, омонат сақлаш шартнома консенсуал ва икки тарафлама шартномалар группасига тталлуқли бўлади, чунки бундай шартнома бўйича омонат сақлашга қўювчида ашёни омонат сақлашга қўйиш ва иккинчи тарафда, яъни омонат сақловчида ашёни қабул қилиш бурчлари шартнома тузилган пайтдан бошлаб вужудга келади; иккинчидан, омонат сақлаш шартномаси бўйича омонат сақловчига, одатда, субъектив мулк ҳуқуқининг фақат бир унсуригина, яъни мулкни эгаллаш ҳуқуқигина ўтади; учинчидан, омонат сақлаш шартнома қонун ҳужжатлари ёки шартнома билан бошқача ҳол белгиланмаган бўлса, текинга тузиладиган шартнома деб фараз қилинади ва бундай ҳолда у бир томонлама бўлиб ҳисобланади; тўртинчидан, омонат сақлаш шартномасининг асосий мақсади омонат нарсасини сақлаш ва кейинчалик бутун ҳолда қайтаришдан иборат. Омонат сақлашни тадбиркорлик ёки бошқа профессионал фаолият сифатида амалга оширадиган омонат сақловчи омонат сақлаш шартномаси бўйича ўз зиммасига юк ташувчининг ашёларини сақлашга қабул қилиш ва юк топширувчи берган нарсаларни ФКнинг 876-моддасида назарда тутилган қоидаларга мувофиқ сақлаш мажбуриятини олиш мумкин. Бундан ташқари, омонат сақлаш шартномаси бўйича ашёни сақлашга қабул қилиш

мажбуриятини олган омонат сақловчи бу ашёни сақлаш учун ўзига беришни талаб қилишга ҳақли эмас, бироқ ашёни омонат сақлаш шартномасида назарда тутилган муддатда сақлашга топширмаган юк топширувчи, агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб назар тутилган бўлмаса, ашёни сақлашга топширмаганлиги муносабати билан етказилган зарар учун омонат сақловчи олдида жавобгар бўлади. Энг муҳими ашёни, агар унинг хусусиятлари имкони бўлса, топширилган вақтдаги ҳолатида ўзгартмай сақлаш вазиағфаси-шартномада асосий мақсад қилиб қўйилади. Омонат сақлаш шартноманинг объекти бўлган ашёни сақлаш вазифаси бошқа шартномаларда ҳам учраб туради. Масалан, сотувчи сотилган мол-мулкни сақлаши, яъни мулк ҳуқуқи ёки бошқа ашёвий ҳуқуқ мол-мулкни топширишдан олдин сотиб олувчига ўтган ҳолларда сотувчи мол-мулкнинг ёмонлашишига йўл қўймай, уни топширгунга қадар сақлаши шарт. Агар мол-мулкни сақлаш учун қилинадиган зарур чиқимларни, агар тарафларнинг келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчи сотувчига тўшаши шарт (ФКнинг 391-моддаси). Пудрат шартномасига кўра, пудрат буюртмачи берган материал, ускуна, қайта ишлашга (ишлов беришга) топширилган ашё ва пуратчи ихтиёрига ўтган бошқа мол-мулк сақланмаганлиги учун пудратчи (ФКнинг 641-моддасига мувофиқ) жавобгар бўлади. Лекин бундай ҳолларда сақлаш вазифаси шу шартномалардан ҳар бирига асосий вазифаларни амалга оширишда ёрдамчи бўлган қўшимча вазифа бўлиб кўрилади. Фуқаролик муомаласида омонат шартномаси бошқа шартномаларга нисбатан камроқ қўлланилар эди, лекин ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитларида, мулкчиликнинг янги шакллари юзага келиши билан шундай муносабат учун ҳам эҳтиёж ошиб бормоқда. Ҳозирги омонат сақлашнинг янги-янги турлари пайдо бўлди. Масалан, товар омборида омонат сақлаш, ашёларни птанспорт ташкилотларининг

корхоналарида сақлаш, бойликларни банкда сақлаш (қимматбаҳо металлар ва тошларни, ҳужжатларни сақлаш) ва бошқалар. Омонатни сақлаш шартномаси фуқаро ва юридик шахсларнинг зарурий эхтиёжларини қондириш учун қўлланилади. Жумладан, ломбардда омонат сақлаш учун фуқаролардан шахсий истеъмолиги мўлжаллангган кўчар ашёлар қабул қилиниши мумкин (ФКнинг 894-моддаси). Бойликларни банкда сақлаш шартномасига мувофиқ, банк қимматли қоғоларни, қимматбаҳо металлар ва тошларни, бошқа бойикларни, шунингдек, ҳужжатларни сақлаш учун қабул қилиши мумкин (ФКнинг 896-модаси). Ашёларни транспорт ташкилотларининг корхоналарида сақлаш шартномасига мувофиқ, транспорт ташкилотларининг ихтиёридаги юкхоналар йўловчилар ва бошқа фуқаролардан, улардан йўл ҳужжатлари бор ёки йўқлигидан қатъий назар, ашёларни сақлаш учун топширади (ФКнинг 897-моддаси). Ашёни ташкилотларнинг кийимхоналарида сақлаш, бунда ташкилотларнинг кийимхоналарида ашёларни ҳақ эвазига сақлаш ҳақ эвазига сақлаш ҳақида ашёни сақлашга топшириш вақтида келишиб қўйилган ёки бошқа очиқ усулда шартлашилган бўлмаса, уларда ашёни сақлаш бепул ҳисобланади (ФКнинг 898-моддаси). Ашён меҳмонхонада сақлашда меҳмонхонада яшаётхон шахс томонидан олиб кирилган ашёларнинг йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги учун омонат сақловчи сифатида алоҳида келишув бўлмаган тақдирда ҳам жавоб беради. Ашёни енгиб бўлмайдиган куч, ашёнинг ўз хоссалари оқибатида ёки меҳмонхонада яшовчининг ўзи, унинг ҳамроҳлари ёки унинг ёнига келган шахслар айби билан йўқолган, кам чиққан ёки шикастланган ҳоллар бундан мустаснодир (ФКнинг 899- моддаси). Бундан ташқари, тадбиркорлик фаолияти сифатида товарларни сақлайдиган ва сақлаш билан боғлиқ хизматларни кўрсатадиган ташкилот товар омбори дейилади (ФКнинг 901-моддаси). Амалиётда ушбу муносабатларга ўхшаш, лекин мазмунан ниҳоятда фарқ қиладиган, жумладан, қаровсиз ёки адашган чорва моллари тўғрисидаги қоидалар (ФКнинг 195-моддаси)га мувофиқ, бундай чорва моллари ёхуд

бошқа қаровсиз уй ҳайвонлари ёки қўлга ўргатилган ҳайвонлар топилганда ёки адашганда вақтинча сақлаш, боқиш ва фойдаланиш учун яқиндаги хўжалик ёки жамоаларга тоширилади. Чорва моллари ва ҳайвонларни вақтинча сақлаш ҳайвонни то эгаси топилгунча асрашдан иборат бўлиб, омонат сақлаш шартномасига асосланмасдан, балки қонун ҳужжатлари билан белгиланадиган мажбуриятнинг бир хилини ташкил этади. Омонат сақлаш шартномасига доир асосий қоидалар ФКнинг 875, 913- моддаларида берилган. Омонат сақлашнинг айрим турларини тартибга соладиган бар қанча низомлар мавжуд. Масалан, музхоналарда озиқ-овқат сақлаш муносабатлари Ўзбекистон Республикасининг Озиқ-овқат саноати Давлат комитети томонидан музхона омборлари тўғрисида чиқарилган Низомда кўрсатилган. Ломбардларда буюмларни омонат тариқасида сақлаш иш ломбарднинг намунавий уставига асосан амалга оширилади. Қўл бкларини ва багажларни сақлаш камераларидан фойдаланиш тўғрисидаги қоидалар Ўзбекистон Транспорт акционерлик корпорацияси томонидан қабул қилинган расмий қўлланмаларда белгилаб қўйилган. Юклар темир йўлларга қарашли жойларда сақлаш учун топширилганда, қолдирилганда уларнинг тўла-тўкис сақланиши учун темир йўл муассасаси жавобгар бўлишлиги ҳақида Ўзбекистон Республикаси Темир йўллари уставида кўрсатилган. Омонат сақлаш шартномаси ёзма равида тузилиши керак бўлган ҳолларда (ФКнинг 108-моддаси) агар ашёнинг сақлашга қабл қилинганлиги омонат сақловчи томонидан юк топширувчига сақлаш тилхати, паттаси, гувоҳномаси. Омонат сақловчи имзолаган бошқа ҳужжатни бериш йўли балан тасдиқланган бўлса, шартноманинг ёшма шаклига риоя қилинган ҳисобланади. ФКнинг 877-моддаси 2-қисмига мувофиқ, агар ашё сақлаш учун фавқулодда ҳолатларда (ёнғин, табиий офат, тўсатдан сакал бўлиш, ҳужум хавфи ва бошқалар) топширилган бўлса, шарноманинг ёзма шаклига риоя қилиш талаб этилмайди.

Бундан ташқари, омонат сақлаш шартномаси омонат сақловчи томонидан юк топширувчига, агар бунга қонун ҳужжатларида йўл қўйилса ёкиу сақлашнинг ушбу тури учун одатдаги ҳол бўлса, ашё сақлаш учун қабул қилинганлигини тасдиқлайдиган номерли жетон (номер) ёки электрон пластинкалар ва бошқа белги бериш йўли билан тузилиши мумкин. Агарда омонат сақлаш шартномасининг оддий ёзма шаклига риоя қилмаслик сақлашга қабул қилинган ашё билан омонат сақловчи қайтарган ашённг айнан ўзилиги хусусида низо чиққан тақдирда, тарафлар гувоҳларнинг кўрсатмаларини важ қилиб келтириш ҳуқуқидан маҳрум этилмайди. 2. Омонат сақлаш шартномасининг турлари. Фуқаролик ҳуқуқида омонат шартномасининг бир неча турлари қонун ҳужжатлари ва қоидалар билан тартибга солинади. Омонат сақлаш шартномаси оддий омонат ва махсус омонат турларига бўлинади. Оддий омонат сақлашда омонат сақлашнинг умумий қоидалари (ФКнинг 875-893-моддалари)ни қўллашнинг ўзи кифоя қилади. Омонатни сақлашнинг махсус турига товар омборларида, ломбардларда, банкларда, транспорт корхоналарининг юкхоналарида, кийимхоналарда, меҳмонхоналарда, секвестр (низоли ашёларни) омонат сақлаш киради. Бундан ташқари, омонат сақлашнинг махсус турига маданий бойликларни, музейга тегишли бўлган бойликлар ва бошқаларни омонат сақлаш ўз хусусиятларига эга. Буларни сақлашнинг ҳар бирида қўлланиладиган омонат сақлаш хизмати фаолияти бир-биридан ажралиб туради. Омонат сақлашга маълум бир ашёлар бир турдаги ашёларни келажакда худди ўша ашёнинг ўзини қайтариш кафолати билан топширилади. Бундан ташқари, мева-сабзавотларни сақлаш учун омонат сақлаш шартномаси тузилади. Амалиётда оддий ва фавқулотда омонат сақлаш шартномалари тузилиши мумкин.

Фуқаролик обороти бўлган оддий шароитда омонат сақлаш шартномаси тузиш мумкин. Айрим ҳолларда фуқаролик обороти бўлган ашёларни фақулотда омонат сақлаш шартномаси ёзма турини тузмасдан ҳам топшириш мумкин. Масалан, табиий офатлар, ҳарбий ҳолатлар, кутилмаган касалликлар ва бошқа ҳолларда Омонат сақлаш шартномасида қатнашувчи тарафлар ва шартнома предмети, юқорида айтилганидек, омонат муомаласида иштирок этувчи тарафлар-фуқаролар ва юридик шахс ҳисобланган ташкилотлар бўлади. Умуман олганда омонат сақлаш шартномасида иштирок этувчи фуқаролар муомалага лаёқатли бўлишлари талаб қилинади. Лекин баъзи ҳолларда омонат қўювчилар муомалага лаёқатсиз бўлганларида ҳам омонат сақлаш шартномаси тузилган деб ҳисобланиши мумкин. Бироқ бундай ҳолда шартномада омонат қўювчининг манфаатларига риоя қилинган бўлиши шарт. Ташкилотлар ўзларининг устав (низом)ларида назарда тутилган ҳоллардагина омонат сақлаш фаолияти билан шуғулланишлари мумкин. Жисмоний хусусиятлари жиҳатидан омонат сақловчининг ихтиёридаги бинога ёки худудга жойлаштирилиши мумкин бўлган буюмларгина омонат сақлаш шартномасининг предмети бўла олади. Шу сабабли кўчмас мол-мулк ва ҳажми улкан объектлар бйича омонат сақлаш шартномаси тузилиши мумкин эмас. бундай объектни қўриқлаш иши қоровуллар ва шу кабилар билан меҳнат шартномаси тузиш асосида амалга оширилади. Сақланиши қонун ҳужжатлари билан тақиқланган нарсалар-қорадори, заҳарли моддалар, ҳар хил ўқотар қуроллар ва ҳоказолар омонат сақлаш шартномасининг предмети бўлиши мумкин эмас. Омонат тариқасида қўйилган нарсаларнинг айнан ўзи сақлаш муддати тугагандан кейин ёки талаб қилиниши билан эгасига қайтариб берилиши керак.

ФКнинг 878-моддасига мувофиқ, омонат сақловчи ашёни шартномада келишилган муддат давомида сақлаши шарт дейилган. Агар шартномада сақлаш муддати назарда тутилган бўлмаса ва уни шартноманинг шартларига қараб аниқлаш мумкин бўлмаса, ашё юк топширилган шахс томонидан талаб қилиб олингунча сақланади. Агар сақлаш муддати ашёни юк топширган шахс томонидан талаб қилиб олиш пайтигача қилиб белгиланган бўлса, омонат сақловчи бундай вазиятларда одат бўлган ашёни сақлаш муддати тугагач, ашёнинг юк топширган шахс томонидан қайтариб олинишини талаб қилишга ҳақли бўлиб, ашёни топширган шахсга уни қабул қилиб олиш учун оқилона муддат беради. Амалиётда ашёларни эгасизлантириб сақланганида сақлаш учун қабул қилинган ашёлар бошқа юк топширувчиларнинг шунга ўхшаш ва шундай сифатли ашёлари билан аралаштириб юбориши мумкин. Масалан, оғирлик ва ўлчов билан белгиланадиган донни элеваторларда омонат сақлаш, турли шахсларга қарашли бўлган бир хилдаги буюмларни махсус хоналарда сақлаш ва ҳоказо. Сақлаш учун топширилган бундай ашёлар, нарсалар бир- бирларига аралаштирилиши, яъни эгасизлантирилиши сабабли омонат қўйган шахс ўзи топширган буюмларни қайтиб олганида ўз буюмларини эмас, балки жисм ва хилжиҳатидан ўша буюмларга тўғри келадиган бошқа нарсаларни олади. Бундай сақлашга эгасизлантири сақлаш деб айтилади. Тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари . Омонат сақлаш шартномасига биноан ашёни қўиқлашдан иборат бўлган асосий вазифа, шу ашё омонат сақловчининг бевосита ихтиёрига ўтганидан кейингина амалга оширилади. Демак, омонат сақлаш шартномасини тузилган деб ҳисоблаш учун тарафларнинг ўзаро келишувларидан ташқари, ашёнинг топширилиши ҳам талаб қилинади. Омонат қабул қилувчининг асосий бурчи омонат тарзида қўйилган нарсани сақлашдир. Унинг бошқа бурчлари ўша асосий бурчга боғлиқ бўлади. Омонат сақловчи мулкни сақлаши учун шартномада назарда

тутилган ёки зарур бўлган барча чораларни кўришга мажбур. Аёшани сақлаш юзасидан кўриладиган зарур чораларнинг характери ҳар қайси омонатнин аниқ шартномаларга қараб ё амалдаги махсус қоидалар билан ёки ўзаро келишув бўйича белгиланиши мумкин. Агар шартномаларда ёки махсус қоидалар омонатга қўйилган ашёнинг қанда сақланиши лозимлиги кўрсатилмаган бўлса, омонатга олувчи мулкни сақлаш учун қай тарзда олган бўлса, кейинчалик шу тарзда тўла-тўкис ҳолда омонат қўйувчига қайтариши керак. Агар шартномада бошқача ҳол кўрсатилмаган бўлса, омонат сақловчи чақлаш учун ўзига топширилган мулкдан фойдаланишга ҳақли эмас. Бундан ташқари, омонат сақловчининг ашёни қайтариш билан вақтда, башарти омонат сақлаш шартномасида бошқача тартибназарда тутилган бўлмаса, сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, уни сақлаш вақтида олинган ҳосил ва даромадларни ҳам топшириши шарт (ФКнинг 880- моддаси). Лекин омонат сақловчи ўзига сақлаш учун топширилган ашёдан юк топширувчининг розилигисиз фойдаланишга, шунингдек, учинчи шахсларга ундан фойдаланиш имкониятини беришга ҳақли эмас, сақланаётган ашёдан фойдаланиш унинг тўлиқ сақланишини таъминлаш учун зарур бўлган ҳоллар бундан мустасно (ФКнинг 881-моддаси). Омонат сақлаш шартларини ўзгартириш лозим бўлиб қолса, омонат сақловчи ашёни сақлаш шартларини ўзгартириш зарурлиги ҳақида дарҳол юк топширувчини хабардор қилиши ва унинг жавобини кутиши шарт. Ашёнинг йўқолиши ёки шикастланиши хавфи бўлган тақдирда, омонат сақловчи сақлаш шартномасида назарда тутилган сақлаш усули, жойи ва бошқа шартларни бк топширувчининг жавобини кутмасдан ўзгариши шарт. Агар сақлаш вақтида ашёнинг бузилиши хавфи аниқ бўлиб қолса ёки ашё бузилган бўлса ёки унинг тўлиқ сақланишини таъминлашга имкон бермайдиган вазиятлар вужудга келган бўлса, юк топширувчи эса ўз вақтида чоралар кўришини кутиш мумкин бўлмаса, омонат сақловчи амалда бўлган баҳода, нархда мустақил сотишга ҳақли. Агар мазкур вазиятлар омонат сақловчи айбдор бўлмаган сабабларга кўра вужудга келган бўлса, у сотиш

учун ўз ҳаракатларини харид баҳосидан ундириш ҳуқуқига эга (ФКнинг 882- моддаси). Маълумки. қонун ҳужжатлари ва фуқаролик муомаласидан чиқарилмаган ҳамда омонат сақлаш қоидаларига зид бўлмаган ҳар хил ашёлар ва мол-мулкларни сақлаш мумкин. Шулардан хавли хоссаларга эга бўлган ашёларни сақлаш, агар юк топширувчи тез ёнадиган, портлаш хавфи бўлган ёки ўз табиатига кўра хавфли бўлганашёларни сақлаш учун топшираётган вақтда сақловчини уларнинг хоссалари ҳақида огоҳлантирмаган бўлса, омонат сақловчи бу ашёларни кўрилган зиённи юк топширувчига тўламаган ҳолда истаган вақтда зарарсизлантириши ёки йўқ қилиб ташлаши мумкин. Юк топширувчи бундай ашёлар сақланиши муносабати билан сақловчига ва учинчи шахсларга етказилган зарар учун жавоб беради. гар хавфли хоссаларга эга бўлган ашёлар сақлаш учун профессионал омонат сақловчига топширилган вақтда ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган қоидалар бундай ашёлар сақлаш учун нотўғри ном билан топширилган ва омонат сақловчи уларни қабул қилиб олиш чоғида сиртдан кўздан кечириш йўли билан уларнинг хавфли хоссаларга эгалигини била олмаган тақдирда қўлланилади (ФКнинг 883-моддаси). Агар ашёлар ҳақ эвазига сақланган тақдирда, ФКнинг 883-моддаси биринчи ва иккинчи қисмларида назарда тутилган ҳолларда ашёларни сақлаш учун тўланган ҳақ қайтариб берилмайди, борди-ю бу ҳақ тўланмаган бўлса, омона сақловчи учун тўла-тўкис ундирию олиши мумкин. Агар омонат сақловчи хабардор бўлгани ҳолда ва унинг розилиги билан сақлашга қабул қилинганда, ФКнинг 883-моддаси 1-қисмида кўрсатилган ашёлар, гарчи уларни сақлаш шартларига риоя этилган бўлса-да, атрофдагилар учун ёки омонат сақловчи ёхуд учинчи шахсларнинг мол- мулки учун хавфли бўлиб қолган бўлса ҳамда вазият омонат сақловчининг юк топширувчидан уларни дарҳол бу талабни бажармаса, ушбу ашёлар омонат сақловчи томонидан юк топширувчига зиённи тўламаган ҳолда

зарарсизлантирилиши ёки йўқ қилиб ташланиши мумкин. Бундай ҳолларда юк топширувчи ушбу ашёларни сақлаш муносабати билан келтирилган зарар учун омонат сақловчи ва учинчи шахслар олдида жавобгар бўлмайди (ФКнинг 883-моддаси). Агар қонун ҳужжатларида ёки омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, омонат сақловчи юк топширувчининг розилигисиз ашёни сақлаш учун учинчи шахсга топширишга ҳақли эмас. Башарти уни юк топширувчининг манфаатлари зарур қилиб қўйган ва омонат сақловчи унинг розилигини олиш имкониятидан маҳрум бўлмаса, омонат сақловчи ашёнинг учинчи шахсга топширилганлиги ҳақида юк топширувчини кечиктирмай хабардор қилиши шарт. Сақлаш учун ашё топширилган учинчи шахснинг ҳаракатлари учун омонат сақловчи жавоб беради. Яна омонат қўйган шахснинг бурчларидан бири-омонат сақлаганлик учун сақловчига сақлаш тамом бўлгандан кейин ҳақ тўлш ҳисобланади ва бунда агарда омонат сақлаш учун даврлар бўйича тамом бўлиши билан тўланиши шарт. Агар омонат сақлаш омонат сақловчи жавобгар бўлмаган вазиятлар туфайли шартлашилган муддатидан олдин тўхтатилса, омонат сақловчи ҳақининг муносиб қисмини, ФКнинг 883-моддасининг 1, 2 ва 3- қисмларда назарда тутилган ҳолларда эса, ҳақнинг ҳаммасини олиш ҳуқуқига эга бўлади. Агар омонат сақлаш омонат сақловчи жавобгар бўладиган вазиятла туфайли муддатидан олдин тўхтатилса, у сақланганлик учун ҳақ талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди, аксинча, бу ҳақ устидан олган суммаларни эса юк топширувчига қайтариши шарт. Бундан ташқари, тарафлар ўртасида омонат сақлаш билан боғлиқ бўлган харажатларни қоплаш масаласи ҳам назарда тутилади. Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ашёни сақлаш харажатлари тўланадиган ҳақ суммасига киритилади.

Агар омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ашё текинга сақланганига юк топширувчи амалда қилинган зарур харажатларни омонат сақловчи тўлаши шарт. ФКнинг 887-моддасида айтилишича, агар ашёни сақлаш учун қилинган, одатдаги бундай харажатлардан ортиқ бўлмаган ҳамда омонат сақлаш шартномаси тузиш чоғида тарафлар олдиндан кўриши мумкин бўлмаган харажатлар (алоҳида харажатлар), башарти юк топширувчи ушбу ҳужжатларга розилик берган ёки уларни кейинчалик маъқуллаган бўлса, шунингдек, қонун ҳужжатларида ёки шарномада назарда тутилган бошқа ҳоллар омонат сақловчига тўланади. Алоҳида харажатларни қилиш зарур бўлиб қолганида омонат сақловчи юк топширувчидан ушбу харажатларга розилик сўраши шарт. Агар юк топширувчи омонат сақловчи кўрсатган муддатда ёки жавоб бериш учун етарли бўлмаган вақтда ўзининг рози эмаслигини хабар қилмаса, у алоҳида харажатларга рози бўлган деб ҳисобланади. Агарда ишнинг ҳолатларига кўра юк топширувчининг розилигини олдиндан олиш мумкин бўлсада, омонат сақловчи бундай розиликни олмасдан туриб сақлаш учун алоҳида харажатлар қилган ва юк топширувчи кейинчалик уларни маъқулламаган тақдирда, омонат сақловчи алоҳида харажатларни фақат ушбу харажатлар қилинмаса ашёга етказилиши мумкин бўлган зарар доирасида қоплашни талаб қилиши мумкин. Агар сақлаш шартномасида бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, алоҳида харажатлар сақлаш ҳақига қўшимча равишда тўланади. Яна бир муҳим бурчлардан бири юк топширувчининг шартномада назарда тутилган сақлаш муддати тамом бўлгач, сақлаш учун топширилган ашёни қайтариб олишидир. Агарда юк топширувчи ашёни олишдан бош тортган тақдирда, агар омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, омонат сақловчи ашёни мустақил суратда сотишга, унинг қиймати белгиланган энг кам иш ҳақининг эллик бараварига тенг суммадан ортиқ

бўлган тақдирда эса (ФКнинг 376, 380, 381-моддаларида) назарда тутилган тартибда сотишга ҳақли. Лекин ашёни сотишдан тушган сума омонат сақловчига тегишли ҳақ чегириб ташлангач, юк топширувчига берилади. Фуқаролик қонунчилигида омонат сақловчининг жавобгарлиги . Омонат сақловчи сақлаш учун қабул қилинган ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги учун ФКнинг 333-моддасида назарда тутилган асосларга кўра жавобгар бўлади. Агарда пофессионал омонат сақловчи ашёнинг йўқолиши, кам чиқиши ёки шикастланиши енгиб бўлмас куч таъсири оқибатида; ашёнин уни сақлаш учун қабул қилиш чоғида омонат сақловчи билмаган ва билиши шарт бўлмасаган яширин хоссалари туфайли; бундан ташқари, сақланаётган ашёнинг йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги юк топширувчининг қасддан қилганлиги ёки қўпол эҳтиётсизлиги натижасида юз берганлигини исботламаса, жавобгар бўлади. Агарда шартномада назарда тутилган сақлаш муддати ёки омонат сақловчининг талабига кўра ашёни қайтариб олиши шарт бўлган вақт тугагач, юк топширувчи сақланаётган ёшани қайтариб олмаса, омонат сақловчи бундан буён ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги учун қасддан ҳаракат қилган ёки қўпол эҳтиётсизлик қилган тақдирдагина жавоб беради. Омонат сақловчининг жавобгарлик даражаси ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Омонат сақловчи сақлаш учун топширилган ашёнинг йўқотилиши ёки кам келиши учун йўқотилган ёки кам келган мулк қиймати миқдорида ёки унинг зарарлантирилиши натижасида қиймати қанчалик камайган бўлса, шу сумма миқдорида жавобгар бўлади. Ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги туфайли юк топширувчига етказилган зарар, агар қонунда ёки омонат сақлаш шартномасида бошқача ҳол назарда тутилган бўлмаса, ФКнинг 324-моддасига мувофиқ омонат сақловчи томонидан қопланади.

Ашё текин сақланганида унинг йўқолиши, кам чиқиши ёки шикастланиши туфайли юк топширувчига етказилган зарар йўқолган ёки етишмаётган ашёларнинг қиймати миқдорида; ашёлар шикастланганлиги учун уларнинг қиймати қанча суммага камайган бўлса, шунча сумма миқдорида қопланади. Агар омонат сақловчи жавобгар бўлган ҳолда шикаст етиши натижасида ашёнинг сифатида дастлабки вазифаси бўйича фойдаланиш мумкин бўлмайдиган даражада ўзгарган бўлса, юк топширувчи ундан воз кечишга ва омонат сақловчидан ушбу ашёнинг қийматини, шунингдек, агар қонунда ёки омонат сақлаш шартномасида назарда тутилган бўлса, бошқа зарарни ҳам қоплашни талаб қилишга (ФКнинг 890-моддасига мувофиқ) ҳақли. Агар омонат сақловчи ашёни сақлаш учун қабул қилиб олаётган пайтида унинг хоссаларини билмаган ва билиши шарт бўлмаган бўлса, юк топширувчи сақлаш учун топширилган ашёнинг хоссалари туайли етказилган зарарни омонат сақловчига тўлаши шарт. Қонун ҳужжатларида, шартномада юк топширувчининг талаби билан омонат сақлаш мажбуриятининг бекор бўлиши ҳам назарда тутилади. Агар шартномада юкни қайтариб беришнинг бошқача муддати белгиланган бўлса ҳам омонат сақловчи юк топширувчининг талаби билан сақлашга қабул қилинган ашёни дарҳол қайтариб бериши керак. Бу ҳолда агар омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, юк топширувчи мажбуриятни муддатидан олдин бекор қилиши туфайли омонат сақловчига етказилган зарарни тўлаши шарт. Мулкни омонат сақлаш бурчи транспорт ҳуқуқига оид нормаларда ҳам назарда тутилади (юк, йўловчи ва багаж ташиш шартномалари бўйича меъёрларда). Бунда ҳолларда омонат сақлаш асосий бурч бўлиб белгиланмасдан, балки шу шартномалар бўйича назарда тутиладиган қўшимча бурч бўлиб ҳисобланади.

Масалан, таъминот шартномаси бўйича юборилган маҳсулотлар учун олувчи томонидан сабаб билан ҳақ тўланмаган тақдирда ҳам, шунингдек, буюртма қилинмаган маҳсулотлар олинганида ҳам олувчи бу маҳсулотларни сақлаб туришга мажбур бўлади. 1. Ломбардда омонат сақлаш (шартномаси). Ломбардда омонат сақлаш учун фуқаролардан шахсий истеъмолга мўлжалланган кўчар ашёлар қабул қилиниши мумкин. Ашёни ломбардда омонат сақлаш шартномаси ломбард томонидан юк топширувчига (мижозга) унинг номи ёзилган сақлов паттаси бериш йўли билан расмийлаштирилади. Ломбардда омонат сақлаш шартномасига мувофиқ, фуқаролар ўзларига тегишли бўлган истеъмол қилинмайдиган ашёларни ҳақ эвазига келажакда ашёни, мулкни эгсига қайтариш шарти ёки мулк эгасига қайтариб олиш шарти билан топширади. Ломбард шартномаси оммавий характерга эга, чунки бу шартномадан қонун ҳужжатларида бошқача ҳол қайд қилинган бўлмаса, ҳамма фуқаролар фойдаланиш ҳуқуқига эга. Ломбардлар махсус рухсатлар асосида фаолият кўрсатадилар, уларни ташкил қилиш ҳамда бекор қилиш тегишли органлар ва қонун-қоидалар асосида амалга оширилади. Айрим турдаги ашёларни ломбардларга қабул қилишда махсус қоидалар татбиқ қилиш асосида расмийлаштирилади. Ломбардларга фуқаролар томонидан ашёларни топшириш улар ўртасидаги тузиладиган шартномаларга асосан амалга оширилади, ашёни топшириш вақтида тегишли квитенция (патта) ашёни топширган тарафга берилади. Ломбардга ашёни топшириш вақтида топширилаётган нарсани баҳолаш асосида қабул қилинади. Топширилаётган ашёни баҳолаш қабул қилиш вақтдаги нархлар асосида амалга оширилади.

Ломбард сақлаш учун қабул қилинган ашёларни ФКнинг 894-моддаси 3-қисмига мувофиқ чиқарилган нархнинг тўлиқ суммасида ўз хисобидан юк топширувчи фойдасига суғурталаши шарт. Ломбардларда ашёлар қонун ҳужжатлари, шартномалар ва тегишли қоидаларга мувофиқ аниқ белгиланган муддатлар асосида сақланади. ФКнинг 895-моддасига мувофиқ юк топширувчи ашёларни қайтариб олишдан бош тортган тақдирда, ломбард уларни 3 ой мобайнида сақлаб туриши шарт. Бу муддат ўтганидан кейин талаб қилиб олинмаган ашёлар ломбард томонидан ФКнинг 289-моддаси 7-қисмида белгилаб қўйилган тартибда сотилиши мумкин. Ашёларни сотишдан тушган пулдан сақлаш ҳақи ва ломбардга тегишли бошқа тўловлар қопланади. Пулнинг қолган қисми ломбард томонидан сақлов паттасининг эгасига у тақдим этилганида қайтариб берилади. Омонат сақлаш шартномасига биноан ашёни қўиқлашдан иборат бўлган асосий вазифа, шу ашё омонат сақловчининг бевосита ихтиёрига ўтганидан кейингина амалга оширилади. Демак, омонат сақлаш шартномасини тузилган деб ҳисоблаш учун тарафларнинг ўзаро келишувларидан ташқари, ашёнинг топширилиши ҳам талаб қилинади. Омонат қабул қилувчининг асосий бурчи омонат тарзида қўйилган нарсани сақлашдир. Унинг бошқа бурчлари ўша асосий бурчга боғлиқ бўлади. Омонат сақловчи мулкни сақлаши учун шартномада назарда тутилган ёки зарур бўлган барча чораларни кўришга мажбур. Аёшани сақлаш юзасидан кўриладиган зарур чораларнинг характери ҳар қайси омонатнин аниқ шартномаларга қараб ё амалдаги махсус қоидалар билан ёки ўзаро келишув бўйича белгиланиши мумкин. Агар шартномаларда ёки махсус қоидалар омонатга қўйилган ашёнинг қанда сақланиши лозимлиги кўрсатилмаган бўлса, омонатга олувчи мулкни сақлаш учун қай тарзда олган бўлса, кейинчалик шу тарзда тўла-тўкис ҳолда омонат қўйувчига қайтариши керак. Агар шартномада бошқача ҳол кўрсатилмаган бўлса, омонат сақловчи чақлаш учун ўзига топширилган мулкдан фойдаланишга ҳақли эмас. Бундан

ташқари, омонат сақловчининг ашёни қайтариш билан вақтда, башарти омонат сақлаш шартномасида бошқача тартибназарда тутилган бўлмаса, сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, уни сақлаш вақтида олинган ҳосил ва даромадларни ҳам топшириши шарт (ФКнинг 880- моддаси). Лекин омонат сақловчи ўзига сақлаш учун топширилган ашёдан юк топширувчининг розилигисиз фойдаланишга, шунингдек, учинчи шахсларга ундан фойдаланиш имкониятини беришга ҳақли эмас, сақланаётган ашёдан фойдаланиш унинг тўлиқ сақланишини таъминлаш учун зарур бўлган ҳоллар бундан мустасно (ФКнинг 881-моддаси). Омонат сақлаш шартларини ўзгартириш лозим бўлиб қолса, омонат сақловчи ашёни сақлаш шартларини ўзгартириш зарурлиги ҳақида дарҳол юк топширувчини хабардор қилиши ва унинг жавобини кутиши шарт. Ашёнинг йўқолиши ёки шикастланиши хавфи бўлган тақдирда, омонат сақловчи сақлаш шартномасида назарда тутилган сақлаш усули, жойи ва бошқа шартларни бк топширувчининг жавобини кутмасдан ўзгариши шарт. Агар сақлаш вақтида ашёнинг бузилиши хавфи аниқ бўлиб қолса ёки ашё бузилган бўлса ёки унинг тўлиқ сақланишини таъминлашга имкон бермайдиган вазиятлар вужудга келган бўлса, юк топширувчи эса ўз вақтида чоралар кўришини кутиш мумкин бўлмаса, омонат сақловчи амалда бўлган баҳода, нархда мустақил сотишга ҳақли. Агар мазкур вазиятлар омонат сақловчи айбдор бўлмаган сабабларга кўра вужудга келган бўлса, у сотиш учун ўз ҳаракатларини харид баҳосидан ундириш ҳуқуқига эга (ФКнинг 882- моддаси). Маълумки. қонун ҳужжатлари ва фуқаролик муомаласидан чиқарилмаган ҳамда омонат сақлаш қоидаларига зид бўлмаган ҳар хил ашёлар ва мол-мулкларни сақлаш мумкин. Шулардан хавли хоссаларга эга бўлган ашёларни сақлаш, агар юк топширувчи тез ёнадиган, портлаш хавфи бўлган ёки ўз табиатига кўра хавфли бўлганашёларни сақлаш учун топшираётган вақтда сақловчини уларнинг хоссалари ҳақида огоҳлантирмаган бўлса, омонат сақловчи бу ашёларни кўрилган зиённи юк

топширувчига тўламаган ҳолда истаган вақтда зарарсизлантириши ёки йўқ қилиб ташлаши мумкин. Юк топширувчи бундай ашёлар сақланиши муносабати билан сақловчига ва учинчи шахсларга етказилган зарар учун жавоб беради. гар хавфли хоссаларга эга бўлган ашёлар сақлаш учун профессионал омонат сақловчига топширилган вақтда ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган қоидалар бундай ашёлар сақлаш учун нотўғри ном билан топширилган ва омонат сақловчи уларни қабул қилиб олиш чоғида сиртдан кўздан кечириш йўли билан уларнинг хавфли хоссаларга эгалигини била олмаган тақдирда қўлланилади (ФКнинг 883-моддаси). Агар ашёлар ҳақ эвазига сақланган тақдирда, ФКнинг 883-моддаси биринчи ва иккинчи қисмларида назарда тутилган ҳолларда ашёларни сақлаш учун тўланган ҳақ қайтариб берилмайди, борди-ю бу ҳақ тўланмаган бўлса, омона сақловчи учун тўла-тўкис ундирию олиши мумкин. Агар омонат сақловчи хабардор бўлгани ҳолда ва унинг розилиги билан сақлашга қабул қилинганда, ФКнинг 883-моддаси 1-қисмида кўрсатилган ашёлар, гарчи уларни сақлаш шартларига риоя этилган бўлса-да, атрофдагилар учун ёки омонат сақловчи ёхуд учинчи шахсларнинг мол- мулки учун хавфли бўлиб қолган бўлса ҳамда вазият омонат сақловчининг юк топширувчидан уларни дарҳол бу талабни бажармаса, ушбу ашёлар омонат сақловчи томонидан юк топширувчига зиённи тўламаган ҳолда зарарсизлантирилиши ёки йўқ қилиб ташланиши мумкин. Бундай ҳолларда юк топширувчи ушбу ашёларни сақлаш муносабати билан келтирилган зарар учун омонат сақловчи ва учинчи шахслар олдида жавобгар бўлмайди (ФКнинг 883-моддаси). Агар қонун ҳужжатларида ёки омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, омонат сақловчи юк топширувчининг розилигисиз ашёни сақлаш учун учинчи шахсга топширишга ҳақли эмас. Башарти уни юк топширувчининг манфаатлари зарур қилиб қўйган ва омонат сақловчи унинг розилигини олиш имкониятидан маҳрум бўлмаса, омонат

сақловчи ашёнинг учинчи шахсга топширилганлиги ҳақида юк топширувчини кечиктирмай хабардор қилиши шарт. Сақлаш учун ашё топширилган учинчи шахснинг ҳаракатлари учун омонат сақловчи жавоб беради. Яна омонат қўйган шахснинг бурчларидан бири-омонат сақлаганлик учун сақловчига сақлаш тамом бўлгандан кейин ҳақ тўлш ҳисобланади ва бунда агарда омонат сақлаш учун даврлар бўйича тамом бўлиши билан тўланиши шарт. Агар омонат сақлаш омонат сақловчи жавобгар бўлмаган вазиятлар туфайли шартлашилган муддатидан олдин тўхтатилса, омонат сақловчи ҳақининг муносиб қисмини, ФКнинг 883-моддасининг 1, 2 ва 3- қисмларда назарда тутилган ҳолларда эса, ҳақнинг ҳаммасини олиш ҳуқуқига эга бўлади. Агар омонат сақлаш омонат сақловчи жавобгар бўладиган вазиятла туфайли муддатидан олдин тўхтатилса, у сақланганлик учун ҳақ талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди, аксинча, бу ҳақ устидан олган суммаларни эса юк топширувчига қайтариши шарт. Бундан ташқари, тарафлар ўртасида омонат сақлаш билан боғлиқ бўлган харажатларни қоплаш масаласи ҳам назарда тутилади. Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ашёни сақлаш харажатлари тўланадиган ҳақ суммасига киритилади. Агар омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ашё текинга сақланганига юк топширувчи амалда қилинган зарур харажатларни омонат сақловчи тўлаши шарт. ФКнинг 887-моддасида айтилишича, агар ашёни сақлаш учун қилинган, одатдаги бундай харажатлардан ортиқ бўлмаган ҳамда омонат сақлаш шартномаси тузиш чоғида тарафлар олдиндан кўриши мумкин бўлмаган харажатлар (алоҳида харажатлар), башарти юк топширувчи ушбу ҳужжатларга розилик берган ёки уларни кейинчалик маъқуллаган бўлса, шунингдек, қонун ҳужжатларида ёки шарномада назарда тутилган бошқа ҳоллар омонат сақловчига тўланади.

Алоҳида харажатларни қилиш зарур бўлиб қолганида омонат сақловчи юк топширувчидан ушбу харажатларга розилик сўраши шарт. Агар юк топширувчи омонат сақловчи кўрсатган муддатда ёки жавоб бериш учун етарли бўлмаган вақтда ўзининг рози эмаслигини хабар қилмаса, у алоҳида харажатларга рози бўлган деб ҳисобланади. Агарда ишнинг ҳолатларига кўра юк топширувчининг розилигини олдиндан олиш мумкин бўлсада, омонат сақловчи бундай розиликни олмасдан туриб сақлаш учун алоҳида харажатлар қилган ва юк топширувчи кейинчалик уларни маъқулламаган тақдирда, омонат сақловчи алоҳида харажатларни фақат ушбу харажатлар қилинмаса ашёга етказилиши мумкин бўлган зарар доирасида қоплашни талаб қилиши мумкин. Агар сақлаш шартномасида бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, алоҳида харажатлар сақлаш ҳақига қўшимча равишда тўланади. Яна бир муҳим бурчлардан бири юк топширувчининг шартномада назарда тутилган сақлаш муддати тамом бўлгач, сақлаш учун топширилган ашёни қайтариб олишидир. Агарда юк топширувчи ашёни олишдан бош тортган тақдирда, агар омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, омонат сақловчи ашёни мустақил суратда сотишга, унинг қиймати белгиланган энг кам иш ҳақининг эллик бараварига тенг суммадан ортиқ бўлган тақдирда эса (ФКнинг 376, 380, 381-моддаларида) назарда тутилган тартибда сотишга ҳақли. Лекин ашёни сотишдан тушган сума омонат сақловчига тегишли ҳақ чегириб ташлангач, юк топширувчига берилади. Омонат сақловчи сақлаш учун қабул қилинган ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги учун ФКнинг 333-моддасида назарда тутилган асосларга кўра жавобгар бўлади. Агарда пофессионал омонат сақловчи ашёнинг йўқолиши, кам чиқиши ёки шикастланиши енгиб бўлмас куч таъсири оқибатида;

ашёнин уни сақлаш учун қабул қилиш чоғида омонат сақловчи билмаган ва билиши шарт бўлмасаган яширин хоссалари туфайли; бундан ташқари, сақланаётган ашёнинг йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги юк топширувчининг қасддан қилганлиги ёки қўпол эҳтиётсизлиги натижасида юз берганлигини исботламаса, жавобгар бўлади. Агарда шартномада назарда тутилган сақлаш муддати ёки омонат сақловчининг талабига кўра ашёни қайтариб олиши шарт бўлган вақт тугагач, юк топширувчи сақланаётган ёшани қайтариб олмаса, омонат сақловчи бундан буён ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги учун қасддан ҳаракат қилган ёки қўпол эҳтиётсизлик қилган тақдирдагина жавоб беради. Омонат сақловчининг жавобгарлик даражаси ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Омонат сақловчи сақлаш учун топширилган ашёнинг йўқотилиши ёки кам келиши учун йўқотилган ёки кам келган мулк қиймати миқдорида ёки унинг зарарлантирилиши натижасида қиймати қанчалик камайган бўлса, шу сумма миқдорида жавобгар бўлади. Ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги туфайли юк топширувчига етказилган зарар, агар қонунда ёки омонат сақлаш шартномасида бошқача ҳол назарда тутилган бўлмаса, ФКнинг 324-моддасига мувофиқ омонат сақловчи томонидан қопланади. Ашё текин сақланганида унинг йўқолиши, кам чиқиши ёки шикастланиши туфайли юк топширувчига етказилган зарар йўқолган ёки етишмаётган ашёларнинг қиймати миқдорида; ашёлар шикастланганлиги учун уларнинг қиймати қанча суммага камайган бўлса, шунча сумма миқдорида қопланади. Агар омонат сақловчи жавобгар бўлган ҳолда шикаст етиши натижасида ашёнинг сифатида дастлабки вазифаси бўйича фойдаланиш мумкин бўлмайдиган даражада ўзгарган бўлса, юк топширувчи ундан воз кечишга ва омонат сақловчидан ушбу ашёнинг қийматини, шунингдек, агар қонунда ёки омонат сақлаш шартномасида назарда тутилган бўлса, бошқа

зарарни ҳам қоплашни талаб қилишга (ФКнинг 890-моддасига мувофиқ) ҳақли. Агар омонат сақловчи ашёни сақлаш учун қабул қилиб олаётган пайтида унинг хоссаларини билмаган ва билиши шарт бўлмаган бўлса, юк топширувчи сақлаш учун топширилган ашёнинг хоссалари туайли етказилган зарарни омонат сақловчига тўлаши шарт. Қонун ҳужжатларида, шартномада юк топширувчининг талаби билан омонат сақлаш мажбуриятининг бекор бўлиши ҳам назарда тутилади. Агар шартномада юкни қайтариб беришнинг бошқача муддати белгиланган бўлса ҳам омонат сақловчи юк топширувчининг талаби билан сақлашга қабул қилинган ашёни дарҳол қайтариб бериши керак. Бу ҳолда агар омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, юк топширувчи мажбуриятни муддатидан олдин бекор қилиши туфайли омонат сақловчига етказилган зарарни тўлаши шарт. Мулкни омонат сақлаш бурчи транспорт ҳуқуқига оид нормаларда ҳам назарда тутилади (юк, йўловчи ва багаж ташиш шартномалари бўйича меъёрларда). Бунда ҳолларда омонат сақлаш асосий бурч бўлиб белгиланмасдан, балки шу шартномалар бўйича назарда тутиладиган қўшимча бурч бўлиб ҳисобланади. Масалан, таъминот шартномаси бўйича юборилган маҳсулотлар учун олувчи томонидан сабаб билан ҳақ тўланмаган тақдирда ҳам, шунингдек, буюртма қилинмаган маҳсулотлар олинганида ҳам олувчи бу маҳсулотларни сақлаб туришга мажбур бўлади. 2. Бойликларни банкда сақлаш . Омонат сақлашнинг яна бир тури бойликларни банкда омонат сақлашдир. Банк, банк операцияларидан ташқари, мижозлар билан турли битимларни тузиши мумкин. Жумладан, банк қимматли қоғозларни, қимматбаҳо металлар ва тошларни, бошқа бойликларни, шунингдек, ҳужжатларни сақлаш учун қабул қилиши мумкин.

Банкда бойликларни сақлаш шартномаси банк томонидан бойлик топширувчига номи ёзилган сақлов ҳужжатини бериш йўли билан расмийлаштирилади. Бу ҳужжатни тақдим этиш банк томонидан сақланаётган бойликларни бойлик топширувчига бериш учун асос бўлади. Ушбу ҳужжатларни банкка тақдим этиш йўли билан топширилган нарсаларни қайтариб олиш мумкин. Қимматли қоғозларни сақлаш (депозит) шартномасида назарда тутилган ҳолларда банк уларнинг тўлиқ сақланишини таъминлашдан ташқари, ушбу қоғозларга нисбатан юридик аҳамиятга эга ҳаракатларни ҳам (вакиллик ва ҳоказо) амалга оширади. Фуқаролик кодексининг 896-моддаси 3-қисмига мувофиқ, бойликларни якка тартибдаги пўлат сандиқдан (пўлат сандиқ бўлинмасидан, сақлаш учун мўлжалланган алоҳида махсус ихтисослашган бинодан) фойдаланган ҳолда сақлаш шартномаси банк томонидан бойликларни сақлаш учун қабул қилиш ҳаракатларини бойлик топширувчини кўрсатадиган варақча, кўрсатувчининг пўлат сандиқни очиш ва ундан бойликларни олиш ҳуқуқини тасдиқлайдиган бошқа белги ёки ҳужжат бериш йўли билан тузилиши мумкин. Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, бойлик топширувчи истаган вақтида бойликларни пўлат сандиқлан олиши, уларни қайта кўйиши, сақланаётган ҳужжатлар билан ишлаши мумкин. Бунда банк бойлик топширувчининг бойликларини олишни ва қайтариб топширишни ҳисобга олиш ҳуқуқига эга. Ушбу турдаги омонат сақлаш шартномасидан жаҳоннинг кўпгина мамлакатида олтин, олмос тақинчоқлар, заргарлик буюмлари, сиёсий ёки тарихий жиҳатдан фавқулодда аҳамиятга эга бўлган нодир ҳужжатлар сақлашда ўринли фойдаланилади. Шунинг учун ҳам бу турдаги омонат ашёларга нисбатан йўқолиш, ўғирлашлар камроқ учрайди. Бойлик топширувчи бойликларнинг бир қисмини пўлат сандиқдан олган тақдирда, банк бойликларнинг қолган қисми бут сақланиши учун жавобгар бўлади.

Ушбу (ФКнинг 896-моддасида) белгиланда банкнинг пўлат сандиғида бойликларни сақлаш қоидалари банк ўз пўлат сандиғини мулк ижараси шартлари асосида фойдаланиш учун бошқа шахсга берадиган ҳолларда тааллуқли бўлмайди. 3. Ашёларни транспорт ташкилотларининг юкхоналарида сақлаш . Омонат сақлашнинг ушбу турида транспорт ташкилотларининг ихтиёридаги юкхоналар ва бошқа фуқаролардан уларда йўл ҳужжатлари бор ёки йўқлигидан қатъи назар, ашёларни сақлаш учун қабул қилиши шарт. Ашёни транспорт ташкилотларининг юкхоналарида сақлаш шартномаси оммавий ҳисобланади. Ашё сақлаш учун юкхонага қабул қилинганлигини тасдиқлаш юзасидан (автомат юкхоналаридан ташқари) юк топширувчига патта ёки номерли жетон берилади. Патта ёки жетон йўқотилган тақдирда юкхонага топширилган ашё юк топширувчига ушбу ашё ўзига қарашли эканлигининг исботини тақдим этган тақдирда берилади. Юкхонага топширилган ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги оқибатида юк топширувчи кўрган зарар суммаси, агар ашёни сақлашга топшириш пайтида у нархланган бўлса ёки зарарнинг ўрнини қоплашга керакли сумма хусусида тарафлар келишиб олган бўлсалар, зарарни қоплаш тўғрисида талаб қўйилган пайтдан бошлаб бир сутка муддатда юк топширувчига тўланади. Ашё махсус қоидалар ёки тарафларнинг келишуви билан белгиланган муддатга юкхонага топширилиши мумкин. Кўрсатилган муддатда талаб қилиб олинмаган ашёни юкхона яна 30 кун сақлаш туриши мумкин. Ушбу муддат тамом бўлгач, талаб қилиб олинмаган ёки ашё сотилиши, сотишдан тушган пул эса ФКнинг 895-моддасига мувофиқ тақсимланиши мумкин. Ушбу турдаги омонат сақлаш шартномаси бўйича кейинги пайтларда суд амалиётида шундай ҳоллар автомат-сақлов жойларининг носозлиги

оқибатида келиб чиқадиган зарарларни қоплаш ҳоллари учун қўйилган талаблар ижара муносабатларига ўхшаб кетади. 4. Ашёни ташкилотларнинг кийимхоналарида сақлаш . Агар ташкилотларнинг кийимхоналарида ашёларни ҳақ эвазига сақлаш ҳақида ашёни сақлашга топшириш вақтида келишиб қўйилган ёки бошқа очиқ усулда шартлашилган бўлмаса, уларда ашё сақлаш бепул ҳисобланади. Бу усулда омонат сақлаш учун устки кийимлар, бош кийимлар ва бошқа кийимхонада сақлаш учун топширилади, уларни қабул қилиб олганлигини тасдиқлаш учун кийим топширувчига номерли жетон ёки ашё сақлаш учун қабул қилиб олинганлигини тасдиқловчи бошқа белги берилади. Кйимхонага топширилган ашё жетон тақдим этувчига берилади. Бунда сақловчи жетон тақим этувчининг ашёни олишга ваколатларини текшириши шарт эмас (ФКнинг 898-моддаси3-қисмига мувофиқ). Бироқ омонат сақловчи жетон унинг тақдим этувчига қарашли эканлигига шубҳаланса, ашёни жетон тақдим этувчига қайтариб беришни тўхтатиб туришга ҳақли. Агарда кийим топширувчи жетонни йўқотиб қўйган, лекин унинг ашёларни кийимхонага топширилганлиги ёки ашёларнинг унга тегишлилиги сақловчида шубҳа туқдирмаган ёхуд юк топширувчи томонидан исботланган ҳолларда ҳам сақловчи киимхонадаги ашёни беришна ҳақли. Ташкилотларнинг ашёлар кийимхоналарда бут сақланиши учун жавобгарлиги, шунингдек, талаб қилиб олинмаган ашёларни сақлаш муддатлари (ФКнинг 897-моддаси 4-5-қисмларида кўрсатилган қоидалар бўйича) белгиланади. 5. Ашёни меҳмонхонада сақлаш . Ашёни меҳмонхонада ва шунга ўхшаш корхоналарда (дам олиш жойларида, санаторийларда, пансионатларда, ҳаммомларда ва бошқаларда) ундан фойдаланаётган ёки вақтинчалик яшаётган шахс томонидан олиб кирилган ашёларнинг йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги учун омонат сақловчи сифатида алоҳида келишув бўлмаган тақдимда ҳам жавоб беради, ашё енгиб

бўлмайдиган куч, ашёнинг ўз хоссалари оқибатида ёки меҳмонхонада яшовчининг ўзи, унинг ҳамрохлари ёки унинг ёнига келган шахслар айби билан йўқолган, кам чиққан ёки шикастланган ҳолларда бундан мустасно (ФКнинг 899-моддаси 1-қисми). Меҳмонхона ходимларига ишониб топширилган ашё ёки мўлжалланган жойга (меҳмонхона номери ва бошқаларга) жойлаштирилган ашё меҳмонхонага олиб кирилган ашё деб ҳисобланади. Пул, бошқа валюта қимматликлари қоғозлар ва бошқа қимматбаҳо ашёлар сақлаш учун алоҳида омонат сақлаш шартномаси бўйича қабул қилиб олинган бўлсагина, меҳмонхона уларнинг йўқолганлиги учун жавобгар бўлади. Агарда меҳмонхонада яшаётган яшаётган шахс ўз ашёларининг йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлигини билиб қолса, меҳмонхона маъмуриятига бу ҳақда кечиктирмай хабар қилиши шарт. Акс ҳолда меҳмонхона ашёларининг тўлиқ сақланмаганлиги учун жавобгарликдан озод қилинади. Меҳмонхона бу ерда яшаётган шахсларнинг ашёлари сақланиши учун жавобгарликни ўз зиммасига олмаслигини эълон қилган тақдирда ҳам жавобгарликдан озод қилинмайди. Бундан меҳмонхоналарда талаб қилиб олинмаган ашёлар сақланиши муддатлари ва уларнинг тақдири ФКнинг 897-моддасининг 5-қисмида ёзиб қўйилган қоидаларга муовфиқ белгиланади. Ушбу юқоридаги кодекс моддасининг қоидалари дам олиш уйлари, санаторийлар, ётоқхоналар, ҳаммомларда, шунингдек, ташкилотларга келадиган фуқароларнинг ашёларни сақлаш учун махсус ажратилган жойларга эга бўлган бошқа ташкилотларда ҳам ашёларни сақлашга нисбатан қўлланилади. 6. Низоли ашёларни сақлаш (секвестр) . Омонат сақлашнинг яна бир тури секвестр тўғрисидаги шартномадир. Бу турдаги шартнома кўпгина давлатлар қонунчилигида маълум. Лекин Ўзбекистон Ресмпубликаси

Фуқаролик қонунчилигида янги бўлиб, асосан, секвестр тўғрисидаги шартнома бўйича ашёга эгалик қилиш хусусида ораларида низо чиққан икки ёки бир неча шахс низоли учинчи шахсга берадилар. Учинчи шахс низо ҳал бўлгач, ашёни суд қарори билан ёки низолашаётган ҳамма шахсларнинг келишувига мувофиқ кимга тегишли бўлса, ўша шахсга қайтариб бериш мажбуриятини олади. Низоли ашё суднинг қарорига кўра, секвестр тартибида сақлаш учун топширилиши мумкин (суд секвестри). Бу суд томонидан тайинланган шахс ҳам, шунингдек, баҳслашаётган тарафларнинг ўзаро келишувига мувофиқ белгиланадиган шахс ҳам суд секвестри бўйича омонат сақловчи бўлиши мумкин. Ҳар иккала ҳолда ҳам, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, омонат сақловчининг розилиги талаб қилинади (ФКнинг 900-моддаси). Секвестр тартибида сақлашга кўчар мулклар ҳам, шунингдек, кўчмас мулклар ҳам топширилиши мумкин. 7. Товар омборида омонат сақлаш. Тадбиркорлик фаолияти сифатида товарларни сақлайдиган ва сақлаш билан боғлиқ хизматларни кўрсатадиган ташкилот товар омбори дейилади. Бизга маълумки, агар қонун ҳужжатларига мувофиқ товар омбори товарларни сақлаш учун чегараланган доирадаги шахслардан қабул қилиши мумкин бўлган омборлар жумласига киртилган бўлмаса, у умумий фойдаланишдаги омбор деб ҳисобланади. Омбор омонат сақлаш шартномаси бўйича товар омбори (сақловчи) товар эгаси (юк топширувчи) томонидан ўзига топширилган товарларни ҳақ эвазига сақлаш ва уларни тўлиқ ҳолича қайтариб бериш мажбуриятини олади (ФКнинг 903-моддаси). Омборда омонат сақлаш шартномаси ёзма равишда тузилади. Агар омборда сақлаш шартномаси тузиш ва товарни омборга қабул қилиб олиш омбор ҳужжати билан тасдиқланган бўлса, омборда омонат сақлаш

шартномасининг ёзма шаклига роия қилинган ҳисобланади. Шартнома ёзма равишда икки томонлама, ҳақ бараварига ёки текин тузилиши мумкин. Агар қонун ҳужжатларидан ёки омборда омонат сақлаш шартномасидан товар омбори ўзига сақлаш учун топширилган товарларни тасарруф этиш мумкинлиги келиб чиқса, у ҳолда тарафларнинг муносабатларига ФКнинг 41-боби қарз ва кредит ҳақидаги қоидалари қўлланилади. Товар омборида омонат сақлаш шартномасининг иштирокчилари тадбиркорлар ҳам бўлиши мумкин. Бу ўринда омонат сақловчи бўлиб, товар омборлари деб тан олинган корхоналар, бундан ташқари, тегишли ваколат органларнинг махсус лицензиялари асосида хусусий товар омборларига эга фуқаролар бўлиши мумкин. Ҳозирги бозор муносабатлари жадал ривожланаётган бир даврда, айниқса, савдо тофарларини хусусий омборларда сақлаш амалиётида кўп учрайди. Бу товар омборлари қонун ҳужжатларига ва товар сақлаш тўғрисидаги қоидаларга зид бўлмаан ҳамманинг омонатини қабул қилишга мажбурдир. Ушбу шартнома ҳам оммавий шартнома ҳисобланади. Лекин махсус мўлжалланган товар омборларида ундан фойдаланувилар доираси чекланиши, бундан ташқари, товар омборлари махсус идораларга тегишли ҳам бўлиши мумкин. Товар омбори зиммасига қуйидаги мажбуриятлар юкланади: товар омбори стандарслар, техникавий шартлар, технология йўриқномалари, айрим турдаги товарларни сақлаш қоидаларида, омбор учун мажбурий бўлган бошқа махсус норматив ҳужжатларда белгилаб қўйилган сақлаш шартларига риоя қилиши лозим; агар омборда омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, товар омбори товарларни сақлаш учун қабул қилиб олаётганида уларни ўзи ҳисобидан кўздан кечириши керак; агар омонат сақлаш эгасизлантириш йўли билан амалга оширилаётган бўлса, товар омбори товар эгасиз тофарларни ёки уларнинг намуналарини

кўздан кечириш, намуна олиш ҳамда товарларнинг тўлиқ сақланишини таъминлаш учун зарур чора-тадбирларни кўриш имкониятларини бериши шарт. Ушбу ҳол амалиётда жуда кўп учрайди. Масалан, хўжаликлар ўзлари етиштирган техника экинлари ҳосилини, дон, ғалла ва бошқаларни эгасизлантириб сақлайдилар. Улар келажакда ҳудди ўзи топшириш намунадаги, сортдаги, шу турдаги нарсани талаб қилиб олиш шарти билан топширадилар. Ушбу сақлашга қабул қилинган ашёларни омонат сақловчи, ҳудди ўзининг ашёсидай сақлаш ва сақлаш билан боғлиқ бўлган ҳамма чораларни кўриш мажбуриятини олади. Товарларнинг тўлиқ сақланишини таъминлаш учун сақлаш шароитларини тезлик билан ўзгартириш талаб қилинадиган ҳолларда товар омбори зарур шошилинч чораларини мустақил кўришга ҳақли. У кўрилган чоралар тўғрисида товар эгасига хабар бериши шарт. Тарафларнинг яна муҳим ҳуқуқларидан бири товар омборида сақланиб бўлган нарсани қайтариб олиш вақтида юк топширувчи ушбу товар миқдори текширилишини талаб қилиш ҳуқуқларига ҳам эгадир. Агар текширишда сақланган товарда сақлаш қоидаларидагидан ҳам кам келганлиги аниқланса, бундай ҳолда у кам келганлик сабабларини тушунтириб, келтирилган зарарни ундириш ҳуқуқига эга бўлади. Агарда юк топширувчи ўзи топширган юк хавфли эканлигини яширганлиги кейинчалик маълум бўлиб қолса, бу катта зарар етказиш мумкин бўлган ҳолларда товар омбори шартномани бажаришдан бош тортишга ҳақли. Тарафлар ўртасида товар омборида юклар сақланганда қуйидаги ҳужжатларни бериш билан расмийлаштирилади: икки қисмли омбор гувоҳномаси; оддий омбор гувоҳномаси; омбор паттаси.

Икки қисмили омбор гувоҳномаси, унинг ҳар бир қисми ва оддий омбор гувоҳномаси қимматли қоғозлар бўлади. Икки қисмли ва оддий омбор гувоҳномаси гаров предмети бўлиши мумкин. Икки қисмли омбор гувоҳномасида қуйидагилар кўрсатилади: -товар сақлаш учун қабул қилган товар омборининг номи ва жойлашган манзили; -омбор гувоҳномасининг омбор реестри бўйича жорий номери; -товар сақлаш учун қабул қилиб олган ташкилот номи ёки фуқаронинг исми, шарифи, шунингдек, товар эгасининг жойлашган ери (яшаш жойи); -сақлаш учун қабул қилинган товарнинг номи ва миқдори-бирликлар сони ва (ёки) товар доналарининг сони ва (ёки) товарнинг ўлчови (оғирлиги) ҳажми; -агар муддат белгиланган бўлмаса, товар қанча муддатга сақлаш учун қабул қилинганлиги ёки товар талаб қилиб олингунча сақлаш учун қабул қилинганлиги, омонат сақланганлик учун тўланадиган ҳақ миқдори ёки бу ҳақни ҳисоблаб чиқаришга асос бўладиган тарифлар ва сақлаш ҳақини тўлаш тартиби; -омонат гувоҳномаси берилган сана. Икки қисмли омонат гувоҳномасининг иккила қисмида вакил шахснинг бир хил имзоси ва товар омборхонасинин муҳри бўлиши шарт. Агарда ҳужжат ФКнинг 909-моддаси талабларига мос келмайдиган бўлса, у икки қисмли омбор гувоҳномаси бўла олмайди. Омбор ва гаров гувоҳномаларини сақловчи омборда сақланаётган товарни тўла тасарруф этиш ҳуқуқига эга. Гаров гувоҳномасидан ажратилган омбор гувоҳномасини сақловчи товарни тасарруф этишга ҳақли, лекин гаров гувоҳномаси бўйича берилган кредитни тўламагунча товарни омбордан олиши мумкин эмас (ФКнинг 910- моддаси 2-қисми).

Гаров гувоҳномасини сақловчи ушбу гувоҳнома бўйича берилган кредит ва унинг фоизлари миқдорида товар бўйича гаров ҳуқуқига эга бўлади. Товар гаровга қўйилгани бу ҳақда омбор гувоҳномасига белги қўйилади. Агарда қонун ҳужжатларида бошқача ҳолат назарда тутилган бўлмаса, омбор гувоҳномаси ва гаров гувоҳномаси биргаликда ёки алоҳида-алоҳида топшириш ёзувлари бўйича топширилиши мумкин. Оддий омбор гувоҳномаси тақдим этувчига берилади. Бундан ташқари, оддий омбор гувоҳномасида ФКнинг 969-моддасида назарда тутилган маълумотлар бўлиши, шунингдек, у тақдим этувчига берилганлиги кўрсатилган бўлиши шарт. Товарни икки қисмли омборхона гувоҳномаси бўйича бериш қонунда белгиланган тартибда амалга оширилади. Бунда товар омбори товарни омбор ва гаров гувоҳномаларини (икки қисмли омбор гувоҳномасини) сақловчига бериб, ундан ушбу иккала гувоҳномани олади. Омбор гувоҳномасини сақловчи гаров гувоҳномасига эга бўлмаса, бироқ унинг юзасидан қарз суммасини тўлаган бўлса, товарни фақат омбор гувоҳномасига айирбошлаш йўли билан ва у бирлан биргаликда гаров гувоҳномаси бўйича бутун қарз суммаси тўланганлиги ҳақидаги патта тақдим этилгандагина беради. Омбор ва гаров гувоҳномаларининг сақловчиси товарни қисмларга бўлиб беришни талаб қилишга ҳақли. Бунда дастлабки гувоҳномалар ўрнига унга омборда қолган товар учун янги гувоҳномалар берилади .

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

O'xshashlar

Омонат саклаш шартномаси хакида умумий коидалар

Мулк ижараси шартномасининг алоҳида турлари. Лизинг шартномаси

Тадбиркорлик фаолияти сохасида кулланиладиган шартномалар тизими

Банк омонати ва банк ҳисобварағи шартномаси. Ҳисоб-китоблар. Қарз шартномаси ва кредит шартномаси

Пудрат шартномаси. Маиший пудрат шартномаси