Олий қонун чиқарувчи органнинг конституциявий моделлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.5 KB

Ko'chirib olish

Олий қонун чиқарувчи органнинг конституциявий моделлари Режа: 1 . Қонун чиқарувчи органлар умумий тавсифи 2 . Парламентнинг тузилиши (структураси) 3 . Парламент аъзолари 4 . Парламентнинг асосий ваколатлари

1 . Қонун чиқарувчи органлар умумий тавсифи Ўзбекистон мустақиллик йиллари давомида умуминсоний қадриятлар ва бой миллий анъаналар билан йўғрилган ўзига хос ривожланиш йўлини аниқлаб олди. Шу асосда давлат-ҳуқуқий амалиётда жаҳон парламентаризмининг бой тажрибасидан унумли фойдаланилиб, республика конституциявий тузумида халқ ҳокимиятчилиги, ҳокимиятларнинг бўлиниши принципларига мос давлат органлари тизимини шакллантирилди. Инсоният ҳуқуқий тафаккурининг маҳсули ҳисобланган ҳамда жамиятнинг умуммиллий вакиллик муассасаси сифатида дунёга келган парламент узоқ йиллар давомидаги тарихга эга ва унинг илдизлари XII - XIII асрлардаги инглиз парламенти ва испан кортесларига бориб тақалади. Парламент сўзининг луғавий маъноси француз тилидан олинган бўлиб, "гапирмоқ" маъносини англатади. Парламентаризм катта тараққиёт босқичини босиб ўтди ва унинг чинакам тарихи буржуа инқилоблари давридан бошланади.Эндиликда аксарият мамлакатларнинг парламент институтига эга эканлигини таъкидлаб ўтмоқ жоиз. Ҳозир ер куррасидаги 200 га яқин давлатнинг қарийб 177 тасида олий қонун чиқарувчи вакиллик органи-парламентлар бор. Ҳозирги замон парламентлари ўзларининг тузилиши, ваколатларининг ҳажми, ижтимоий таркиби, ўз мамлакатлари сиёсий тизимида тутган ўрни, сайланиш тартиби мавқеи билан бир-бирларидан ажралиб турадилар. Улар хатто номланиши, депутатларининг сони билан ҳам фарқ қиладилар, масалан: АҚШда 535 депутатдан иборат Конгресс, Хитой Халқ Республикасидаги Умумхитой Халқ вакиллари мажлисида 2979 аъзо, Россияда 626 депутатдан иборат Федерал Мажлис, Мисрда 454 депутатли Халқ Ассамблеяси, Исроилда 120 аъзодан иборат Кнессет, Исландияда 63 аъзодан иборат Альтнингни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Жаҳон парламентларининг кўпчилиги бир палатали тузилишга эга. Ер куррасидаги 65 та давлатда эса, икки палатали олий вакиллик органлари мавжуд. Одатда, икки палатали парламентнинг палаталаридан бири кўпинча "қуйи палата" деб юритилиб, у халқнинг ягона иродасини ифодалайди. (АҚШда - Вакиллар палатаси, Францияда - Миллат Мажлиси), бошқаси эса "юқори палата" деб аталиб, у давлатнинг таркибий қисм (ҳудуд)ларининг манфаатларини ифодалайди. Парламентларнинг бундай тузилиши муқим демократик анъаналар ҳамда федератив давлат тузилишига эга бўлган мамлакатларга хосдир. Масалан, шу каби парламентлар АҚШ, ГФР, Бразилия, Франция, Буюк Британия, Япония ва бошқаларда фаолият юргизмоқдалар.

Жамият манфаатларининг ифодачиси бўлмиш парламентлар, аҳолининг турли ижтимоий қатламлари гуруҳларининг вакилларидан ташкил топадилар. Кўриниб турибдики, дунёдаги парламентлар ранг-баранг, аммо улар ўз мамлакатларида муҳим ижтимоий вазифа-қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширадилар. Ўзбекистон Конституциясининг 10-моддасида, давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаи – халқ номидан фақат у сайлаган Республика Олий Мажлиси ва Президенти иш олиб боришлиги қайд этилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 11-моддасида айтилганидек, давлат ҳокимиятининг тизими-қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниш принципига асосланади. Унга кўра, давлат функциялари қонун чиқарувчи орган-Олий Мажлис, давлат ва ижроия ҳокимияти раҳбари–Ўзбекистон Республикасининг Президенти ва суд ҳокимияти ўртасида тақсимланади. Ўзбекистон Олий Мажлиси эса давлатнинг бошқа идоралари билан ҳамкорлик қилиш билан бирга, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади. Ҳокимиятлар тақсимланиши назариясида қонун чиқарувчи ҳокимият ало ҳ ида ўрин тутади. Конституциямизда кучли қонун чиқарувчи ҳокимиятни ташкил этишга ало ҳ ида эътибор берилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 76- моддасига мувофиқ Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси олий давлат вакиллик органи бўлиб, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси икки палатадан - Қонунчилик палатаси (қуйи палата) ва Сенатдан (юқори палата) иборат. И ккинчи чақириқ Олий Мажлиснинг X сессияси (2002 йил 12 декабрь) «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида» ва «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида»ги Конституциявий Қонунларнинг қабул қилиниши билан икки палатали парламент шакллантиришнинг асосий ҳуқуқий асосларини яратиш жараёни муҳим аҳамият касб этди. 2 . Парламентнинг тузилиши (структураси) Замонавий парламентлар, одатда, бир ёки икки ралатадан иборат бўлади. Бироқ яқин ўтмиш шуни кўрсатадики, парламент палаталари сони иккитадан ҳам ошиши мумкин. Масалан, собиқ Югославия Социалистик Федерал Республикасида Парламент палаталарининг сони олтитагача етган, 1984 йилда амалда бўлган Жанубий Африка Республикаси Конституциясига кўра эса, уч палатали тизимни ўрнатган. Парламент институтининг ватани хисобланаган Англияда дастлаб Парламент феодаллар ва руҳонийлардан таркиб топган. Вақт ўтиши билан Парламент мажлисларига графликлардан ва шаҳарлардан вакиллар таклиф қилина бошлади. Феодал, руҳоний ва

маъмурий-ҳудудий бирликлар ваклларидан ташкил топган Праламент йиғилишлари қўшма тартибда ташкил этилган. Вақт ўтиши билан йирик феодалларнинг Парламентдаги мавқеи ортиб борди, улар Парламент суд ваолатларини амалга оширишда ва Қирол томонидан юқори мансабдорларни тайинлашда кучли таъсир кучига эга бўла бошладилар. 14-асрнинг ўрталарига келиб, рафликлар ва шаҳарлар ваиллари йиғилиши алоҳида, феодаллар ҳамда руҳонийлар йиғилишлари алоҳида ўтказиладиган бўлди. Бу жараён бевосита кейинчалик мустаҳкам икки палатали тизимнинг қарор топишига олиб келди. Европада 18-асрга келиб кенг тарқалган инқилоблар бир палатали тизимнинг вужудга келишига олиб келди. Сабаби, инқилобчилар, айнан, бир палатали прламент инқилобий ғояларни самарали в оператив тарзда амалга ошириш имконини беради деб хисоблар эдилар. Бироқ аксарият ҳокимият ваколатларининг бир орган ихтиёрига берилиши деспотик бошқарув вужудга келиш хавфини туғдирар эди. Шунга асосан, 1787 йил АҚШда, 1795 йилда Францияда икки палатали тизим жорий қилинди. Икки палатали тизимнинг ижобий томони сифатида унинг фильтрация хусусияти эхтироф этилди. Кўпроқ консерватив хусусиятга эга бўлган юқори палата, қуйи палатанинг шошмашошарлик билан қабул қилган қонунларини ўзига хос чиғириқдан ўтказиш, ўйланмай амалга оширилган ислохотларнинг олдини олиш имконини берар эди. Ўз даврида Ш. Монтескье Англия икки палатали тизими ҳақида сўз юритиб, “Бу ерда бир- бирининг қарорларини бекор қилиш ваколати орқали ўзаро тийиб туриш механизмини вужудга келтирувчи Қонунчилик Мажлиси мавжуд ” деган сўзларни айтиб ўтган. 1 Америкалик олим Ж. Брайс ҳам икки палатали тизимда қуйи палатанинг шошмашошарлиги, қизиққонлиги ва лоқайдсизлигининг олдини олиш воситасини кўрган. 2 Социалистик ёндашув бир палатали тизимни ёқлаб чиққан бўлиб, унга биноан унитар давлат шароитида икки палатали тизим халқ ҳокимиятчилигига таҳдид солиши, парламентнинг вакиллик хусусиятини йўққа чиқариши мумкин. Социалистик таълимот икки палатали тизим фақат федератив давлат шароитидагина бўлиши лозим деган ғояни илгари суради. Бироқ жаҳон тажрибаси шуни кўрсатдики, унитар давлат шароитида икки палатали праламентнинг шакллантирилиши, демократик анъана ва қадриятларни янада мустаҳкамлаш, ҳуқуқ соҳасини янада такомиллаштириш, парламентнинг миллийлик хусусиятини янада ошириш имконини юзага келтиради. Аксарият федератив давлатларда ҳозирда икки палатали тизим жорий қилинган бўлиб, парламентнинг юқори палатаси федерация субъектлари вакилларидан ташкил топади. 1 Монтескье Ш. Избранные произведение. М., Политиздат, 1953 й., 298 б. 2 Брайс Ж. Американская Республика, 1-= исм, М., 1889 й., 120-б

Бундай тартиб АҚШ, Мексика, Австралия каби давлатларда ўрнатилган. Унитар давлатларда юқори палата, одатда, мақмурий-ҳудудий бирлик вакилларидан ташкил топади. Америка қитъасининг аксарият йирик мамлакатларида икки палатали тизим амалда ва аксинча майда давлатларда бир палатали тизим кенг тарқалган. Бироқ Тринидад ва Тобаго, Ямайка каби давлатларда икки палатали тизим жорий қилинган. Тропик Африка ва авторитар бошқарув шаклига эга бўлган Осиё мамлакатларида узоқ муддатдан бери бир палатали тизим мавжуд. Икки палатали парламентни шакллантириш бир неча усулларда амалга оширилади. Бунда қуйи палата асосан тўғридан-тўғри бевосита сайловлар асосида шакллантирилади. Юқори палата эса бир неча усулларда шакллантирилади. Улар қуйидагиларга бўлинади: 1. Палатани билвосита б ир неча босқичли сайловлар асосида шакллантириш. Бу вазиятда дастлаб маҳаллий вакиллик органларига сайловлар ташкил этилади. Шундан сўнг маҳаллий вакиллар ўз ораларидан парламентнинг юқори палатаси аъзоларини сайлаб оладилар. 2. Билвосита сайловлар асосида юқори палатани шакллантириш. Бу усулда қуйи палатага бўладиган тўғридан-тўғри сайловлардан бир оз фарқ қилиб, унда кўпроқ мажоритар тизим қўлланилади. 3. Юқори палатани тайинлаш асосида шакллантириш. Бу тизим тўлалигича Канадада ва қисман Италияда учрайди. Бунда парламентнинг юқори палатаси аъзолари давлат рахбари томонидан тайинланади . 4. Анъанавий феодал усул ҳам юқори палатани шакллантиришда учраб туради. Бу усулга биноан юқори палата аъзолиги сайлов асосида эмас, балки дворянлик мақоми асосида қўлга киритилади. 5. Юқори платани шакллантиришда аралаш усулдан ҳам фойдаланилади. Бу усул ҳам сайлов, ҳам тайинлов хусусиятларини ўз ичига қамраб олади. Парламентга бўладиган сайловларда ҳам пропорционал, ҳам мажоритар тизим учраб туради. Япония парламентига бўлидиган сайловларда айнан шундай тартиб белгиланган. Конституция мувофиқ Япония парламенти икки палатали кўринишга эга бўлиб, палаталар бутун халқ манфаатларини ифода этувчи сайланган аъзолардан таркиб топади. Ҳар икки палатага тўғридан-тўғри сайловлар ўтказилади. Япония парламенти Вакиллар палатаси аъзолари 252 нафар бўлса, Маслаҳатчилар палатаси 500 нафар депутатдан таркиб топган. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, ҳар икки палата аъзолари фуқаролар томонидан тўғридан-тўғри сайланади. Сайлаш ва сайланиш тизими 1950 йилда

қабул қилинган «Оммавий мансабларга сайлаш тўғрисида»ги қонун билан тартибга солинади. Бу қонун 1999 йилдан яна бир карра ўзгартирилган бўлиб, қуйи палатага бўладиган сайловларнинг янги тартибини белгилади. қонунга мувофиқ ҳар икки палатаг бўладиган сайловларда сайловичилар рўйхатига киритилган, 20 ёшга тўлган ва сайлов округида уч ой муқим яшаган фуқаролар актив сайлов ҳуқуқига эга ҳисобланадилар, пассив сайло ҳуқуқининг ёш цензи эса Вакиллар палатаси учун 25, Маслаҳатчилар палатаси учун 30 ёш қилиб белгиланган. Япония сайлов тизимининг ўзига ҳос томони шундаки, парламент аъзолигига номзоднинг гаров киритиши талаб этилади, агар номзод белгиланган минимал овозлар сонининг тўплай олмаса, унга гаров суммаси қайтариб берилмайди. Бу тартиб номзодлар сайловолди кампаниясининг бюджет ҳисобидан таъминланадиган қисмини бир қадар қоплаш имкониятини яратади. Япония парламентига бўладиган сайловларнинг яна бир ўзига хос хусусияти шундаки, сайлов тизими ўзида ҳам можаритар, ҳам пропорционал тизим унсурларни мужассамлаштиради. Масалан, 1996 йилга қадар парламент қуйи палатасига бўлган сайловлар ўрта сайлов округларини жорий қилиш тизими асосида ўтган бўлса, 1994 йилда «Кичик сайлов округлари тўғрисда»ги қонунга биноан сайлов округларининг аниқ чегараларини белгилаб олиш имконияти туғилди ва сўнгги бўлиб ўтган сайловлар янги сайлов тизимига мувофиқ ташкил этилди, бунда Вакиллар палатасининг 300 нафар аъзоси бир мандатли округлардан, 200 нафари эса сиёсий партиялар рўйхатига асосан 11 ҳудудий округлардан сайландилар. Маслаҳатчилар палатасига бўладиган сайловлар ҳам анча мураккаб кўринишга эга. 125 нафар маслаҳатчи ташкил этиладиган 48 кўпмандатли округлардан сайланади, бунда ҳар бир округдан 2-8 номзод ғалаба қозониши мумкин. қолган юз нафар юқори палата аъзоси эса умуммиллий округдан сайланади, бунда сайловчи аниқ номзод учун эмас, балки тегишли сиёсий партия учун овоз беради. Сайловларда иштирок этган партиялар пропорцианал тарзда олдиндан белгилаб қўйилган рўйхатга асосан тўпланган овозларга мувофиқ юз нафар номзодни юқори палатага юборадилар.Бу каби сайлов тизимида ҳар бир сайловчи икки овозга эга бўлади. Бир овозни сайловчи аниқ номзод учун берса, иккинчисини сайловларда иштирок этаётган партиялардан бири учун беради. Япония сайловолди тарғибот-ташвиқот кампаниясининг қатъий тартиб қоидалари белгилаб қўйилган, шунга мувофиқ бу кампания фақатгина 12 кун давом этиши мумкин (1994 йилги ўзгартиришларга қадар 2 ҳафталик муддат амалда бўлган). Ҳар бир номзод бюджет ҳисобидан таъминланадиган беш ярим дақиқалик телемурожаат билан чиқиш ҳуқуқига эга, сайловчиларни уйма-уй юриб ўз тарафига оғдириш, бошқа номзодларга қарши тарғибот-ташвиқот ишларини юритиш эса ман этилади.

Маълумки, ҳукумат муайян ҳолларда парламентнинг қуйи палатасин тарқатиб юбориши мумкин, Конституция бундай ҳолат вужудга келганда парламент фаолиятини қайта ташкил этиш тартибини белгилайди. Конституциянинг 54-моддасига мувофиқ, Вакиллар палатаси тарқатиб юборилган тақдирда, тарқатиб юборилган кундан эътиборан 40 кунлик муддат ичида Вакиллар палатасига умумхалқ сайловлари ўтказилиши, сайлов кунидан бошлаб 30 кун ичида эса парламент чақирилиши лозим. Жаҳон малакатлари парламентларида асосан юқори палатани шакллантиришда муайян фарқлар мавжуд хисобланади. Масалан Буюк Британи парламенти Лордлар палатасини шакллантириш тартиби умуман ўзига хос хусусиятга эга. Бу тартиб ўзида феодал тузумнинг қолдиқларини мужассамлаштирган. Лордлар палатасининг асосий қисмини сарой унвонларига эга пэрлар ташкил эатди. Пэрлар анъанага кўра парламентдаги ўз ўринларини мерос асосида эгаллайдилар. Қиролича ҳукуматнинг тақдимига биноан янги пэрларни тайинлаши мумкин.Барбадос, Белиз, Иордания, Гренада, Таиланд каби давлатларда юқори палата бутунлигича тайинлаш асосида шакллантирилади.Малайзия Сенатининг жами 69 нафар аъзосидан 43 нафари тайинланади. Германия юқори палатасини ташкил этиш артиби ҳам ўзига хос хусусиятга эга. Бундесрат маъмурий ҳудудий бирликлар - ерлар ҳукуматининг вакиллари хисобланади ва ана шу ҳукумат томонидан тайинланади. Маҳаллий ҳукуматнинг ўзгариши бевосита Бундесратнинг тегишли аъзоси алмашинувига ҳам олиб келади.АҚШ, Польша, Швейцария парламентларининг юқори палатаси тўғридан-тўғри сайловлар асосида шакллантирилади. Италида 315 нафар сенатор ҳам тўғридан-тўғри сайлов асосида сайланади, қолган 5 нафари эа Президент томонидан тайинланади. Билвосита сайловлар Парламент юқори палатасини шакллантиришда анча кенг қўлланилади. Масалан, Францияда маҳаллий вакиллик органлари вакилларидан ташкил топувчи Сайлов коллегияси юқори палата аъзоларини сайлаш ҳуқуқига эга ҳ исобланади.Бельгияда парламент юқори палатасини шакллантиришда аралаш усулдан фойдаланилади. Шунга кўра, юқори палата аъзоларининг бир қисми тўғридан-тўғри сайловлар, яна бир қисми маҳаллий вакллик органининг овоз бериши асосида сайланади. Одатда, юқори палата қуйи палатага нисбатан узоқроқ муддатга сайланади. Масалан, Япония Конституциясига мувофиқ Вакиллар палатаси, яъни қуйи палата тўрт йилга, Маслаҳатчилар палатаси, яъни юқори палата эса 6 йилга сайланади. қуйи палата ваколат муддатини юқори палатага нисбатан қисқароқ қилиб белгилашнинг бир қатор сабаблари мавжуд, жумладан, кучли қуйи палатани узоқ муддатга сайлаб қўйиш салбий хусусият касб этиши мумкин, сабаби қуйи палата анча кенг ваколатларга эга бўлиб, кучли

қуйи палата сифатида намоён бўлади (бу ҳолатни айниқса қонунчилик жараёнида яққол кузатиш мумкин), ижтимоий-сиёсий ҳаёт эса ўзгарувчан, шунга мувофиқ жамиятда сиёсий кучларнинг мувозанати ҳам ўзгариб туради, узоқ муддатли қуйи палата ана шу ўзгаришлар таъсиридан четда қолиб кетиши ва ўз фаолияти билан ўзгарувчан сиёсий ҳаёт талабларига, сиёсий кучлар манфаатларига жавоб бера олмаслиги мумкин. Бу эса жамиятда турли сиёсий ихтилоф ва низоларни хатто фожеаларни ҳам келтириб чиқариши мумкин. Бундан ташқари қуйи палата узоқ муддатга сайланган тақдирда бу ҳолат ҳам қонунчилик органи, ҳам ижроия органи доирасида бир партия ёки сиёсий кучнинг яккаҳокимлигига олиб келиши мумкин, сабаби сайловларда ғалаба қозонган партия парламентда кўпчилик ўринга эга бўлади ва ўз етакчисини ҳукумат раҳбари сифтида сайланишига эришади. Қуйи палатага нисбатан қисқа муддат давомида фаолият юритиш имкониятининг берилиши яна бир сабаб билан тавсифланади, гап шундаки Япония Конституция мувофиқ ҳукумат парламент қуйи палатасини тарқатиб юбориш ҳуқуқига эга, одатда, ижроия ҳокимияти бу ҳуқуқдан парламентарийлар билан ихтилоф вужудга келганда фойдаланади, узоқ муддат фаолият юритиётган қуйи палата шароитида ана шундай ихтилофнинг вужудга келиши эҳтимоли кўпроқ. Шу сабабли қонунчилик ижроия органларининг низолашувини олдини олиш мақсадида Япония парламентаризмида қисқа муддатли қуйи палата тизими жорий қилинган. Умуман олганда ҳам дунёнинг аксарият икки палатали парламентга эга давлатларида тўрт ёки беш йиллик ваколат муддати давомида фаолият юритади. Маслаҳатчилар палатасининг олти йиллик узоқ ваколат муддати билан таъминланиши эса юқори палатанинг консерватив хусусиятидаги орган сифатида намоён бўлиши билан тавсифланади. Бироқ шунда ҳам Япония парламенти юқори палатасининг ярми ҳар йили янгиланиб туради. АҚШда Вакиллар палатаси 2 йилга сайланади ва ҳар сафар бутунлигича янгиланади. Сенат эса 6 йилга сайланади, аммо ҳар икки йилда 3/1 қисмга янгиланади. Францияда Миллий Мажлис беш йилга сайланиб, тўлалигича янгиланади, Сенаторлар эса тўққиз йилга сайланади ва ҳар уч йилда 3/1 қисмга янгиланади. 3 . Парламент аъзолари Д е п у т а т л а р д е б а с о с а н қ у й и п а л а т а л а р н и н г а ъ з о л а р и н и атаймиз, юқори палата аъзолари асосан сенатор деб аталади. Парламент аъзолари махсус ҳуқуқ, - дахлсизлик ҳуқуқига эга ҳ исобланади. Парламентнинг сайланадиган аъзоларининг ваколат муддати улар сайланган пайтдан

бошланади, баъзан ушбу муддат Конституция ёки қонунларда тўғридан-тўғри белгилаб қўйилган бўлиши мумкин. Масалан АКШда "3-январ кунининг тенг ярмидан бошланади" 12 . П а р л а м е н т а ъ з о с и н и н г а с о с и й в а з и ф а с и б ў л и б қ о н у н ижодкорлиги фаолиятида ва парламентнинг бошқа функцияларини амалга оширишда иштирок этиш ҳисобланади. Депутатлар давлат хазинасидан маош олишига тўхталадиган бўлсак, Бразилияда ҳар бир депутат бир йилда 150 минг АҚШ доллари, АКШда 133 минг А Қ Ш д о л л а р и , Б у ю к Б р и т а н и я д а 3 1 м и н г ф у н т с т е р л и н г , Германияда 16 минг марка миқдорида маош олади. Депутатлар шунингдек пенсияга чиқишда ҳам маълум бир имтиёзларга эга. Масалан, АҚШда депутатлар 50 ёшидан бошлаб пенсияга чиқиш ҳуқуқига эга. Т о т а л и т а р т у з у м м а в ж у д д а в л а т л а р д а п р о ф е с с и о н а л парламентарийлар ҳақида сўз борадиган бўлса биз деярли уларни учратмаймиз. Улар асосий иш жойларидан ажралмаган ҳолда бироз рағбатлантириш эвазига парламентда фаолият олиб борадилар. Уларнинг иш жойидан ажралмаган ҳолда депутатлик фаолиятини олиб бориши гўёки уларни халқда яқинлаштиради ва уларнинг э ҳ т и ё ж и л а р и н и б и л и ш г а к ў м а к л а ш а д и . Д е м о к р а т и к д а в л а т л а р д а ҳ ам депутат олдинги иш жойидан ажралмаслиги мумкин. Бунда унинг депутатлик маошидан маълум ми қ дор чеклаб қўйилади . Масалан, Австрияда 20 %. Демократик давлатларда конституцияга кўра депутатлар халк, вакиллари ҳ исобланишади ва уларга ҳ еч ким мажбурий кўрсатма бериш ҳ у қ у қ ига эга эмас. Улар фа қ атгина конституция ва ўз виждонларига бо ғ ли қ ҳ олда масаларни ҳ ал этадилар. Бу принцип эркин мандат деб номланади. Кўпчилик давлатларда депутатлар иммунитет ҳ у қ у қ ига эга. И м м у н и т е т — д е п у т а т н и н г д а х л с и з л и г и , я ъ н и д е п у т а т л и к ф аолиятининг э нг му ҳ им каф олатининг ҳ у қ у қ ий ифодасидир. И м м у н и т е т д е п у т а т н и н г ж а в о б г а р л и к к а т о р т и л м а с л и г и в а дахлсизлигини англатади. Яъни , депутат у аъзо ҳ исобланадиган палатанинг рухсатисиз ушлаб турилиш, жиноят иши қўз ғ атилиши м у м к и н э м а с . Ф а қ а т г и н а д е п у т а т ж и н о я т ж о й и д а б е в о с и т а у ш л а н г а н и д а и с т и с н о б ў л и ш и м у м к и н . Г е р м а н и я д а х а т т о парламент розилигисиз депутатга нисбатан ф у қ аролик даъвосини ҳ ам қў з ғ а ти шг а й ўл қ ў йи лм ай ди . И мму ни те т д еп ут ат г а б ут ун сайланган муддати давомида берилади, масалан, Италия, Испания. Германия, ёки, ф акатгина сессия дав омида унга бундай ҳуқуқ берилиши мумкин. Масалан, Японияда.

Депутат шунингдек индемнитет ҳ у қ у қ идан фойдаланади. Индемнитет деганда, одатда, депутатга парламентдаги иши учун турли моддий ра ғ батлар берилиши тушунилади, бунда, аввало. профессионал парламент фаолияти учун ха қ - тўловлар ажратилиши назарда тутилади. Маълумки, депутатларнинг парламентдаги в а з и ф а л а р и н и а д о э т и ш л а р и м у а й я н х а р а ж а т л а р с а р ф билан бо ғ ли қ дир. Масалан, депутатлар ўз хизмат турар жойи учун, депутатлик фаолияти жараёнида мутахассисларни жалб этганлик учун, хизмат сафарлари, турли ёзишмалар ахборот манбаларидан (восталаридан) фойдаланганлик учун хилма- хил т ў лов киритишга тўғри келади. Шу сабабли, уларга мазкур харажатларни қо плаш учун маълум ми қ дорда пул мабла ғ лари ажратилади. Депутатлар шунингдек парламент ишларида, унинг таркибий қ исмларининг ишларида қ атнашиш, давлат органларига ёзма в а о ғ з а к и т а р з д а м у р о ж а а т э т и ш в а ж а в о б о л и ш ҳ у қ у қ и г а э г а . Д е п у т а т л а р д а в л а т ҳ и с о б и д а н ё р д а м ч и л а р , к о т и б л а р о л и ш ҳ у қ у қ ига ҳ ам эга (АКШ Конгресси 635 депутатга 31мингга я қ ин д е п у т а т л а р ё р д а м к у р с а т и ш а д и ) . Д е п у т а т п а р л а м е н т му ҳ окамаларида, палаталарнинг Кенгашларида, комитетларнинг ф аолиятида иштирок э тиши лозим. А гар депутат парламент м у ҳ о к а м а с и д а у з р с и з и ш т и р о к э т м а с а д е п у т а т л и к м а н д а т и д а н ма ҳ рум этилади. (Намибияда 1 0 та му ҳ окамани ўтказиб юбориш у ш б у ҳ о л а т г а о л и б к е л а д и ) . Г р е ц и я д а К о н с т и т у ц и я н и н г 6 3 - моддасига кўра депутат бир ой мобайнида 5 марта узрсиз п а р л а м е н т м у ҳ о к а м а с и д а и ш т р о к э т м а с а ҳ а р б и р к е л м а г а н м у ҳ о к а м а с и г а 1 / 3 0 к и е м у н и н г м а о ш и д а н к е с и б о л и н а д и . П а р л а м е н т а р и й а г а р д а б о ш к а п а р т и я г а ў т с а д е п у т а т л и к мандатидан маҳрум этилади. Масалан, Ҳиндистонда Спикернинг хоҳиши билан депутат содир этган ҳуқуқбузарликлари ва этник қ оидаларни бузганлиги учун ҳам депутатл ик мандатидан озод э т и л а д и . Б у н и н г у ч у н п а л а т а а ъ з о л а р н и н г м а ъ л у м м и қ д о р д а г и овози талаб этилади. 4 . Парламентнинг асосий ваколатлари Умуман олганда, парламент қандай турдаги ваколатларга эга бўлиши кўп жиҳатдан унинг тузилиш ва бошқарув шаклига, сиёсий тартибига боғлиқ. Бундан ташқари парламент ваколатларига бевосита давлатнинг демократиявийлик даражаси, у юритаётган сиёсат ҳам таъсир этиши мумкин.

Масалан, Президентлик республикаларида парламент ҳукуматни шакллантиришда деярли иштирок этмайди, ижроия ҳокимияти устидан назорати ҳам у қадар кенг эмас. Парламентар Республикаларда эса парламент ижроия ҳокимиятини шакллантиришда фаол иштирок этади, ҳукумат рахбарини сайлайди, фаолияти устидан кучли назорат олиб боради. Тоталитар сиёсий тизим шароитида Конституция ва жорий қонунларда парламентга кенг ваколатлар берилиши мумкин, бироқ амалда уларда қийинчилик билан ҳаётга тадбиқ қилинади. Парламентнинг энг муҳим ваколатлари сифатида қонун қабул қилиш, молиявий функцияларни амалга ошириш, халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш, давлат органларини шакллантиришда иштирок этиш кабиларни эътироф этиш мумкин. Молиявий ваколатлар қаторига давлат бюджетини тасдиқлаш, солиқларни жорий қилиш киради. Давлат бюджети, одатда, қонун ҳужжати кўринишида қабул қилинади. Франция, Германия, Россия каби давлатларда айнан шундай тартиб ўрнатилган. Бироқ Япония, Буюк Британия, АҚШ каби давлатларда давлат бюджети дастур сифатида ишлаб чиқилади ва бир қанча қонунлардан таркиб топади. Парламентнинг солиқларни жорий қилиш ваколати ниҳоятда муҳим сиёсий аҳамиятга эга. Айнан шу ваколат орқали давлатнинг бутун иқтисодий ҳаётига таъсир кўрстиш мумкин. Кўп холларда бу ваколат бевосита конституцияда кўрсатиб ўтилади Масалан, Болгария Конституциясининг 60-моддасига биноан, солиқ ва йиғимлар, бу со ҳ адаги имтиёз ва мажбурловлар қонун билан белгиланади, уларни жорий қилиш Халқ мажлиси мутлақ ваколатига киритилади. Халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш ниҳоятда муҳим парламент ваколатларидан бири ҳисобланади. Ратификация - у ёки бу шартномага қўшилишда давлатнинг сўнги розилигидир. Муайян вақт давомида халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш ваколати анъанавий тарзда давлат бошлиғига берилган. Бироқ вақт ўтиши билан халқаро шартномалар тобора чуқурроқ давлат ички ҳуқуқ тизимига кириб борди, халқаро шарномани имзолаган давлатга ўз ички қонунчилигини унда кўрсатилган қоида ва тамойилларга мувофиқлаштириш мажбурияти юклатилди. Ҳозирда халқаро шартномалар Германия ва Австрия Федерал Конститцияларига мувофиқ федерал ҳуқуқнинг таркибий қисим сифатида эътироф этилади. Франиция Конституциясига кўра эса, давлат томонидан ратификация қилинган халқаро шартномалар давлат чиқарган қонунлардан устун ҳ исобланади. Халқаро шартномаларнинг ички қонунчлик тизимига бу қадар кучли таъсири, парламентнинг халқаро шартномаларга қўшилиш борасидаги ваколатни амалга оширишда

иштироки заруратини келтириб чиқарди. Акс ҳ олда, давлат ра ҳ бари бу борадаги мутлақ ваколатидан фойдаланган ҳ олда, хатто , парламент қабул қилган қонунларни халқаро шартномага қўшилиш орқали ўзгартириши ёки умуман бекор қилиши мумкин бўлиб қолар эди.

$Асосий адабиётлар 1. Конституционное (государственное) право зарубежннх стран. Учебник. В 4-х томах. Тома 1-2. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1995. - 778 с. 2. Конституционное (государственное) право зарубежн ы х стран. Учебник. В 4-х томах. Том 3. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1997. - 764 с. 3. Конституционное право зарубежных стран. /В.Е. Чиркин Москва: Изд-во "Юристь", 2002. - 622 с. 4. Хамедов И.А. , Хакимов М,М. Парламентское право : Учебное пособие \ Под редакцией М.Х. Рахманкулова. – Ташкент 2003 г. 5. Конституционное Государственное право зарубежных стран. /М.Ф. Чудаков. - Минск: Издательство "Харвест", 1998. - 783 с 6. Парламентское право России: Учебные пособие / Под ред. И.М. Степанова, Т.Я. Хабриевой. М.: Юристъ, 1999. 224 с. 7. Булаков О.Н. Парламентское право Российской Федерации: Учебное пособие. Ростов н/Д: Феникс, 2000. 8. Конституционное право зарубежных стран в схемах.А. Щ.Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с. 9. Конституционное право зарубежных стран в схемах. А . Щ . Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с.$

O'xshashlar

Олий мажлис – ўзбекистон республикасининг олий вакиллик органи ва қонун чиқарувчи ҳокимиятдир

Олий Мажлис сенатининг конституциявий – ҳуқуқий мақоми

Олий Мажлис қонунчилик палатасининг конституциявий ҳуқуқий мақоми

Қонун чиқарувчи ҳокимият органининг экологик функцияси ( конун чикарувчи хокимият органининг экологик функцияси

Давлат ҳокимиятининг тузилиши