Олий Мажлис сенатининг конституциявий – ҳуқуқий мақоми - Huquqshunoslik

Олий Мажлис сенатининг конституциявий – ҳуқуқий мақоми

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

216 KB

Ko'chirib olish

Олий Мажлис сенатининг конституциявий – ҳуқуқий мақоми Режа: 1 . Олий Мажлис Сенатининг ҳуқуқий асослари. Олий Мажлис Сенати - янги ҳуқуқий институт сифатида 2. Олий Мажлис Сенати ваколатлари ва ташкилий шакллари. Сенат раиси ва ўринбосарлари ваколатлари 3 . Сенат Кенгаши иш тартиби. Сенат қўмита ва комиссияларни сайлаш тартиби ва ваколатлари 4. О лий Мажлис Сенатининг давлат ҳокимияти органлари билан ўзаро муносабатлари. Олий Мажлис Сенатини тарқатиб юбориш тартиби. Олий Мажлис Сенати девони ва матбуот органлари фаолияти

1 . Олий Мажлис Сенатининг ҳуқуқий асослари. Олий Мажлис Сенати - янги ҳуқуқий институт сифатида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг ҳуқуқий асослари албатта биринчи навбатда асосий қонунимиз Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида акс эттирилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 24 апрелда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонунига асосан тузатиш ва қўшимчалар киритилган Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 86-моддаси Сенат Раиси ва унинг ўринбосарлари мисолида палата рахбариятини шакллантириш тартибини, Раиснинг ваколатларини белгилаб беради. Сенатнинг муҳокамага киритиладиган масалаларни дастлабки тарзда кўриб чиқиш ва тайёрлаш, шунингдек Ўзбекистон Республикаси қонунлари ҳамда Сенат томонидан қабул қилинадиган қарорларнинг ижросини назорат қилиш учун ўз ваколатлари муддатига сенаторлар орасидан қўмиталарни сайлашини (шакллантиришни) тартибга солади. Сенат зарур ҳолларда муайян вазифаларни бажариш учун сенаторлар орасидан комиссиялар ҳам тузиши мумкин. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий Қонуни бу тузилмага яна бир Кенгаш каби органни илова қилади ва Сенат қўмиталарининг ваколатларини янада аниқлаштиради. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг ҳуқуқий асослари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисидаги”, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Регламенти тўғрисида”ги қонуни, Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси Сенатининг Регламенти билан тартибга солинган. 2. Олий Мажлис Сенати ваколатлари ва ташкилий шакллари. Сенат раиси ва ўринбосарлари ваколатлари Юқори палаталар фаолиятининг жаҳон тажрибаси палаталар фаолиятининг самарадорлигини ошириш мақсадида тузилган асосий ва қўшимча органларнинг турли кўринишларини намойиш этади. Ушбу муносабат билан айрим россиялик олимларнинг парламентлар олдида турган вазифалар уларни ўз функцияларини амалга оширишга доимий кўмақлашувчи махсус ҳайъатий органлар ва муассасаларни тузишга, шунингдек, палаталар аъзолари орасидан махсус мансабдор шахсларни тайинлашга (сайлашга) мажбур этиши ҳақидаги хулосаларига қўшилмай бўлмайди. Ушбу органлар ва муассасалар ўзларининг вазифалари, ваколатлари, шакллантирилиши ва фаолият тартиби, жавобгарлик принципларига кўра ниҳоятда хилма-хилдир. Аксарнят ҳолларда улар

Конституциявий мақомга эгадирлар ва уларнинг конституциялашув анъаналари тобора кенг қамров касб этаяпти. 1 Турли мамлакатлар парламентларига назорат функцияларини амалга оширипша кўмақлашувчи органлар орасида аввало Вакиллар институти ҳамда ҳисоб палатасини тилга олиб ўтиш лозим бўлади (у турли мамлакатларда ҳамма вақт ҳам парламентта боғлиқ бўлавермаган ҳолда турлича номланиш ва мақомга эга). Ҳисоб палатаси ҳақида гап кетганда унинг «Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасини ташкил этиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 21 июндаги Фармони 2 га мувофиқ баҳо беришда мустақил ва ҳолис бўлган орган ҳисобланиб. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг ижроси, давлат активлари ва пассивларининг ҳолати ҳамда ҳаракати, қимматбаҳо металлар ва тошлар билан операциялар амалга ошрилиши, олтин-валюта заҳираларини бошқариш, хорижий капитални республика иқтисодиётига жалб этиш ва ундан самарали фойдаланиш. Давлатнинг ташқи қарзи ўз вақтида қайтарилиши доимий мониторинги ва назоратини таъминлаш мақсадида ташкил қилинганлигини таъкидлаш жоиздир 3 . («Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси тўғрисидаги низом»нинг 4 банди.) Ҳисоб палатаси гарчи тузилиши жиҳатидан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қисми ҳисобланмасада, Фармонга биноан унинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталарига ҳисоботлилиги белгилаб қўйилган ва қонун Конституциянинг янги қоидаларига мувофиқ Парламент палаталарига Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасининг ҳисоботини кўриб чиқиш ваколатини беради (78- модда. 17-банди). Россия Конституциясида Ҳисоб палатасини эслатиш орқали амалда Федерал Мажлиснинг назорат фаолиятига ягона конституциявий таъриф берилади. Хусусан, Россия Асосий Қонунининг 101-моддаси бешинчи қисмига кўра «Федерация Кенгаши ва Давлат Думаси Федерал бюджетнинг ижроси устидан назоратни амалга ошириш учун Ҳисоб палатаси тузадилар». 4 Россия Федерациясининг Ҳисоб палатаси олти йилга тайинланадиган раис, унинг ўринбосарлари ва ўн икки аудитордан иборат таркибда бўлади. Палата раиси ва аудиторларнинг ярмини Давлат Думаси 105 тайинлайди, Раис ўринбосари ва аудиторларнинг қолган ярми Федерация Кенгаши томонидан тайинланади. 5 1 Қаранг: Конституиионное (государственное; право зарубежних стран В 4-х тома Т 2 -Масъ у л мухаррир Б.А.Страш у н. - БЕК нашриёти. М. 1995. С. 240 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2002 йил Лаб - 7. 14-бет 3 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2002 йил. Х°6 - 7. 14-бст 4 Парламентское право России. (под. ред. И.М.Степано ва.. Т.Я. Харбиевой В 4- х тома х - М Юрист -2000- С182.

«Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 3-моддасига биноан Сенатнинг Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг Раиси очадиган ва Сенат Раиси сайлангунга қадар унга раислик қиладиган биринчи мажлисида муваққат котибият ва саноқ комиссияси сайланади. Кейин электрон тизимдан фойдаланиш устидан муваққат назорат қилиш гуруҳи сайланади ва Сенат Раиси ҳамда унинг ўринбосарларини сайлаш маросимига киришилади. Сенат Раислигига ва унинг ўринбосарлигига номзодлар Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан сенаторлар орасидан кўрсатилади . Номзод, агар у яширин овоз бериш натижасида сенаторлар умумий сонининг ярмидан кўп овозини олган бўлса Сенат Раиси ёки унинг ўринбосари этиб сайланган ҳисобланади. Сенат Раисининг ўринбосарларидан бири Қоракалпоғистон Республикаси Вакили бўлиши лозим. Сенат Раиси ўз лавозимидан яширин овоз бериш орқали сенаторлар умумий сонининг учдан икки қисмидан кўпроғининг овози билан унинг ўринбосарлари эса яширин овоз бериш оркали сенаторлар умумий сонининг кўпчилик овози билан қабул қилинган қарорига биноан муддатидан олдин озод этнлишн мумкин. Сенат Раиси ёки унинг ўринбосарларини лавозимидан муддатидан олдин озод этиш тўғрисидаги масала Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига ёки сенаторлар умумий сонининг камида учдан бир қисмининг таклифига биноан Сенат томонидан кўриб чиқилади. Жаҳон тажрибасида юқори палата раҳбариятини шакллантиришнинг турли усул ва шакллари борлигини таъкидлаш лозим. Баъзан палаталарда (асосан юқори палатада) раисликни палата аъзолари томонидан сайланган унинг аъзолари эмас, лавозимига кўра бошқа шахслар олиб борадилар. Масалан, АҚШ Конституциясининг II моддаси 3-бўлими тўртинчи қисмига кўра Қўшма штатлар вице-президенти Сенат бошқаради, бироқ сенаторлар овози тенг тақсимланмаган бўлса, у овоз бериши керак эмас. Конституциянинг бешинчи қисми «Сенат вице-президент иштирок этмаётган ёки Қўшма штатлар Президенти вазифасини бажараётган ҳоллардагина рго 1етроге (вақтинчалик) Президентни сайлайди» дея назарда тутган. Ҳиндистон ва бошқа бир қатор мамлакатларда ҳам юқори палатани вице-президентлар ўз лавозимига кўра бошқарадилар 6 . Франция, Италия, Испания, Польша ёки Японияда юқори палата раиси палатанинг ўзи томонидан сайланади. 5 Парламентское право России. (под. ред. И.М.Степанова.. Т.Я. Харбиевой. В 4-х томах.- М: Юрист -2000- С.201. 6 Қаранг: Конституиионное (государственное) право зарубежнмх стран. - В 4-х то.мах - Т. 1. - Отв.ре; Б.А. Страшун. - М: Издательство БЕК. 1993. - С.144-145.

Масалан, Франция Миллий мажлиси раиси мажлиснинг ваколат муддатигача сайланиб, партия ёки кўпчилик иттифоки манфаатларини ифода этса, Сенат Раиси палата қисман янгиланадиган ҳар йилда бир марта қайта сайланади. Қайта сайловлар тез-тез ўтказилганлигига қарамасдан, Сенат раиси жуда кам - ўртача 15 йилда бир марта ўзгаради. Мазкур мансабдор шахс алоҳида конституциявий ваколатлар эгасидир. Франция президенти ўзидан ваколатларини муддатидан илгари соқит этганида айнан давлат бошлиғи унинг ўрнини эгаллайди. Юқори палата раисига бундай ваколат унинг доимий равишда ҳаракат кўрсатганлиги учун берилган. 7 Италияда Сенат Раиси депутатлар томонидан палата раиси сингари депутатлар овозларининг учдан икки қисми кўпчилиги билан сайланади (учинчи бор овоз беришдан бошлаб оддий кўпчилик овозлар етарли). Палаталар раисларининг сайланиш тартиби ва ваколатлари орасида умумийлик кўп - бўлса-да, айрим тафовутлар ҳам мавжуд. Сенатнинг биринчи мажлисида ёши бўйича энг катта депутат раислик этади, раисни сайлаш бўйича овоз бериш эса бир турда ўтказилади, сайланиш учун мутлақ кўпчилик овоз олиш зарур. Овозлар тенг бўлиб қолган тақдирда ёш жиҳатидан катта депутат имтиёзга эга бўлади. Палаталар ҳаётида Сенат раисининг ваколатлари доираси Вакиллар палатасининг раисиникига караганда бир мунча тор. Бироқ Сенат раисига палаталар ишини тартибга солиб бориш вазифасидан ташқари қандайдир сабабларга кўра Республика Президенти ўз вазифасини бажарипш мумкин бўлмаган ҳолда унинг мажбуриятларини адо этиш ҳам юклатилади. Қозоғистон Конституциясининг 58-моддасига мувофиқ Сенатга Сенат аъзолари орасидан яширин овоз бериш орқали умумий кўпчилик овоз билан сайланадиган. давлат тилида эркин гаплаша оладиган раис бошчилик қилади. Сенат раиси лавозимига номзод Президент томонидан тақдим қилинади. 8 Халқаро тажрибадан п арламент қ онунчилик, молия, таш қ и с иёсат, ижро, маъмурий (баъзи ижро о рганлари м ансабдор ш ахсларини т айинлаш, ижро о рганлари у стидан н азорат ва ҳ. к.), суд (баъзи судьяларни с айлаш ва ҳ.к. ), конституцияни қабул қилиш ва унга ўзгартишлар киритиш в аколатларига эгалигини аён бўлади. 9 7 Қаранг. С.В.Пронкин. О.Е.Петрунина. Государственное управление зар у бежньх ст р ан - М' Аспект Пресс. 2001.-С.241.Ш6с). 8 М.Гасанов.Сравнительньш анализ законодательства зарубежшх государств по отдельнмм вопросам связанньш с формированием и деятельностью парламента. // Сборник информационно-аналитических материалов проекта «Содействие развитию проиесса демократизации в Узбекистане» программь! ЕвропаЭЙД Комиссии Европейского Союза в Олий Мажливе. - Ташкент, 2003. - С.88 9 Қ аранг: Дюверже М. Политическое право. М., 1957. С. 207.

Конституция ва « Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида»ги Конституциявий қонунида Қонунчилик палатасинининг ваколатлари икки турга ажратилади. Булар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг биргаликдаги ҳамда Қонунчилик палатасининг мутлақ ваколатларидир. Иккинчи чақириқ Олий Мажлисининг X сессиясида (2002 йил 12 декабрь) «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида» ва «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида»ги Конституциявий қонунларнинг қабул қилиниши билан икки палатали парламент шакллантиришнинг хуқуқий асослари яратил ди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 78- моддасида Қонунчилик палатаси нинг Сенат билан биргаликдаги ваколатлари қуйидагича белгиланди: 1) Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини қабул қилиш, унга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш; 2) Ўзбекистон Республикасининг конституциявий қонунларини, қонунларини қабул қилиш, уларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш; 3) Ўзбекистон Республикасининг референдумини ўтказиш тўғрисида ва уни ўтказиш санасини тайинлаш ҳақида қарор қабул қилиш; 4) Ўзбекистон Республикаси ички ва ташқи сиёсатининг асосий йўналишларини белгилаш ҳамда давлат стратегик дастурларини қабул қилиш; 5) Ўзбекистон Республикаси қонун чиқарувчи, ижро этувчи ҳамда суд ҳокимияти органларининг тизимини ва ваколатларини белгилаш; 6) Ўзбекистон Республикаси таркибига янги давлат тузилмаларини қабул қилиш ва уларнинг Ўзбекистон Республикаси таркибидан чиқиши ҳақидаги қарорларни тасдиқлаш; 7) бож, валюта ва кредит ишларини қонун йўли билан тартибга солиш; 8) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджетини қабул қилиш ва унинг ижросини назорат этиш; 9) солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни жорий қилиш; 10)Ўзбекистон Республикасининг маъмурий-ҳудудий тузилиши масалаларини қонун йўли билан тартибга солиш, чегараларини ўзгартириш; 11) туманлар, шаҳарлар, вилоятларни ташкил этиш, тугатиш, уларнинг номини ҳамда чегараларини ўзгартириш; 12) давлат мукофотлари ва унвонларини таъсис этиш;

13) Ўзбекистон Республикаси Президентининг вазирликлар, давлат қўмиталари ва давлат бошқарувининг бошқа органларини тузиш ҳамда тугатиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш; 14) Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясини тузиш; 15) Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзодини кўриб чиқиш ва тасдиқлаш; 16) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили ва унинг ўринбосарини сайлаш; 17) Ўзбекистон Республикаси ҳисоб палатасининг ҳисоботини кўриб чиқиш; 18) Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикасига ҳужум қилинганда ёки тажовуздан бир-бирини мудофаа қилиш юзасидан тузилган шартнома мажбуриятларини бажариш зарурияти туғилганда уруш ҳолати эълон қилиш тўғрисидаги фармонини тасдиқлаш; 19) Ўзбекистон Республикаси Президентининг умумий ёки қисман сафарбарлик эълон қилиш, фавқулодда ҳолат жорий этиш, унинг амал қилишини узайтириш ёки тугатиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш; 20) халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш; 21) ушбу Конституцияда назарда тутилган бошқа ваколатларни амалга ошириш. Палаталарнинг биргаликдаги ваколатларига кирадиган масалалар, қоида тариқасида, аввал Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасида, сўнгра Сенатида кўриб чиқилади. Сенатнинг мутлақ ваколатлар жумласига, биринчидан, Сенатнинг ички ишини ташкил этиш (масалан, Раисни, унинг ўринбосарларини, қўмиталарнинг раислари ва уларнинг ўринбосарларини сайлаш; палата фаолиятини ташкил этиш ва ички тартиб қоидалари), Ўзбекистон Республикаси Президентининг такдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судини, Ўзбекистон Республикаси Олий судини, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судини сайлайди, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унинг ўринбосарларини тайинлаш ҳамда уларни лавозимларидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлайди, Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Сенат Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг раисини ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқарувининг раисини тайинлайди ва лавозимидан озод қилади. Ўзбекистон Президентининг Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати раисини тайинлаш ва уни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини

тасдиқлашни, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа вакилларини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этишни киритиш мумкин. Шу билан бирга Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилиш Сенатга берилган янги парламент ваколати ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 8 0 -моддасига кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати мутлақ ваколатларига: 1) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Раисини ва унинг ўринбосарларини, қўмиталарнинг раислари ва уларнинг ўринбосарларини сайлаш; 2) Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судини сайлаш; 3) Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий судини сайлаш; 4) Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судини сайлаш; 5) Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг раисини тайинлаш ҳамда уни лавозимидан озод этиш; 6) Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унинг ўринбосарларини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш; 7) Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати раисини тайинлаш ва уни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш; 8) Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа вакилларини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш; 9) Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқарувининг раисини тайинлаш ва уни лавозимидан озод этиш; 10) Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилиш; 11) Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати аъзосини дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум этиш тўғрисидаги масалаларни ҳал этиш;

12) Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг, Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси раисининг, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқаруви раисининг ҳисоботларини эшитиш; 13) ўз фаолиятини ташкил этиш ва палатанинг ички тартиб қоидалари билан боғлиқ масалалар юзасидан қарорлар қабул қилиш; 14) сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ҳаёт соҳасидаги у ёки бу масалалар юзасидан, шунингдек давлат ички ва ташқи сиёсати масалалари юзасидан қарорлар қабул қилиш киради. Ваколат муддати тугагач, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенати тегишинча янги чақириқ Қонунчилик палатаси ва Сенати иш бошлагунига қадар ўз фаолиятини давом эттириб туради. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг биринчи мажлислари тегишинча Қонунчилик палатасига сайловдан кейин икки ойдан кечиктирмай ва Сенат таркиб топганидан кейин бир ойдан кечиктирмай Марказий сайлов комиссияси томонидан чақирилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси мажлислари сессиялар даврида ўтказилади. Сессиялар, қоида тариқасида, сентябрнинг биринчи иш кунидан бошлаб келгуси йилнинг июнь ойи охирги иш кунига қадар ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сената мажлислари заруратга қараб, лекин йилига камида уч марта ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг мажлислари, агар улар ишида барча депутатлар, сенаторлар умумий сонининг камида ярми иштирок этаётган бўлса, ваколатли ҳисобланади. Конституциявий қонунларни қабул қилишда барча депутатлар, сенаторлар умумий сонининг камида учдан икки қисми иштирок этиши шарт. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенати мажлисларида, шунингдек уларнинг органлари мажлисларида Ўзбекистон Республикаси Президенти, Бош вазир, Вазирлар Маҳкамасининг аъзолари, республика Конституциявий суди, Олий суди, Олий хўжалик Суди раислари, Бош прокурори, Марказий банки бошқарувининг раиси иштирок этишлари мумкин. Ўзбекистон, Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва унинг органлари мажлисларида Сенат Раиси, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати ва унинг органлари мажлисларида Қонунчилик палатаси Спикери иштирок этиши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенати алоҳида-алоҳида мажлис ўтказадилар. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлислари Ўзбекистон Республикаси Президенти қасамёд қилганда, Ўзбекистон Республикаси Президенти мамлакат ижтимоий-иқтисодий ҳаётининг, ички ва ташқи сиёсатининг энг муҳим масалалари юзасидан нутқ сўзлаганда, чет давлатларнинг раҳбарлари нутқ сўзлаганда ўтказилади. Палаталарнинг келишувига биноан қўшма мажлислар бошқа масалалар юзасидан ҳам ўтказилиши мумкин. 3 . Сенат Кенгаши иш тартиби. Сенат қўмита ва комиссияларни сайлаш тартиби ва ваколатлари Сенат қўмиталари ва комиссиялари конституциявий мақомга эга. Бунда қўмиталар амалда Сенатнинг доимий фаолият юритувчи таркибий бирлиги ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 24 апрелда қабул қилинган Қонуни билан қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги тахриридаги Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси 87-моддасининг иккинчи қисмига мувофиқ қўмиталарга икки асосий вазифа юклатилган. Биринчиси - Сенатга киритиладиган масалаларни дастлабки тарзда кўриб чиқиш ва тайёрлаш. Иккинчиси - Ўзбекистон Республикаси қонунлари ва Сенат томонидан қабул қилинадиган қарорларнинг ижросини назорат қилиб бориш. Қўмиталар раис, унинг ўринбосарлари ва қўмита аъзоларидан иборат таркибда сенаторлар орасидан палатанинг ваколатлари муддатига сайланади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенатида регламент бўйича, бюджет ва ижтимоий-иқтисодий масалалар бўйича, ташкилий-маъмурий масалалар бўйича, қонунчилик ва суд-ҳуқуқ масалалари бўйича, мудофаа ва хавфсизлик масалалари бўйича, ташқи сиёсий масалалар бўйича қўмиталар албатта тузилади. Масалан, Японияда Парламент тўғрисидаги қонунга биноан (42-модда, 3-қисм) Маслаҳатчилар Палатасида (юқори палатада) қуйидаги доимий комиссиялар - адлия масалалари бўйича, ташқи сиёсат бўйича. давлат молияси, таълими, Вазирлар Маҳкамаси ишлари бўйича, маҳаллий маъмурликлар, ижтимоий муаммолар бўйича, меҳнат масалалари бўйича, қишлоқ, ўрмон ва сув хўжалиги бўйича, савдо ва саноат бўйича, алока, транспорт, қурилиш бўйича. шунингдек, бюджет, тафтиш, интизомий ва парламент ички ишларини ташкил этиш бўйича доимий комиссиялар мавжуд". Франция Сенатида ҳар уч йилда қуйидаги доимий комиссиялар: маданият ишлари бўйича; иқтисод ва режа; ижтимоий масалалар бўйича; ташқи ишлар, мудофаа ва қуролли кучлар бўйича; молия, бюджет назорати ва миллий иқтисодий ҳисоблар назорати бўйича;

$конституциявий қонунлар, қонун хужжатлари, умумҳалк сайловлари, регламент ва умумий бошқарув бўйича доимий комиссиялар тузилади. А.Д.Керимов Францияда 130 кўпчиликнинг фикрича, «француз парламенти ўзининг қонунчилик ва назорат фаолняти жараёнида дуч келадиган масалаларнинг турли-туманлиги ва бундан ташқари энг асосийси комиссияларнинг ншлар билан турли даражадаги бандлиги туфайли, Францияда кўпчиликнинг ҳисоблашича, доимий комиссияларнинг сонини ошириш зарурати тақозо қилинмокда. Бироқ буни амалга опшриш ҳам осон кечмайди. Чунки бунинг учун Конституцияга ўзгартиришлар киритиш зарур - Франция Асосий Қонунининг 43-моддаси (2-хатбоши) парламент ҳар бир палатасида доимий комиссияларнинг сонини олтитадан иборат қилиб чекланишини кузда тутади» 10 'деб таъкидлайди. Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси тўғрисидаги қонун хужжатлари тузилиши шартлиги «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 7-моддаси учинчи қисмида назарда тутилган қўмиталардан ташқари бошқа қўмиталар ҳам тузилиши мумкинлигига йўл қўяди. Олий Мажлис Сенатининг қўмиталарини (Сенат қўмитаси раиси,унинг ўринбосарлари ва қўмита аъзоларини) шакллантириш тартиби ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Қонунчилик Палатасининг қўмиталаридан («Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 7-моддаси бешинчи қисмига мувофиқ депутатлар бирлашмалари раҳбарлари ўзаро келишган ҳолда ва яхлит (умумий) қарори асосида шакллантирилади) фарқли ҳолда Сенат қўмиталарининг таркиби Сенат Раисининг тақдимига биноан сенаторлар умумий сонининг кўпчилик овози билан сайланади. Ўзбекистондаги парламент ислоҳотлари давомида палаталар қўмиталарининг роли янада кучайтирилди Қонунчилик палатасидан юбориладиган қонунларни кўриб чиқиш Сенат қўмиталари фаолиятидаги муҳим жиҳатлардандир. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Конституциявий Қонунининг 18-моддасига мувофиқ ушбу қўмиталар Қонунчилик палатаси томонидан Сенатга маъқуллаш учун топширилган қонунлар юзасидан хулосалар беради (1-банд); қонунни мажлис кун тартибига киритиш ёки унинг устида ишлашни давом эттириш ёхуд асослантирилган ҳолда уни рад этиш тўғрисида 10 А.Д.Керимов. Постояннше комиссии и комитети в зарубежних парламентах Аналит и ческий вестник. Современнше проблечм гос\ дарственного строительства. 2001. №20 (151 ]. С.32-33.$

Кенгашга таклифлар киритади (3-банд); Қонунчилик палатаси томонидан киритилган қонунларни кўриб чиқиш бўйича ишчи гуруҳлари тузади. уларнинг таркибига давлат органлари ва нодавлат нотижорат ташкилотларининг. илмий муассасаларнинг Вакилларини, мутахассислар ва олимларни. хўжалик юритувчи субъектларнинг рахбарларини жалб этади (6-банд): киритилган Ўзбекистон Республикаси қонунлари, шунингдек Сенат томонидан қабул қилинаётган қарорлар матнига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш юзасидан таклифлар тайёрлайди (7-банд). Қўмиталар томонидан қонунларни кўриб чиқиш тартиби ҳам ўзига хосдир. юқори палатага келиб тушган қонун Сенат Раиси томонидан қўмиталарга ўтказилади. Шу тарзда ушбу қўмита мазкур қонунни кўриб чиқиш ҳамда унинг юзасидан хулоса тайёрлаш учун масъулдир. Хулосада қонунни маъқуллаш ёки рад эташ тўғрисюаги тавсия ифодаланган баҳо бўлиши керак. Қонунни рад этиш зарурлиги тўғрисидаги хулосада масъул қўмитанинг қонунни рад этиш зарур деб ҳисоблашининг важлари баён этилиши лозим. Масъул қўмитанинг хулосаси Сенат Кенгашига такдим этилиб, Кенгаш қонунни Сенат мажлисининг кун тартиби лойиҳасига киритиш-киритмаслик тўғрисида қарор қабул қилади (11-модданинг иккинчи қисми). Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан рад этилган хулосани қайта кўриб чиқишда ҳам амалда худди шундай тартиб назарда тутилади. Қўмиталар томонидан ўзининг ваколатига кирадиган масалалар юзасидан ўз ташаббуси билан ва Сенатнинг топшириғига биноан Сенат ҳужжатлари лойиҳаларини ишлаб чиқиш бўйича ваколатларини амалга ошириш («Ўзбекистон Республикасининг Сенати тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Конституциявий Қонуни 18-моддаси 2- банд) ва Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг лойихаси юзасидан хулосалар ва таклифлар бериш (4-банд) фаолиятнинг кейинги йўналишидир. Қўмиталар ўзларига берилган ваколатлар асосида Сенат ва Қонунчилик палатасининг биргаликдаги тасарруфидаги масалаларга тааллуқли ҳужжатлар лойиҳаларини тайёрлаш вазифасини ҳам бажариши лозим. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг иши «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Конституциявий Қонунининг 19-моддасига мувофиқ Сенат қўмиталари иш режасига, шунингдек Сенат, унинг Раиси ва Кенгаш топшириқлари ҳамда тавсияларига мувофиқ ташкил этилади. Сенат қўмиталари фаолиятининг аниқ тартиби, Қонунга мувофиқ Сенат Регламенти билан белгиланади. Юқорида тилга олинган Қонуннинг 20-моддасига мувофиқ Сенат қўмиталарининг мажлислари Сенат мажлислари оралиғида заруратта қараб очиқ ўтказилади. Эҳтиёж туғилганида Сенат қўмиталари ёпиқ мажлис ўтказиш

ҳақида қарор қабул қилиши ҳам мумкин. Қўмиталарнинг мажлисларига давлат органлари ва нодавлат нотижорат ташкилотларининг, илмий муассасаларнинг вакиллари, мутахассислар ва олимлар, матбуот органларининг, телекўрсатув, радио эшиттириш ҳамда бошқа оммавий ахборот воситаларининг вакиллари таклиф қилиниши мумкин. Қўмита аъзоларининг камида ярми ҳозир бўлган такдирда, Сенат қўмиталарининг мажлислари ваколатли ҳисобланади. Сенатда қўмиталар билан бир қаторда комиссиялар ҳам тузилиши мумкинлигини таъкидлаш лозим. Қўмиталардан фарқли равишда комиссиялар махсус ва албатта вақтинчалик давр учун тузилади. Чунки, янги қонун хужжатларида уларнинг муайян вазифаларни бажариш учунгина тузилишини назарда тутилган. Комиссиялар палата томонидан унинг мажлисларида тузилиб, зиммасига юклатилган вазифалар бажарилгандан кейин ўз фаолиятнни тугатади. Комиссиялар агар Сенат уларни тугатиш ҳақида қарор қабул қилган ҳолларда ҳам ўз фаолиятини тугатиши мумкин (22-модда). Деярли барча икки палатали парламентларга асосий вазифаси палаталарнинг қонун лойиҳалари бўйича қарорларни муросага келтириш (консенсус)да фойдаланиладиган келишув комиссиялари тузиш хосдир. Худди шу сингари, Сенат томонидан рад этилган қонун юзасидан юқори ва қуйи палата юзага келган келишмовчиликни бартараф этиш учун Сенат аъзолари ва Қонунчилик палатаси депутатлари орасидан тенглик асосида келишув комиссиясини тузиши мумкин («Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий Қонуни 25-моддаси биринчи қисми;. Келишхв комиссиясини тузиш тўғрисидаги ташаббус Сенат Раисидан ёки Сенат аъзолари умумий сонининг камида бешдан бир қисмини ташкил этувчи сенаторлардан чиқиши мумки. Ушбу комиссия унинг таркибига номзодлар юзасидан Сенат Раиси ва Қонунчилик палатасининг Спикери томонидан ўзаро маслаҳатлашувлар ўтказиш орқали шакллантирилади (12-модда учинчи қисми). Келишув комиссиясининг Сенатдан кўрсатилган таркиби унинг мажлисида, Сенат мажлислари оралиғидаги даврда эса унинг Кенгаши томонидан тасдиқланади (12-модда тўртинчи қисми). Келишув комиссиясининг ҳар бир палатадан сайланган аъзолари ўз таркибидан кўпчилик овоз билан комиссиянинг ҳамраисларини сайлайди. Сенат қўмиталарининг қонунларни куриб чиқиш ва хулоса бериш бўйича ваколатларини алоҳида ажратиб кўрсатган ҳолда ушбу қўмиталар етарли равишда масъул ваколатларга эга эканлигига яна бир марта урғу бериш лозим. Сенат қонунларни ишлаб чиқишда бевосита қатнашмаслигига қарамасдан, кўрсатиб ўтилган ваколатларнинг ўзиёқ унинг қўмиталари ва уларда иштирок этаётган

сенаторларнинг юксак касбий махоратини тақозо қилади ва уларнинг палата олдида ниҳоятда масъуллиги тасдиқлайди. Чунки, айнан Сенат қўмиталари қонуннинг минтақалар манфаатига мослигидан ташқари миллий манфаатларга уйғунлигини ҳам амалда белгилаб беради. 4. О лий Мажлис Сенатининг давлат ҳокимияти органлари билан ўзаро муносабатлари. Олий Мажлис Сенатини тарқатиб юбориш тартиби. Олий Мажлис Сенати девони ва матбуот органлари фаолияти Вакиллик органи – парламентнинг табиатига назорат фаолияти хос. Назорат ваколатларини амалга ошириш шакллари ва усуллари жуда ранг-баранг. Турли мамлакатларда мазкур шакллар ва тартиб-қоидалардан бошқарув шакли, парламент конституциявий мақоми-нинг хусусиятлари ҳамда бошқа омиллардан келиб чиқиб фойдаланилади. Парламент назорати парламент (унинг палаталари), қўмиталар ва комиссиялар, парламентнинг бошқа органлари ҳамда депутатлар томонидан амалга оширилади. Парламент, унинг палаталари турли давлат органларини шакл-лантириш, мансабдор шахсларни тайинлашда иштирок этиш билан бирга кадрлар сиёсати соҳасида назоратни ҳам амалга оширади. Авваламбор, парламент ҳукуматни тузишда иштирок этиши мумкин. Аммо парламентнинг бу соҳадаги ваколатлари турли мамлакатларда ҳар хил. Баъзи бир мамлакатларда ҳукуматни тузиш парламент сайловларидан (парламентда қайси партия ёки партиялар иттифоқи кўп ўрин эгаллаганидан) келиб чиқиб амалга оширилади. Тузилган ҳукумат ўз дастури билан бирга парламент томонидан (икки палатали парламентларда – одатда қуйи палата томонидан, баъзан – иккала палата томонидан) қўллаб - қувватланиши лозим. Масалан, Италияда ҳуку-матни президент иккала палатанинг раислари ва парламент гуруҳ - ларининг раҳбарлари билан бамаслаҳат тайинлайди. Шундан сўнг ҳукуматга парламентнинг иккала палатаси ҳам ишонч билдириши лозим: ҳар бир палата номма-ном овозга қўйиш орқали ҳукуматга ишонч билдириш ёки ёки ишонч билдиришни рад этиш тўғрисида асослантирилган резолюция қабул қилади 11 . Бошқа мамлакатларда ҳукумат парламентдан ташқарида тузилади: давлат бошлиғи (президент) ҳукуматни ўзи, парламент иштирокисиз тузади (масалан, Колумбияда). Шу билан бирга, ҳукуматни парламентдан ташқарида тузиш усули баъзи бир мамлакатларда 11 Қаранг: Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Т. 3. Особенная часть, с. 312.

мазкур жараёнда парламент (унинг палаталари) иштирокини назарда тутади. Масалан, АҚШда президент ўз кабинети аъзоларини сенат билан бамаслаҳат ҳамда унинг розилиги билан тайинлайди. Россияда парламентнинг қуйи палатаси (Давлат Думаси) президент ҳукумат раисини тайинлашига розилик беради (бунда тақдим этилган номзодлар уч марта рад этилган тақдирда – уччала марта ҳам айни бир номзод тақдим этилиши мумкин – президент ҳукумат раисини тайинлайди, палатани тарқатиб юборади ва янги сайлов тайинлайди). Мазкур қоида РФ Конституциясиниг 111-моддасида назарда тутилган. Ўзбекистон Республикасининг 1992 йилги (олдинги таҳрирдаги) Конституцияси 98-моддасига мувофиқ, Вазирлар Маҳкамаси таркибини Ўзбекистон Республикаси Президенти тузади ва у Олий Мажлис томонидан тасдиқланади. Вазирлар Маҳкамаси янги сайланган Олий Мажлис олдида ўз ваколатларини зиммасидан соқит қилади. Конституциянинг 89-моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Президенти айни вақтда Вазирлар Маҳкамасининг Раиси ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига 2003 йил 24 апрелда киритилган ўзгартишлар ва қўшимчалар мазкур масалани бир қадар бошқача ҳал қилади. 98-моддага мувофиқ, Вазирлар Маҳкамасининг таркиби республика Президенти томонидан шакллантирилади. Бош вазир номзоди парламентнинг иккала палатаси томонидан кўриб чиқилиши ва тасдиқланиши лозим. Вазирлар Маҳкамасининг аъзолари Бош вазир тақдимига биноан республика Прези-денти томонидан тасдиқланади. Палаталар тўғрисидаги Конституциявий қонунларда ҳам улар Президент тақдимига биноан Бош вазир-нинг биринчи ўринбосари ва ўринбосарлари номзодларини кўриб чиқишлари ва тасдиқлашлари белгиланган. Президент Конституциянинг 89-моддаси ва 93-моддасига асос-ланган ҳолда Вазирлар Маҳкамаси мажлисларида раислик қилишга, Вазирлар Маҳкамаси ваколатига кирувчи масалалар юзасидан қарорлар қабул қилишга, шунингдек Вазирлар Маҳкамаси қарорлари ва фармойишларини бекор қилишга ҳақли. Вазирлар Маҳкамаси ўз фаолиятида Президент ва парламент олдида жавобгардир. У янги сайланган Олий Мажлис олдида ўз ваколатларини зиммасидан соқит қилади. Қоида тариқасида, парламентлар бошқа давлат органларини шакллантиришда ҳам иштирок этади. Масалан, Польша парламентининг иккала палатаси давлат органларини шакллантиришда иштирок этади (аммо уларнинг мазкур жараёнда иштирок этиш ва унга реал таъсир кўрсатиш даражаси бир хил эмас). Чунончи, Назорат юқори палатасининг раисини тайинлашда Польша Сейми номзод бўйича қарорни Сенатнинг розилиги билан қабул қилади. Инсон ҳуқуқлари бўйича вакилни тайинлаш масаласи ҳам шу тарзда ҳал қилинади. Польша радиоэшиттиришлар ва телевидение кенгашининг аъзолари ҳам, пул

сиёсати кенгашининг аъзолари сингари, тенглик асосида Сейм, Сенат ва республика Президенти томонидан тайинланади. Польша суд кенгаши таркибида тўрт аъзо Сейм томонидан депутатлар орасидан, икки аъзо – Сенат томонидан сенаторлар орасидан сайланади 12 . РФ Конституциясига мувофиқ, палаталар қуйидаги давлат органларини шакллантиришда иштирок этади. Давлат Думаси (қуйи палата): а) Россия Президентининг тақдимига биноан Россия Марказий банкининг раисини тайинлайди ва лавозимидан озод қилади; б) Ҳисоб палатаси раисини ва унинг аудиторлари таркибининг ярмини тайинлайди ва лавозимидан озод қилади; в) Инсон ҳуқуқлари бўйича вакилни тайинлайди ва лавозимидан озод қилади; г) Марказий сайлов комиссияси таркибининг учдан бир қисмини тайинлайди. Бундан ташқари, Президент иккала палатанинг тегишли қўмиталари ёки комиссиялари билан бамаслаҳат Россиянинг чет давлатлардаги ва халқаро ташкилотлардаги дипломатик вакилларини тайинлайди ҳамда чақириб олади. Федерация Кенгаши (Россия парламенти юқори палатаси)нинг ваколатларига қуйи-дагилар киради: а) Россия олий федерал судларининг судьяларини тайинлаш; б) Бош прокурорни тайинлаш ва лавозимидан озод қилиш; в) Ҳисоб палатаси раисининг ўринбосарини ва унинг аудиторлари таркибининг ярмини тайинлаш ва лавозимидан озод қилиш; г) Марказий сайлов комиссияси таркибининг учдан бир қисмини тайинлаш. Федерация Кенгаши Россия Президенти сайловини ҳам тайинлайди. Ўзбекистон Республикасининг 1992 йилги (олдинги ва янги таҳрирдаги) Конституциясида парламентга давлат органларини шакллантириш соҳасида анча кенг ваколатлар берилган. Шу нарса диққатга сазоворки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида давлат органларини тузиш, мансабдор шахсларни тайинлаш билан боғлиқ қуйидаги масалалар парламент палаталарининг биргаликдаги ваколатларига киритилган: а) Президентнинг вазирликлар, давлат қўмиталари ва давлат бошқарувининг бошқа органларини тузиш ҳамда тугатиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш; б) Марказий сайлов комиссиясини тузиш; в) Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил ва унинг ўринбосарини сайлаш. Шуни ҳам қайд этиб ўтиш керакки, ўта муҳим масала – республиканинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти органлари тизими ва ваколатларини белгилаш масаласи палаталарнинг биргаликдаги ваколатларига киритилган. Давлат органларини тузишда Сенат, айниқса, катта роль ўйнайди. Унинг мутлақ ваколатларига қуйидагилар киради: 12 Қаранг: Институты конституционного права иностранных государств, с. 185.

а) Президент тақдимига биноан респуб-лика Конституциявий суди, Олий суди, Олий хўжалик судини сай-лаш; б) Президент тақдимига биноан республика Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг раисини тайинлаш ҳамда уни лавозимидан озод этиш; в) Президентнинг Бош прокурор ва унинг ўринбосарларини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини, шунингдек Президентнинг Миллий хавфсизлик хизмати раисини тайинлаш ҳамда уни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш; г) Президентнинг тақдимига биноан чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа вакилларни тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш; д) Президентнинг тақдимига биноан Марказий банк бошқарувининг раисини тайинлаш ҳамда уни лавозимидан озод этиш (78, 80-моддалар). Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Ўзбекистон парламенти унга давлат органларини шакл-лантириш жараёнида фаол роль ўйнаш, республика Президентининг кадрлар сиёсатини назорат қилиш имконини берадиган катта ваколатларга эга. Парламентлар ҳукумат, ижро этувчи ҳокимият бошқа органлари фаолияти устидан назоратни амалга ошириш мақсадида ҳар хил тартиб-қоидалардан фойдаланади. Бу парламент фаолиятининг жуда муҳим йўналиши. Аммо парламентларнинг бу соҳадаги ваколатлари ҳам кўп жиҳатдан бошқарув шакли, анъаналар ва бошқа кўпгина омиллар билан белгиланади. Айрим давлатларда ҳукумат, токи у парламент томонидан қўллаб-қувватланар экан, ҳокимиятни ўз қўлида сақлаб қолади. Агар парламент ҳукуматга ишончсизлик билдирса , у истеъфо беради ёки парламент муддатидан илгари тарқатиб юборилиши мумкин. Ҳукуматга ишончсизликни, қоида тариқасида, парламентнинг қуйи палатаси билдиради. Аммо айрим мамлакатларда, масалан, Италияда ҳукумат ҳар бир палата олдида сиёсий жавобгар бўлади. Бунда палаталарнинг исталган бири ҳукуматга ишончсизлик билдириш тўғрисида резолюция қабул қилиши мумкин. Мазкур резолюция лойиҳаси палата аъзоларининг камида ўндан бир қисми томонидан имзоланган бўлиши лозим. Резолюция лойиҳаси киритилганидан сўнг камида уч кун кейин муҳокамага қўйилиши мумкин. Резолюцияни қабул қилиш учун палата аъзоларининг оддий кўпчилик овози кифоя қилади 13 . Бошқа мамлакатларда (масалан, АҚШда) ҳукумат президент олдида жавобгар: паралмент ҳукуматга ишончсизлик билдириш ҳуқуқига эга эмас. Аммо мазкур давлатларда парламент ижро этувчи ҳокимият устидан кенг назорат қилиш ваколатларига эга. АҚШда назоратнинг асосан қонунчилик билан боғлиқ шакллари амал қилади, аммо 13 Қаранг: Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Т. 3. Особенная часть, с. 313.

назоратнинг бошқа шакллари, масалан, парламент тафтиши ҳам муҳим ўрин тутади 14 . Россияда парламентнинг қуйи палатаси ҳуку-матга ишончсизлик билдиришга ҳақли, аммо ҳукуматни истеъфога чиқариш масаласини Президент ҳал қилади. У ҳукуматни истеъфога чиқариши ёки қуйи палата қарори билан келишмай, уни тарқатиб юбориши мумкин (башарти қуйи палата уч ой ичида ҳукуматга қайта ишончсизлик билдирса ёки ҳукумат ўз ташаббуси билан унинг олдига ишонч тўғрисидаги масалани қўйса ва палата ишонч билдирмаса). Ўзбекистон Республикасида Вазирлар Маҳкамаси ўз фаолиятида нафақат Президент, балки парламент олдида ҳам жавобгарлиги Конституцияда бевосита мустаҳкамланган. Вазирлар Маҳкамаси янги сайланган Олий Мажлис олдида ўз ваколатларини зиммасидан соқит қилади (янги таҳрирдаги 98-модда). Ўзбекистон парламенти Вазирлар Маҳкамасининг фаолиятига жиддий таъсир кўрсатади. Зеро, у, Конституцияга мувофиқ, давлат ички ва ташқи сиёсатининг асосий йўналишларини белгилайди, давлатнинг стратегик дастурларини қабул қилади. Бундан ташқари, парламент Вазирлар Маҳкамасининг тақдимига биноан Давлат бюджетини қабул қилади ва унинг ижроси устидан назоратни амалга оширади. Бу ва бошқа шунга ўхшаш масалалар парламент назорати соҳасини ташкил этади. Мазкур мақсадларда парламент турли назорат тартиб-қоидаларидан фойдаланади: 15 а) тегишли органларнинг маъруза ва ҳисоботларини, шу жумладан Ҳисоб палатасининг ҳисоботини палаталарнинг (шу жумладан қўшма) мажлисларида тинглаш; б) давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари раҳбарларининг қонунлар, бошқа қонун ҳужжатлари, қўмиталарнинг қарорлари ижроси тўғрисидаги маълумотларини палата қўмиталарида тинглаш; в) муайян вазифаларни, шу жумладан парламент назоратини таъминлаш билан боғлиқ вазифаларни бажариш учун махсус комиссиялар тузиш; г) сенаторлар тегишли органлар ва мансабдор шахсларга саволлар ва сўровлар билан мурожаат этиши. Қонунчилик палатаси тўғрисидаги Конституциявий қонунга мувофиқ, фракциялар ва депутатлар гуруҳлари ҳукумат аъзоларини уларнинг фаолиятига оид масалалар юзасидан палата мажлисларида тинглаш масаласини қўйишга ҳақли. Шу билан бирга, парламент назоратини амалга ошириш билан боғлиқ масалаларни тўпланган тажриба ва чет эл тажрибасидан келиб чиқиб Олий Мажлис палаталари депутатлари 14 Қаранг: Институты конституционного права иностранных государств, с. 336. 15 Қаранг: Латифов А. Проблемы совершенствования парламентского контроля в Узбекистане. Кандидатская диссертация. Ташкент, 2002.

(сенаторлари)нинг мақоми тўғрисидаги Қонунда янада муфассалроқ тартибга солиш лозим. Масалан, Россия парламентининг амалиётида нафақат депутат сўровлари (уларга 30 кундан кечиктирмай жавоб берилиши лозим), балки парламент сўровлари ҳам қўлланади (мазкур сўров билан бутун палата мурожаат этади ва унга 15 кун ичида жавоб берилиши керак). «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг (янги таҳрирдаги) Қонунига Вазирлар Маҳкамасининг Олий Мажлис ҳамда бошқа органлар ва ташкилотлар билан муносабатларига бағишланган бўлим киритилган. Қонунга мувофиқ, янги тузилган Вазирлар Маҳкамаси Президент билан келишилган ҳолда Олий Мажлисга кўриб чиқиш учун ўз ваколатлари давридаги фаолияти дастурини тақдим этади. Вазирлар Маҳкамаси шунингдек Ўзбекистон Республикасини иқтисодий ва ижтимоий ривожлантиришнинг асосий йўналишларини, Давлат бюджетининг асосий кўрсаткичларини ва унга киритиладиган ўзгартишларни ишлаб чиқади ҳамда Олий Мажлиснинг тасдиғига тақдим этади. Парламент палаталари Вазирлар Маҳкамаси алоҳида аъзосининг ўзи раҳбарлик қилаётган давлат ёки хўжалик бошқаруви органи фаолияти масаласи юзасидан ҳисоботини эшитиши ҳамда зарур бўлганда унинг истеъфога чиқиши тўғрисида Президент кўриб чиқиши учун таклиф киритиши мумкин. Вазирлар Маҳкамасининг аъзолари палаталарнинг мажлисларида, уларнинг қўмиталари йиғилишларида қатнашиш ва ахборот бериш ҳуқуқига эгадирлар. Бу ҳолда Бош вазир шу масалалар юзасидан зарур тушунтириш, изоҳларни олиш ва беришга ҳақлидир. Вазирлар Маҳкамаси парламент қўмиталарининг Ўзбекистон Республикаси ҳукумати фаолияти масалаларига доир тавсиялари ва таклифларини кўриб чиқади ва улар юзасидан чора- тадбирлар кўради. Тавсиялар ва таклифларни кўриб чиқиш натижалари ҳақида ҳамда кўрилган чора-тадбирлар тўғрисида Вазирлар Маҳкамаси Олий Мажлис палаталарининг тегишли қўмиталарига улар билан келишилган муддатларда ахборот беради. Мазкур Қонуннинг 9-моддасида парламент сўровига жавоб тўғрисида сўз юритилади. Парламент сўрови деганда Қонунда парламент палатаси, палата депутати (аъзоси)нинг ҳукумат ёки унга бўйсунувчи давлат ёки хўжалик бошқаруви органлари фаолиятига доир сўрови тушунилади. Жавоб тегишли палаталарнинг мажлисларида куч кундан кеч бўлмаган муддатда оғзаки ёки ёзма шаклда берилиши лозим. Фикримизча, тегишли қоидалар палаталарнинг регламентларида ҳам мустаҳкамланиши керак. Зотан, мазкур регламентларда парламент палаталарини ташкил этиш ва уларнинг фаолияти билан боғлиқ барча масалалар тўлиқ ва тизимли тартибга солиниши лозим. Парламент амалиётига парламент тингловлари, парламент тафтиши сингари тартиб-қоидалар ҳам маълум. Масалан, АҚШда парламент тафтиши назоратнинг энг

синашта усулларидан бири ҳисобланади. Ҳукумат органлари фаолиятининг парламент тафтишини Конгресснинг доимий ва тафтиш қўмиталари амалга оширади 16 . Россияда парламент тингловлари ўтказиш амалиёти тарқалган бўлиб, унга палаталар регламентларининг махсус боблари бағишланган. Масалан, Россия парламенти қуйи палатаси (Давлат Думаси)нинг регламентига мувофиқ, палата ўз ваколатига киритилган масалалар юзасидан парламент тингловлари ўтказади. Улар палата кенгаши, қўмиталар ва комиссиялар, депутатлар бирлашмаларининг ташаббусига биноан ўтказилади. Қоида тариқасида, парламент тингловлари муҳокама қилинаётган масала юзасидан тавсиялар қабул қилиш билан якунланади. Парламент ишининг мазкур шаклидан Ўзбекистон парламенти амалиётида ҳам фойдаланиш мумкин. Парламент комиссарлари (омбудсманлар) фаолияти. Юқорида қайд этиб ўтилганидек, улар давлат маъмуриятининг маълум соҳалар (инсон ҳуқуқлари, қуролли кучлар, экология, тилларнинг тенг ҳуқуқлилиги ва бошқалар)даги фаолиятини текширади. Улар ўз тафтишини ўтказиш, материалларни суд, прокуратурага топшириш ҳуқуқига эга. Барча давлат органлари улар билан ҳамкорлик қилишга мажбур. Парламент комиссарларига ҳокимиятнинг анъанавий уч бўғинига бўйсунмайдиган органлар деб қаралади, аммо улар ҳар йили парламентга ҳисобот тақдим этадилар ҳамда парламент олдига ўз касбий фаолияти билан боғлиқ масалаларни қўйишлари мумкин. 12- БОБ . Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг депутати ва Сенати аъзосининг ҳуқуқий мақоми 1- §. Депутат ва Сенатор фаолиятининг ҳуқуқий асослари 2- §.Депутат ва Сенатор в аколат муддатлари. 3- §. Депутат ва С енаторнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. 4- §. Депутатнинг ва сенаторнинг парламент сўрови билан мурожаат қилиш тартиби. 5 -§. Депутатнинг ўз сайловчилари билан олиб борадиган иш тартиби 6- §. Де путат ва сенатор фаолиятининг асосий кафолатлари. 1- § . Депутат ва С енатор фаолиятининг ҳуқуқий асослари 16 Қаранг: Институты конституционного права иностранных государств, с. 337-338 .

Мустақилликка эришилгандан кейин қисқа давр ичида Ўзбекистонда парламент ваколатларини такомиллаштиришга қаратилган, депутатлар ҳуқуқлари, мажбуриятлар ҳамда ваколатларини тўлдирадиган қатор ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Жумладан, бу ислоҳотлар: биринчидан, қонунчилик фаолиятини самарадорлигини ошириш; иккинчидан, парламент назорати вазифаларини кенгайтириш ва кучайтириш; учинчидан, парламент фаолиятида регионлар ролини кучайтириш; тўртинчидан, парламентни барқарор ишлаши учун кафолатлар тизимини яратиш; бешинчидан, депутатларнинг профессионал сифатларини ва умуман, парламентаризм маданиятини ривожлантиришга қаратилгандир. Парламент ташкилий жи ҳатдан кенг тармоқли бўлганлиги сабабли ҳам давлат ҳокимияти тизимида, ум у м а н давлатчиликда алоҳида ўрин тутади. Парламент палаталарини шакллантириш усули парламент аъзосининг номланишида ҳам маълум даражада акс этади: одатда, қуйи палаталарнинг аъзоларигина депутат деб, аксарият мамлакатларда юқори палаталарнинг аъзолари эса – сенаторлар деб аталади (улар ўз мандатларини нафақат сайлаш, балки тайинлаш орқали ва бошқа усулларда ҳам оладилар). Қонунчилик палатаси депутатлари халқнинг ҳокимият вакиллик органларида фаолият кўрсатувчи тўлақонли вакилидир. Республикамизнинг мустақиллигини мустаҳкамлашда, ҳуқуқий давлат қуришда, чин маънодаги демократияга эришишда депутатларнинг фаолияти муҳим аҳамият касб этади Ҳуқуқшунос олим Р.Қаюмов “депутатнинг ҳуқуқий мақоми-бу депутатларнинг ҳуқуқий нормаларда белгиланган ҳуқуқлари, мажбуриятлари ва бурчлари, улар фаолиятининг шакллари ва ваколатларини йиғиндиси демакдир” 1 деб таъкидлаган. Шундай қилиб, депутатнинг ҳуқуқий мақоми кўп ҳолларда унга юкланган вазифаларни сифатли ва белгиланган тартибда амалга ошириши унинг ҳуқуқий кафолатини қай даражада белгилаб берилганлиги билан чамбарчас боғлиқдир. Депутатлик мақоми билан боғлиқ масалалар тегишли тартибда ҳуқуқий тартибга солиниши депутатлик фаолиятини тўсиқларсиз ва самарали амалга оширилишини таъминлайди, унинг ижтимоий-ҳуқуқий ҳимоясини таъминлаш билан бир қаторда депутатнинг халқ ва жамият олдидаги мажбуриятини кучайтиради. Қонунчилик палатаси депутати ва сенатор фаолиятининг ҳуқуқий асослари Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ва қатор қонун нормаларида: 1 Қаюмов Р. Ўзб екистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи. Т. : Адолат. 1998 й 300б ет

“Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг асосий принциплари тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида”ги , “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг регламенти тўғрисида”ги, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг регламенти тўғрисида”ги қонунларида ва бошқа қонун ҳужжатларида аниқ белгилаб берилган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутати сенатор фаолиятининг ҳуқуқий асосларини ифодаловчи ҳуқуқий нормалар ичида конституциявий нормалар алоҳида аҳамиятга эга. Конституциянинг 87-88-моддаларида депутат ва сенаторларнинг ҳуқуқий мақомининг умумий асослари белгилаб берилган, яъни депутат ва сенаторларнинг асосий вазифалари қайд қилиниб, дахлсизлик ҳуқуқи, депутатлик ва сенаторлик фаолиятига ҳақ тўлаш каби умумий масалалар тартибга солинган. Депутат ва Сенатор мақоми 2004 йил 2 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги қонунида кенгроқ ва тўлароқ тартибга солинган. Ушбу қонунда депутат ва сенаторларнинг мақомига тегишли барча масалаларни - кимлар депутат ва сенатор бўлиши, уларнинг ваколат муддати, депутатликни тасдиқловчи воситалар, депутатнинг Олий Мажлисдаги иши каби масалаларни қонуний асосда мустаҳкамлагани, депутатнинг ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларини, депутатларнинг сайловчилар, сиёсий партиялар билан олиб борадиган ишларини, депутатнинг парламент сўровини, депутат одобини ўз ичига қамраб олган. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатини ҳуқуқий мақомини асосий характерли томонларини аниқлашдан олдин, депутат - парламентарий ёки ўзининг сайловчиларининг ёхуд унинг номзодини илгари сурган ташкилотнинг вакилими деган саволнинг ечимини топиш лозим. Бу саволга аниқ жавоб бериш учун депутатлик мандатининг табиатини очиш лозим. 2- §. Депутат ва Сенатор в аколат муддатлари

Депутат ва Сенатор ҳуқуқий мақомида унинг ваколати муддати ва ваколатини тугатилиши муҳим аҳамиятга эга.Маълумки, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги Қонун,1- моддаcига кўра Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати ва Сенат аъзоси Олий Мажлис ваколатлари муддатига, яъни беш йил муддатга сайланади. Шу боисдан депутат ва сенаторнинг ваколатлари сайланган кундан бошланади ва Олий Мажлис ваколатлари тугагандан сўнг янги чақириқ сайловлар ўтказилганда тугайди. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати ва Сенат аъзосининг ваколатлари муддатидан олдин ҳам тугатилиши мумкинлиги белгиланган. Хусусан, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги Қонунининг 4-моддасига асосан Қонунчилик палатаси депутати ва Сенат аъзосининг ваколатлари қуйидаги ҳолларда муддатидан илгари тугатилиши мумкин: - у ўз ваколатларини зиммасидан соқит қилиш ҳақида ёзма ариза берган тақдирда; - у қонунга кўра депутатлик, сенаторлик ваколатларини амалга оширишига номувофиқ бўлган лавозимга сайланган ёки тайинланган тақдирда; - унга нисбатан суднинг айблов ҳукми қонуний кучга кирган тақдирда; у чақириб олинган тақдирда; - суд уни муомалага лаёқатсиз деб топган тақдирда; - у суднинг қонуний кучга кирган қарори асосида бедарак йўқолган деб топилган ёхуд вафот этган деб эълон қилинган тақдирда; - у Ўзбекистон Республикаси фуқаролигини йўқотган тақдирда; - у вафот этган тақдирда; - палата тарқатиб юборилган тақдирда “Депутат ва Сенатор” юксак номни обрўсизлантирувчи хатти-ҳаракатлари, унинг давлат тузилиши асосларига, ижтимоий-сиёсий вазиятни мушкуллаштиришга, шунингдек, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг қонунга мувофиқ қабул қилинган қарорларига, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига қарши қаратилган ғайри конституциявий ҳаракатни содир этиши ёки шундай ҳаракатларга даъват этиши шундай масаланинг қараб чиқилиши учун асос бўлиши мумкин.

3- §. Депутат ва сенаторнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Депутат ва сенаторларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги Қонунининг 7-моддасида берилган. Бу қонунга кўра, палатасининг мажлисида кўриб чиқилаётган барча масалалар бўйича ҳал қилувчи овоз ҳуқуқидан фойдаланади. Шунингдек, депутат ва сенатор : - палатанинг органларига сайлаш ва сайланишга; - палата мажлисида кўриб чиқилиши учун масалалар таклиф этишга; - палата мажлисининг кун тартиби, муҳокома қилинаётган масалаларни кўриб чиқиш тартиби ҳамда бу масалаларнинг моҳияти юзасидан таклифлар киритиш ва мулоҳазалар билдиришга, қарор лойиҳалари ва уларга тузатишлар киритишга, палата томонидан тузиладиган органларнинг шахсий таркиби ҳамда сайланадиган, тайинланадиган ёки тасдиқланадиган мансабдор шахсларнинг номзодлари бўйича фикр билдиришга; - мунозораларда иштирок этишга, маърузачи ва раислик қилувчига саволлар беришга; - парламент с ў рови билан мурожаат этишга; - ў з таклифларини асослаб бериш учун с ў зга чиқишга ва овоз бериш сабаблари юзасидан изоҳ беришга; - палата мажлисида раислик қилувчига палата мажлисида муҳокома қилинаётган масала юзасидан ўз нутқи, таклиф ёки мулоҳазаси матнини топширишга; - палата таркибидаги ўзи аъзо бўлган тегишли органнинг қарорига қўшилмаган тақдирда ўз нуқтаи назарини палата мажлисида баён қилишга ёки бу ҳақида тегишинча Қонунчилик палатасининг спикерига, Сенат раисига ёзма равишда маълум қилишга; - палатага ҳисобдор ёки унинг назорат остидаги ҳар қандай орган ёхуд мансабдор шахснинг ҳисоботи ёки ахборотини палата мажлисларида эшитиш тўғрисида таклиф киритишга; - Ўзбекистон Республикаси қонунларининг ижро этилишини, шунингдек, палата қарорларининг бажарилишини текшириш ҳақида кўриб чиқилиши учун масалалар таклиф этишга; - палата мажлисларининг стенограммалари билан танишишга; - фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан муҳофоза қилинадиган манфаатларини бузиш ҳоллари ёки қонун ҳужжатларини бузишнинг бошқа ҳоллари маълум бўлиб қолган

тақдирда уларга дарҳол чек қўйиш чораларини кўриш талаби билан тегишли органлар ҳамда мансабдор шахсларга мурожаат этишга ҳакли. Депутатлар қайд этилган ҳуқуқларидан ижодий ёндашган ҳолда ташаббус кўрсатиб, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ишида қатнашиб, давлат, хўжалик ва ижтимоий-иқтисодий қурилишнинг муҳим масалаларини ҳал этадилар, қонунларни ва Қонунчилик палатаси қарорларини қабул қилишда иштирок этадилар ҳамда давлат органлари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ишини назорат қилиб борадилар. Бу ўринда, Қонунчилик палатаси депутатининг энг муҳим ҳуқуқларидан бири сифатида Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини алоҳида таъкидлаш лозим. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатининг Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 83-моддасида ва тегишли қонунларда белгиланган тартибда амалга оширилади. Депутат ўз ваколатларининг кўпчилигини Қонунчилик палатаси мажлисларида амалга оширади. Депутат Қонунчилик палатаси ишида доимий равишда ва интизомли қатнашиши жуда катта аҳамиятга эга, чунки бир қисм депутатлар мажлисларга келмай қолсалар қонун талаб қилган кворум йиғилмайди ва Қонунчилик палатаси ўз фаолиятини тўлиқ амалга ошира олмай қолади. Шу сабабдан, Қонунчилик палатаси, қўмита, комиссия, келишув комиссияси мажлисида иштирок этиш имконияти бўлмаган тақдирда, депутатлар бу ҳақда Қонунчилик палатасининг Спикерига, қўмита, комиссия раисига, келишув комиссиясининг тегишли палатадан сайланган ҳамраисига олдиндан хабар қилиши шарт. Агар Қонунчилик палатасининг иши палата барча депутатларининг профессионал, доимий фаолиятига асосланганлигини эътиборга олсак, интизомнинг бу тарзда бузилиши Қонунчилик палатаси фаолиятини маълум бир даражада издан чиқаришгача олиб келиши мумкин. Шу сабабли, депутатнинг Қонунчилик палатасига мажлисларига бир неча маротаба узрсиз сабабларга кўра келмаганлиги ҳолатлари бўйича ҳам депутатнинг ваколат муддатларини илгаридан тугатишни қонун даражасига кўтариш мақсадга мувофиқ бўлади. 4- §. Депутатнинг ва сенаторнинг парламент сўрови билан мурожаат қилиш тартиби

Қонунчилик палатаси депутатлари ва сенаторлари давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, уларнинг мансабдор шахслари устидан назоратни амалга оширишнинг шакли сифатида парламент сўрови ҳуқуқига эгадир. Депутат ва сенаторнинг парламент сўрови, қонунда кўрсатилишича 1 , давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг мансабдор шахсларига уларнинг ваколатларига кирадиган масалалар юзасидан асослантирилган тушунтириш бериш ёки ўз нуқтаи назарини баён қилиш ҳақида қўйилган талабидир. Парламент сўрови парламент назоратининг энг самарали воситасидир. Шу сабабли уни амалиётда кенг қўллаш лозим. У депутатларга берилган энг кучли , таъсирчан имкониятдир. Парламент сўрови орқали депутатлар сайловчиларнинг талаб ва ҳохишларини рўёбга чиқаришга кўмаклашади. Парламент сўрови депутат ёки бир гуруҳ депутатлар томонидан ёзма равишда ёки оғзаки равишда киритилиши мумкин. Қонунчилик палатаси депутати ва сенаторнинг Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси, Олий хўжалик судининг раиси, Бош прокурори, суриштирув ва тергов органларининг раҳбарлари номига йўлланган парламент сўрови уларнинг иш юритувидаги муайян ишлар ва материалларга тааллуқли бўлиши мумкин эмас Қонунчилик палатасининг депутатлари талаб қилиб оладиган ахборотни тегишли давлат органи, бошқа ташкилот, мансабдор шахс мурожаат олинган кундан эътиборан ўн кундан кечиктирмай тақдим этиши керак. 5 -§. Депутатнинг ўз сайловчилари билан олиб борадиган иш тартиби Депутатлар фаолияти амалга оширилишининг муҳим шаклларидан бири уларнинг сайлов округларидаги фаолиятидир. Ўзбекистон қонунчилигида депутатларнинг бу соҳадаги фаолияти учун ҳам маълум бир ҳуқуқлардан фойдаланиш имкони яратилган. Бу депутатларнинг уларни сайловчилар билан доимий мустаҳкам алоқани ўрнатиши билан боғланган деб ҳисоблаш мумкин 1 . Хусусан, депутат сайловчилар билан алоқа ўрнатар экан, уларни Олий Мажлис Қонунчилик палатаси иши билан батафсил таништириб боради, бунда депутатнинг сайловчилар билан учрашуви муҳим аҳамият касб этади. 1 Тўлаганов А. Давлат ҳокимиятининг вакиллик ва ўзини-ўзи бошқариш органлари фаолиятини ташкил этиш Дарслик Т.: 2002 161бет

Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенат аъзосининг мақоми тўғрисида”ги Қонунига асосан депутат сайловчилар билан учрашувлар ўтказиш учун зарур шарт-шароит билан таъминланиши шарт. Ушбу қонуннинг 9-моддасига асосан “Депутатларга сайловчилар билан олиб бориладиган ишлар учун Қонунчилик палатасининг регламентида белгиланадиган тартибда муайян кунлари ажратилади”, - деб кўрсатилган. Депутатлар сайлов округларида ўз ваколатларини амалга ошириш учун тегишли ҳокимият вакиллик органи назорати остидаги ташкилотларда ўз сайлов округидаги фуқароларнинг муҳим манфаатларига тааллуқли бўлган ҳар қандай масала кўриб чиқилиши чоғида иштирок этиш, округ сайловчилари билан йиғилишлар, меҳнат жамоалари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, сиёсий партияларнинг ташкилотлари билан йиғилиш ўтказиш ҳуқуқига эгадир. Амалдаги Қонунчиликда депутатларнинг ўз сайловчиларидан тушган таклиф, ариза ва шикоятларни кўриб чиқиши, уларни ўз вақтида ҳал этиш чораларини кўриши, сайловчилар олдида ўз фаолияти хусусида вақти-вақти билан ахборот бериб туриши кўрсатилган. Масалан, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати йилига камида бир марта ўз иши тўғрисида сайловчиларга ўз фаолияти ва ўзи сайланган Қонунчилик палатаси фаолияти ҳақида ахборот бериб туриши шарт. Бу мақсадларни амалга ошириш учун эса, ижро этувчи ҳокимият органлари депутатнинг илтимосига кўра бино ажратилишини ташкил этишлари, депутатнинг сайловчилар билан учрашувлари ўтказиладиган, депутат томонидан фуқаролар қабул қилинадиган вақт ва жой ҳақида фуқароларга хабар беришлари, қабул ва учрашувларда иштирок этиш учун депутатнинг таклифига биноан ўзларининг масъул вакилларини юборишлари, шунингдек, депутатнинг жойлардаги ишига кўмаклашиш юзасидан бошқа чора-тадбирлар кўришлари лозим. Шунингдек, депутат ўз депутатлик фаолиятига доир масалалар юзасидан матбуот органларида чиқиш, радио ва телевидение орқали сўзлаш борасида ҳам маълум даражада имтиёзли ҳуқуқларга эгадир 1 . Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва манфаатлари бузилган тақдирда ёки қонунийлик бузилган бошқа ҳолларда депутат давлат ҳокимиятининг вакили сифатида, ўша жойнинг ўзида бундай қоидабузарликлар тўхтатилишини талаб қилишга ёки тегишли органлар ва мансабдор шахсларга мурожаат қилишга ҳаклидир. Қонунбузарлик ҳолати депутатнинг

талаби билан тегишли ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ёки назорат органининг вакили тузган баённомада қайд этилиши мумкин 1 . Депутат талаб билан мурожаат этган давлат органларининг мансабдор шахслари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва жамоат бирлашмаларининг раҳбарлари, корхона ва ташкилотларнинг маъмурияти, шунингдек, ички ишлар вазирлиги тизими ходимлари қонун бузилган ҳолларни бартараф этиш ва айбдорларни жавобгарликка тортиш учун зудлик билан чора кўришлари, кўрилган чоралар ҳақида депутатга маълум қилишлари шарт. 6- §. Де путат ва сенатор фаолиятининг асосий кафолатлари “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги Қонунида депутат ва сенаторларнинг ўз ваколатларини тўлиқ ҳажмда ва мустақил равишда амалга оширишлар учун маълум бир даражада кафолатлар белгиланган. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати ва сенаторнинг шаъни ва қадр- қимматига тажовуз қилган шахслар қонунга мувофиқ маъмурий, жиноий жавобгар бўладилар. Депутат ва сенаторни хақорат қилган, унга нисбатан туҳмат қилган, унга атайлаб сохта маълумот берган мансабдор шахслар тегишли жавобгарликка тортилиши ҳам қонун ҳужжатларида мустаҳкамлаб қўйилган. Айрим хорижий мамлакатларда парламент депутатларини шаъни ва қадр- қимматига тажовуз қилиш айбни оғирлаштирувчи ҳолат ҳисобланади. Хусусан, Финляндия қонунчилигига кўра, парламент, депутатини сессияга бориш ёки қайтиш даврида уни депутатлигини билган ҳолда шаъни ва қадр-қимматига тажовуз қилиб, ҳақорат қилган шахсларни жавобгарликка тортишда ушбу ҳолат оғирлаштирувчи ҳолат деб ҳисобланиши лозимлиги белгиланган. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги Қонунининг 13-моддасига асосан Қонунчилик палатаси депутати ва сенатор ўзининг ваколатлари муддати мобайнида дахлсизлик ҳуқуқига эга. Депутатнинг дахлсизлиги унинг ҳуқуқий ҳолатини белгиланишида муҳим аҳамият касб этиши шунда кўринадики, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати сенат аъзосининг дахлсизлик ҳуқуқидан фойдаланиши Ўзбекистон Республикаси Конститутциясида (88-модда) мустаҳкамланганлигидан кўриш мумкин. 1 Қаюмов Р. Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи Т.: Адолат ,1998 300-310б

Ушбу конституциявий қоида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутати ва сенат аъзосининг шаъни ва қадр-қимматини, шахсини муҳофоза этиш мақсадида, унинг муайян юридик жавобгарликка тортилмаслигини назарда тутади. Тегишли палатанинг розилигисиз депутат, сенатор жиноий жавобгарликка тортилиши, ушлаб турилиши, қамоққа олиниши ёки суд тартибида бериладиган маъмурий жазога тортилиши мумкин эмас. Депутатни, сенаторни мажбурий келтиришга, шунингдек, унинг уй-жойи, хизмат хонасини, юки, шахсий ва хизмат транспорти воситаларини, ёзишмаларини, у фойдаланаётган алоқа воситаларини, шунингдек, унга тегишли ҳужжатларни кўздан кечиришга йўл қўйилмайди. Шунингдек, қайд этилган қонунда депутат, сенатор тегишли палатада овоз бериш чоғида фикр билдирганлиги ёки нуқтаи назарини баён этганлиги учун ҳамда ўз ваколатларини амалга ошириши билан боғлиқ бошқа ҳаракатлари учун жавобгарликка тортилиши мумкин эмас, шу жумладан ваколатлари муддати тугаганидан кейин ҳам жавобгарликка тортилиши мумкин эмас. Агар шундай хатти-ҳаракатлар муносабати билан депутат, сенатор ҳақорат қилишга, туҳмат қилишга ёки қонун ҳужжатларида жавобгарлик назарда тутилган бошқа қонунбузарликларга йўл қўйган бўлса, у дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум қилинган тақдирда жавобгарликка тортилади. Депутатлар дахлсизлигига тааллу қ ли бу нормаларни бош қ а Қ онун нормаларида ҳ ам учратиш мумкин. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида ҳам депутатлар дахлсизлиги бўйича аниқ тартиб белгиланган. Республикамизда депутатни ,сенаторни дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум қилиш тўғрисидаги масала Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг тақдимномасига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг тегишли палатаси томонидан ўн кун ичида ҳал этилади. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг депутатни жиноий жавобгарликка тортиш, ушлаб туриш, қамоққа олиш ёки суд тартибида бериладиган маъмурий жазони қўллашга розилик олиш тўғрисидаги тақдимномаси Қонунчилик палатаси томонидан кўриб чиқилади, Қонунчилик палатасининг сессиялари оралиғидаги даврда эса, унинг Кенгаши томонидан кўриб чиқилиб, Қонунчилик палатаси Кенгашининг ушбу масалага доир қарори кейинчалик Қонунчилик палатасининг сессиясида тасдиқланади. Сенаторни дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум қилиш тўғрисидаги масала Сенат томонидан унинг

мажлисида, Сенатнинг мажлислари оралиғидаги даврда эса, Сенатнинг Кенгаши томонидан кўриб чиқилади. Қонунчилик палатасининг, Сенатнинг ёки палаталар Кенгашларининг депутатни, сенаторни дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум қилишга розилик бериш масаласига доир қарори дарҳол Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорига юборилади. Депутатни, сенаторни дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум қилишга розилик олган Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори иш юритиш тамомланган кундан эътиборан уч кунлик муддат ичида Қонунчилик палатасига ёки Сенатга ишни тергов қилиш, судда кўриб чиқиш натижалари тўғрисида хабар қилиши шарт. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси тегишли палатасининг депутатни, сенаторни дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум қилишга розилик беришни рад этиши унга нисбатан жиноят ишини юритишни ёки суд тартибида бериладиган маъмурий жазони назарда тутадиган маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни юритишни истисно этадиган ва бундай ишларни тугатишга сабаб бўладиган ҳолат ҳисобланади. Тегишли ишни тугатиш тўғрисидаги қарор фақат янги очилган ҳолатлар мавжуд бўлган тақдирда бекор қилиниши мумкин.Депутат, сенаторлик фаолиятининг ташкилий кафолатларига депутат ва сенаторнинг мансабдор шахслар томонидан дарҳол қабул қилиниши, депутат ва сенаторга ўз ваколатларини амалга ошириш учун зарур шарт-шароитлар яратилиши лозим. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги Қонунининг 15-моддасига асосан депутат ва сенатор ўз ваколатларини амалга ошираётганда гувоҳномасини кўрсатиб, Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга монеликсиз кириш ҳуқуқидан, шунингдек уларнинг раҳбарлари ҳамда бошқа мансабдор шахслари томонидан дарҳол қабул қилиниш ҳуқуқидан фойдаланадилар. Қонун нормаларидан келиб чиққан ҳолда депутат ва сенаторлик фаолиятининг кафолатларини маълум бир гуруҳларга ажратиш мумкин. Хусусан, бу кафолатларни сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, ташкилий ва шахсий дахлсизлик каби гуруҳларга ажратиш мумкин. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати ва Сенат аъзоси фаолиятининг ижтимоий-иқтисодий кафолатлари сифатида ҳарбий йиғинлардан озод қилиш, транспортда текин юриш, хизмат турар жойи бериш, пул тўланадиган йиллик таътилларни берилишини ва меҳнат ҳуқуқлари кафолатларини кўрсатиш мумкин. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги Конунининг 16-моддасига асосан, депутат

сенаторнинг Қонунчилик палатасида ишлаган вақти умумий иш стажига ва аввалги ихтисоси бўйича иш стажига қўшиб ҳисобланиши кўзда тутилган. Қонунчилик палатаси ёки Сенат тарқатиб юборилган тақдирда депутатга ишдан бўшатиш нафақаси тўланади ҳамда ишга жойлашиш даврида қонунда белгиланган тартибда ўртача иш ҳақи сақланиб қолинади. Депутат ва сенаторга ҳар йили ўттиз олти иш кунидан иборат ҳақ тўланадиган меҳнат таътили берилади. Ҳар йилги меҳнат таътили, одатда, Қонунчилик палатаси сессиялари оралиғидаги даврда берилади. Депутат, сенатор Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ҳаво, темир йул ва такси ҳамда шаҳар йўловчилар транспортидан ташқари автомобиль йўловчи транспортида текин юриш ҳуқуқи кафолатланган. Шунингдек, депутат,сенатор аэропортлар ва аэровокзаллар, темир йул вокзаллари ҳамда станцияларнинг расмий шахслар ва делегациялар учун мўлжалланган залларидан текин фойдаланиш ҳуқуқига эга. Ўз ўрнида темир йул вокзаллари ва станцияларининг чипта сотадиган кассалари, фуқаро авиация агентлиги ёки аэропортлар депутат ўз гувоҳномасини кўрсатганидан сўнг унга поезднинг ётоқли ёки юмшоқ ўриндиқли вагонидан, самолёт салонидан навбатсиз жой беришлари шарт. Бундан ташқари, чиптасида ўриндиқнинг тартиб рақами ҳам кўрсатиладиган шаҳарлараро, шунингдек шаҳар атрофига қатнайдиган автобусларда депутат автовокзаллар ва автостанцияларнинг кассаларидан навбатсиз олинадиган текин чипта билан юриш ҳуқуқи кафолатланган. Депутат , сенатор ҳ ар бир транспорт турида қў л юкини текин олиб юриш ҳуқуқига эгадир. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг раиси, раис ўринбосарлари, қўмиталари ва комиссияларининг раислари, парламентлараро алоқалар бўлимининг мудирига ўз фаолиятларини янада тўлароқ амалга ошириш мақсадида дипломатик паспортлар берилиши ҳам қонун нормаларида белгилаб қўйилган. Қонунчилик палатаси депутати, Сенатда доимий асосда ишловчи сенаторга Тошкент шаҳрида турар жойга эга бўлмаса, улар берган аризаларига кўра ваколат муддатига оила аъзолари билан яшаш учун Тошкент шаҳрида хизмат турар жойи берилади. Лекин шу билан бир қаторда депутат , сенатор фаолиятининг ижтимоий-иқтисодий кафолатлари сифатида депутатнинг ҳаётини мажбурий суғурталаш, депутат,сенаторни

$ваколат муддати тугагандан сўнг унинг сайлангунга қадар ишлаган лавозимига тавсия этиш ёки бу лавозимга тенг иш билан таъминлаш, тиббий ва маиший хизмат кўрсатишни таъминлаш каби ижтимоий-иқтисодий кафолатларни қонунда мустаҳкамлаш лозим. Асосий адабиётлар 1. Конституционное (государственное) право зарубежннх стран. Учебник. В 4-х томах. Тома 1-2. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1995. - 778 с. 2. Конституционное (государственное) право зарубежн ы х стран. Учебник. В 4-х томах. Том 3. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1997. - 764 с. 3. Конституционное право зарубежных стран. /В.Е. Чиркин Москва: Изд-во "Юристь", 2002. - 622 с. 4. Хамедов И.А. , Хакимов М,М. Парламентское право : Учебное пособие \ Под редакцией М.Х. Рахманкулова. – Ташкент 2003 г. 5. Конституционное Государственное право зарубежных стран. /М.Ф.$

Чудаков. - Минск: Издательство "Харвест", 1998. - 783 с 6. Парламентское право России: Учебные пособие / Под ред. И.М. Степанова, Т.Я. Хабриевой. М.: Юристъ, 1999. 224 с. 7. Булаков О.Н. Парламентское право Российской Федерации: Учебное пособие. Ростов н/Д: Феникс, 2000. 8. Конституционное право зарубежных стран в схемах.А. Щ.Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с. 9. Конституционное право зарубежных стран в схемах. А . Щ . Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с.

O'xshashlar

Олий Мажлис қонунчилик палатасининг конституциявий ҳуқуқий мақоми

Олий Мажлис қонунчилик палатаси ва сенатининг қонунчилик фаолияти

Олий мажлис қонунчилик палатаси ва сенатининг ташқи сиёсий фаолияти

Олий Мажлис ташкил топишининг ҳуқуқий асоси

Ўзбекистон республикаси вазирлар маҳкамасининг конституциявий ҳуқуқий мақоми