Олий Мажлис қонунчилик палатаси ва сенатининг қонунчилик фаолияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160 KB

Ko'chirib olish

Олий Мажлис қонунчилик палата с и ва сенати н инг қонунчилик фаолияти Режа: 1. Қонун чиқариш жараёни ва унинг босқичлари. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қонунчилик фаолияти нинг ўзига хос хусусиятлари 2. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг субъектлари. 3. Олий Мажлис Қонунчилик палатасида қ онун лойиҳаларини муҳокама қилиш. Олий Мажлис Қонунчилик палатасида қонунни қабул қилиш 4. Сенат томонидан қонунни муҳокама қилиш ва қабул қилиш 5. Келишув комиссияси 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қонунчилик жараёнида иштирокининг аҳамияти. Қонун Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан имзоланиши ва эълон қилиниши

1. Қонун чиқариш жараёни ва унинг босқичлари. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қонунчилик фаолияти нинг ўзига хос хусусиятлари Қонунчилик жараёни деганда парламентнинг ўз ваколатидан келиб чиққан холда қонунни қабул қилиш, уни ўзгартииш ёки жамият ҳаётида узоқ муддат даомида амалда бўлиб, ижро этилиш одатий холга айланган одат, ахлоқ ва бошқа ижтимоий нормаларни санкциялашга қаратилган фаолияти тушунилади. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, қонунчилик ниҳоятда муҳим жараён бўлиб, унинг сифатли ва самарали фаолияти натижаси бевосита жамият тараққиётига таъсир кўрсатади. Айнан парламент томонидан қабул қилинадиган қонунлар жамият ҳаётининг энг муҳим жабхаларини тартибга солишга йўналтирилган бўлади. Бу эса ўз навбатида қонунчилик жараёни механизмини пухта ишлаб чиқиш, парламентарийларга тегишли ахборот-техник имкониятларни яратиб бериш, қонунчилик жараёнининг ҳуқуқий ва назарий асосларини вужудга келтириш заруратини келтириб чиқаради. Қонун чиқариш функцияларини амалга ошириш парламент, парламент палаталарининг асосий вазифаси ҳисобланади. Ҳокимиятни тақсимлаш принципи шуни назарда тутадики, жамият барча ижтимоий табақаларининг манфаатларини, бутун миллат манфаатларини тўлиқ ифода этувчи парламентлар бошқа давлат органлари томонидан чиқариладиган бошқа ҳуқуқий ҳужжатларга нисбатан каттароқ юридик кучга эга бўлган норматив ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилишлари лозим. Айнан парламентлар томонидан қабул қилинувчи қонунлар бошқа барча давлат органлари учун зарур ҳуқуқий негизни вужудга келтиради, мазкур органларнинг ўзаро ҳамда фуқаролар ва уларнинг бирлашмалари билан муносабатларини белгилаб беради. Хуллас, қонунлар давлат ва жамият ҳаётида жуда муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун ҳам қонун чиқариш жараёнини, унинг субъектлари мақомини, қонун чиқариш жараёнининг босқичларини ҳуқуқий тартибга солиш муҳим аҳамиятга эга. Расмий нуқтаи назардан қонун чиқариш жараёни ташкилий-ҳуқуқий тадбирлар (тартиб-қоидалар)нинг мураккаб тизими бўлиб, уларнинг натижаси ўлароқ қонун яратилади 1 . Мазкур тартиб-қоидалар мажмуи қонун чиқариш жараёнининг босқичларини ташкил этади . Қонун чиқариш жараёни босқичларининг аҳамияти шундаки, мазкур босқичларнинг ҳар бирининг мазмунини ташкил этувчи, ҳуқуқ нормалари билан тартибга 1 Бу ҳ а қ да қ аранг: Законодательный процесс. Понятие. Институты. Стадии. Научно-практическое пособие / Отв. ред. Р.Ф. Васильев. – М., 2000.

солинган барча тадбирларини амалга оширишгина юқорида зикр этилган жараённинг навбатдаги босқичига ўтиш имконини беради. Қонун чиқариш жараёнининг босқичларига олим П.А. Рустамов томонидан берилган таърифга умуман олганда қўшилиш мумкин: «Мазкур жараён босқичлари - қонун лойиҳаларини тайёрлаш, киритиш, муҳокама қилиш, қабул қилиш ва қонунларни эълон қилиш бўйича юридик аҳамиятга эга бўлган ва тартиб- қоидаларга асосан расмийлаштирилган тадбирлар мажмуи». Тўғри, мазкур таъриф қонун чиқариш жараёнининг босқичларига қонун лойиҳасини тайёрлаш босқичини ҳам киритади. Юқорида қайд этиб ўтилганидек, бу қараш баҳсли бўлиб, у «қонун чиқариш жараёни» тушунчасининг кенг талқинидан келиб чиқади. Қонун лойиҳасини парламентга киритиш мазкур жараённинг дастлабки босқичидир. Қонун ижодкорлиги фаолиятининг асосларини белгилайдиган муҳим қоидалар, авваламбор, конституцияларда, махсус қонунларда мустаҳкамланади, қонун чиқариш жараёнининг босқичлари парламент ва унинг палаталари регламентларида муфассалроқ тартибга солинади. Қонун чиқариш жараёни босқичларига қуйидагилар киради: 1. Қонунчилик ташаббуси 2. Қонун лойиҳаси муҳокамаси 3. Қонунни қабул қилиш 4. Қонунни имзолаш ва эълон қилиш Қ онунчилик ташаббуси ҳуқуқини рўёбга чиқариш қонун чиқариш жараёнининг биринчи босқичи деб эътироф этилади. Авваламбор, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи деганда нима тушунилишини аниқлаб олиш керак. Юридик адабиётларда мазкур масала юзасидан якдиллик мавжуд эмас. Биринчидан, юқорида қайд этиб ўтилганидек, айрим муаллифлар қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш босқичини қонун чиқариш жараёнининг биринчи босқичи деб ажратишни таклиф қиладилар, бошқа муаллифлар эса қонун қабул қилиш эҳтиёжини аниқлаш, қонун чиқариш жараёнини прогноз қилиш тўғрисида сўз юритадилар 2 . Аммо шуни назарда тутиш керакки, бу ерда икки тушунча: қатъий юридик аҳамиятга эга бўлган «қонун чиқариш жараёни» тушунчаси ҳамда умумижтимоий аҳамиятга эга бўлган «қонун ижодкорлиги» тушунчаси аралаштириб юбориляпти. Қонун қабул қилиш эҳтиёжини аниқлаш, прогноз қилиш қонун чиқариш жараёнининг босқичларига эмас, балки қонун ижодкорлиги соҳасига киради. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Регламентининг 66-моддасида мазкур масала қуйидагича ҳал қилинади: қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи 2 Қ аранг: Законодательный процесс, с. 179.

янги қонунлар лойиҳаларини, амалдаги қонунларга ўзгартишлар киритиш тўғрисидаги қонунлар лойиҳаларини, янги қонунларни қабул қилиш ёки амалдаги қонунларга ўзгартишлар киритиш тўғрисидаги таклифларни (қонун чиқариш тўғрисидаги таклифларни) киритиш шаклида амалга оширилади 3 . Конституциянинг 83-моддасида «қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан қонун лойиҳасини Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш орқали амалга оширилади», деб кўрсатилган. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг мазмунини ёритувчи мазкур таъриф янги парламент палаталарининг регламентларида ўз аксини топган. Жумладан, Қонунчилик палатаси Регламентининг 12- моддасига мувофиқ, қонун лойиҳаси палатага қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар томонидан киритилади. Бунда қуйи-дагилар тақдим этилиши керак: а) қонун лойиҳасига унинг концепцияси баён қилинган ҳолдаги тушунтириш хати; б) ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги, шунингдек қонун лойиҳаси киритилиши билан боғлиқ қонунларни ўз кучини йўқотган деб топиш тўғрисидаги қонун лойиҳаси; в) ўзгартирилиши, қўшимчалар киритилиши, ўз кучини йўқотган деб топилиши ёки қабул қилиниши лозим бўлган қонуности ҳужжатларининг рўйхати; г) моддий харажатларни талаб қиладиган қонун лойиҳалари учун молиявий-иқтисодий асослар; д) молиявий қонунларниг лойиҳалари юзасидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг хулосаси. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи мазкур ҳуқуқ субъектлари томонидан киритилган қонун лойиҳаси парламент томонидан кўриб чиқилиши шартлигини билдиради. Тўғри, қонунни қабул қилиш ёки қабул қилмаслик масаласини парламент ҳал қилади: парламент мазкур қонунни қабул қилишга мажбур эмас, аммо у (унинг ваколатли органи) киритилган лойиҳани кўриб чиқиши шарт. Шунинг учун ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси тўғрисидаги масала муҳим аҳамиятга эга. Мазкур ҳуқуқ субъектлари рўйхати, қоида тариқасида, конституцияларда белгиланади. Қонун билан тасдиқланган Қонунчилик палатасининг Регламентининг 13- моддасига мувофиқ, палатага келиб тушган қонун лойиҳасини палата Спикери қонун лойиҳасини дастлабки тарзда кўриб чиқадиган масъул қўмитага топширади. Мазкур қўмита қонун лойиҳасини кўриб чиқишга қабул қилиш мумкинлиги ёки уни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектига қайтариш зарурлиги тўғрисида палата Кенгашига белгиланган муддатда хулоса тақдим этади. Палата Кенгаши масъул қўмитанинг хулосаси асосида қонун лойиҳасини палата кўриб чиқиши учун қабул қилиш ёки у белгиланган 3 Шундай қилиб, қонун лойи ҳ асини ишлаб чиқиш босқичлари қонун чиқариш жараёни доирасидан четда қолади. Қонунчилик ташаббуси ҳ уқуқининг мазмунини ёритишга нисбатан мазкур ёнд о шувга қўшилиш лозим.

талабларга номувофиқ бўлса, уни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектига қайтариш тўғрисида қарор қабул қилади. Аниқланган камчиликлар бартараф этилгандан кейин қонун лойиҳаси палата кўриб чиқиши учун янгитдан киритилиши мумкин. Агар тегишли масала бўйича қонун лойиҳаси палата томонидан биринчи ўқишда қабул қилинган бўлса, айни шу масала бўйича бошқа қонун лойиҳаси палата кўриб чиқиши учун қабул қилинмайди. Қонун лойиҳаси кўриб чиқиш учун қабул қилинганда палата Кенгаши қонун лойиҳасини палата мажлисида кўриб чиқишга тайёрлаш муддатини белгилайди. Кўриб чиқиш учун қабул қилинган қонун лойиҳаси тегишли материаллар билан палата қўмиталарига юборилади. Қонунчилик палатасининг Регламентига «Қонун лойиҳасини дастлабки тарзда муҳокама қилиш» деб номланган махсус модда киритилган бўлиб, унда қонун лойиҳасини масъул қўмита томонидан дастлабки тарзда муҳокама қилиш ва уни палатада биринчи ўқишда кўриб чиқишга тайёрлаш тартиби белгилаб қўйилган. Қонун лойиҳасини қўмитада муҳокама қилиш очиқ, қонун лойиҳасини киритган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектининг вакили таклиф этилган ҳолда ўтказилади. Агар палата Кенгаши томонидан бошқа муддат белгиланган бўлмаса, масъул қўмита қонун лойиҳаси олинган кундан эътиборан икки ой ичида уни ўз хулосасини ҳамда палата Кенгашининг қонун лойиҳасини биринчи ўқишда кўриб чиқиш учун палата киритиш тўғри-сидаги қарорининг лойиҳасини илова қилиб, палата Кенгаши кўриб чиқиши учун тақдим этади. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, бир қатор давлатлар (Россия, Ўзбекистон ва бошқалар)да қонунларни кўриб чиқиш ва қабул қилиш парламент тажрибаси қонунчилик ташаббуси босқичидан кейин қонун лойиҳасини дастлабки тарзда кўриб чиқиш босқичини ажратиш имконини беради. Мазкур босқич асосан киритилган қонун лойиҳаси юзасидан билдирилган таклиф-мулоҳазалар ва таклифларни палатанинг бош (масъул) қўмитаси томонидан умумлаштириш ҳамда қонун лойиҳаси ҳақида хулоса тайёрлашни назарда тутади. Мазкур босқич қонун лойиҳасининг кейинги тақдири учун муҳим аҳамиятга эга: салбий хулоса чиқарилган тақдирда қонун лойиҳаси палатада қўллаб-қувватланиши эҳтимоли жуда кам. Қонун лойиҳасини парламент (унинг палатаси)да кўриб чиқиш ва муҳокама қилиш ҳамда уни такомилига етказиш қонун чиқариш жараёнининг навбатдаги босқичидир. Мазкур босқич парламент, унинг палаталари мажлисларида қонун лойиҳаси устида ишлашни (одатда бу иш қонун лойиҳасини ўқиш деб аталади), шунингдек қонун лойиҳаси устида парламент қўмиталари ва комиссияларида иш олиб боришни ўз ичига олади. Қонун лойиҳалари пленар мажлисларда, қоида тариқасида, бир нечта (икки, уч, тўрт) ўқишда кўриб чиқилади. Ҳар бир ўқишнинг ўз мақсади ва ўз вазифалари бўлади.

Масалан, ГФР Бундестагининг регламентига мувофиқ, қонун уч ўқишда кўриб чиқилади. Биринчи ўқиш таклиф қилинаётган қонуннинг маъноси ва мақсадини муҳокама қилишга мўлжалланган. Биринчи ўқишдан кейин қонун лойиҳаси овозга қўйилмасдан тегишли қўмитага юборилади. Иккинчи ўқишда лойиҳа моддама-модда муҳокама қилинади ва овозга қўйилади. Учинчи ўқишда муҳим масалалар ва тузатишлар муҳокама қилинади ва шундан сўнг лойиҳа якуний овозга қўйилади 4 . Қабул қилинган қонун лойиҳасини парламентнинг иккинчи палатасида кўриб чиқиш икки палатали парламентлардаги қонун чиқариш жараёнининг навбатдаги босқичидир. Зеро, бир палатали парламентда қонунни қабул қилиш охирги марта овозга қўйиш орқали амалга оширилади (у биринчи ўқишдан кейин ҳам, иккинчи, учинчи, тўртинчи ўқишдан кейин ҳам ўтказилиши мумкин). Икки палатали парламентда эса қонун лойиҳаси айни бир таҳрирда иккала палата томонидан қабул қилинган ҳолдагина қонунга айланади (аммо баъзан палаталардан бири қайта овозга қўйиш орқали бошқа палата томонидан қабул қилинган қонун лойиҳасини маъқулламаган иккинчи палатанинг «вето»сини енгиши ҳам мумкин). Қонун ижодкорлиги соҳасида парламент палаталарининг ваколатлари тенг бўлиши ёки жиддий фарқ қилиши мумкин. Масалан, АҚШ Конгрессининг палаталари умуман олганда ҳар хил ваколатларга эга. Айтайлик, молия соҳасидаги қонун лойиҳалари фақат вакиллар палатасига киритилиши мумкин. Сенат халқаро шартномаларни ратификация қилиш, президент томонидан тайинланган давлатнинг олий мансабдор шахсларини тасдиқлаш ҳуқуқига эга. Аммо қонун ижодкорлиги соҳасида палаталар деярли тенг ҳуқуқлидир: барча қонунлар иккала палатанинг розилиги билан қабул қилинади. Барча қонун лойиҳалари уч ўқишдан ўтади. Бир палата томонидан маъқулланган қонун лойиҳаси бошқа палатага кўриб чиқиш учун юборилади ва бу ерда кўриб чиқиш ва муҳокама қилишнинг айни ўша босқичларидан ўтади. Агар лойиҳа матнига тузатишлар киритилган бўлмаса, у палаталарнинг раислари томонидан имзоланганидан сўнг П резидентга топширилади. Россияда парламент палаталари қонун чиқариш фаолияти соҳасида ҳам ҳар хил ваколатларга эга: барча қонунлар қуйи палата (Давлат Думаси) томонидан қабул қилинади, яъни айни ҳолда қонун лойиҳаси ҳақида эмас, балки Давлат Думаси томонидан қабул қилинган қонун ҳақида сўз юритилади («Давлат Думаси томонидан қабул қилинган қонун» тушунчаси қонун чиқариш жараёнидаги муҳим босқични акс эттиради). Юқори палата (Федерация Кенгаши)нинг вазифаси шундан иборатки, мазкур палата Давлат Думаси томонидан қабул қилинган қонунни маъқуллайди (овоз бериш орқали ёки «сукут сақлаш» орқали (яъни ўн тўрт кун ичида Федерация 4 Қаранг: Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Т. 3. Особенная часть, М. “ Бек” с. 387.

Кенгаши томонидан кўриб чиқилмаса) ёки рад этади. Бунда қайси масалаларга тааллуқли қонунларни Федерация Кенгашида кўриб чиқиш мажбурийлиги Конституцияда белгилаб қўйилган (федерал бюджет, федерал солиқлар ва йиғимлар, уруш ва тинчлик масалалари ва бошқа шунга ўхшаш масалалар). Палаталар қонун чиқариш фаолияти соҳасида тенг ҳуқуқларга эга бўлган ва улар ўртасида қонунни қабул қилиш юзасидан келишмовчиликлар чиққан ҳолларда муросага келтириш тартиб-қоидалари қўлланади. 2. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг субъектлари Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг ўзига хос хусусияти ва парламентга у ёки бу қонун лойиҳаси юзасидан юбориладиган таклифлардан фарқи шундаки, ушбу ҳуқуқдан фойдаланиб тақдим этилган қонун лойиҳаси парламент томонидан кўриб чиқилиш мажбурий хисобланади. Бироқ, ўз навбатида, парламент тақдим этилаётган қонун лойиҳасини қонун сифатида қабул қилишга мажбур эмас. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларининг анча кенг доираси белгиланган. Конституциянинг 83-моддасига мувофиқ, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига Ўзбекистон Республикаси Президенти, ўз давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи орқали Қорақалпоғистон Республикаси, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди, Олий суди, Олий хўжалик суди, Бош прокурори эга. Жаҳон мамлакатлари Констуциялари қонунчлик ташаббуси ҳуқуқига эга субъектлар доирасини турлича белгилайди. Бу ҳуқуқ асосан парламент аъзоларига ва ҳукуматга берилади. АҚШда эса Президент фақат давлат бюджетига алоқадор масала юзасидан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи билан чиқиши мумкин, қолган барча холларда бу ҳуқуқ парламентарийларга тегишли хисобланади. Баъзи давлатлар конституцияларида эса қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга субъектлар доираси анча кенг қилиб белгиланади. Жумладан бу ҳуқуқ турли вазирликларга, давлат муассасаларига, диний ва жамоат бирлашмаларига, парламент ички органлари ходимларига берилади. Масалан Болгарияда ташаббус ҳуқуқидан ҳар қандай даражалаги халқ вакили ва Вазирлар Кегаши фойдаланади. Бюджетга алоқадор қонун лойиҳаси эса фақат Вазирлар Кенгаши томонидан киритилади.

Словакияда, Конституциянинг 87-моддасга мувофиқ, қонун лойиҳаси Парламент депутатлари, қўмита аъзолари ва ҳукумат томонидан муҳокамага киритилиши мумкин. Кўп холларда бу ҳуқуқ кенг жамоатчилик, фуқароларнинг ташаббускор гуруҳларига ҳам берилиши мумкин. Руминия, Италия, Испания каби давлатларда айнан шундай тартиб ўрнатилган. Бунинг учун фуқароларнинг қонун лойиҳасини қўллаб— увватловчи тегишли миқдордаги имзоси ва олдиндан тайёрлаб қўйилган қонун лойиқаси мавжудлиги талаб этилади. Японияда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига парламентарийлар ва ҳукумат эга. Маҳкама қонунчилик ташаббуси билан чиқиб, қонун лойиҳасини исталган палата муҳокамасига киритиш мумкин, парламентарий эса ўз фаолиятини юритаётган палата доирасидагина қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан фойдалан олади. Парламент аъзоси бу ҳуқуқдан фойдаланиш жараёнида бир қатор қатъий талабларга амал қилиш лозим, жумладан, қуйи палата аъзоси қонунчилик ташаббуси билан чиқаётганда тегишли қонун лойиҳаси юзасидан 20 нафар Вакилнинг имзосини, юқори палата аъзоси эса 10 нафар Маслаҳатчи имзосини тўплаши лозим, бундан ташқари парламентарий қонун қабул қилиш заруратини ёзма тарзда асослантириши, қонунларда кўрсатилган муддатларда палата муҳокамасига киритиши лозим. Маҳкаманинг қонунчилик ташаббуси билан чиқиш жараёни унданда мураккаброқ кўринишга эга. қонун лойиҳалари, одатда, тегишли вазирлик департаментларида ишлаб чиқилади, сўнгра вазирлик раҳбариятига тақдим этилади. вазир ўз навбатида қонун лойиҳасини Бош Вазир девонига юборади, ҳукумат раҳбари томонидан тасдиқланган қонун лойиҳаси парламент муҳокамасига киритилади. Маҳкама қонун лойиҳасини палаталарнинг бирининг муҳокамасига киритади, аммо беш кунлик муддат ичида иккинчи палатага ҳам киритиш зарур. 3-§. Олий Мажлис Қонунчилик палатасида қ онун лойиҳаларини муҳокама қилиш. Олий Мажлис Қонунчилик палатасида қонунни қабул қилиш Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг мажлислари, агар улар ишида барча депутатлар умумий сонининг камида ярми иштирок этаётган бўлса, ваколатли ҳисобланади. Конституциявий қонунларни қабул қилишда барча депутатлар умумий сонининг камида учдан икки қисми иштирок этиши шарт. Қоида тариқасида, Қонунчилик палатаси мажлисида овозларни ҳисоблашнинг электрон тизимидан фойдаланилиши устидан назоратни Қонунчилик палатаси депутатлари жумласидан бўлган гуруҳ амалга оширади.

“Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги қонуннинг 17-моддасига кўра Қонун лойиҳаларини тайёрлаш ишини олиб бориш, Қонунчилик палатаси муҳокамасига киритиладиган масалаларни дастлабки тарзда кўриб чиқиш ва тайёрлаш, Ўзбекистон Республикаси қонунлари ҳамда палата томонидан қабул қилинадиган қарорларнинг ижросини назорат қилиш учун Қонунчилик палатасининг ваколатлари муддатига Қонунчилик палатаси депутатлари орасидан раис, унинг ўринбосари ва аъзолардан иборат таркибда қўмиталар сайланади. Қонун лойиҳасининг асосий муҳокамаси Қонунчилик палатасининг мажлисларида амалга оширилади. Қонунчилик палатаси қонун лойиҳасини, қоида тариқасида, уч ўқишда кўриб чиқади. Қонун лойиҳасини Қонунчилик палатаси мажлисларида биринчи ўқишда кўриб чиқиш чоғида мазкур қонун лойиҳасини қабул қилиш зарурати, қонун лойиҳасининг концепцияси, унинг Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига мувофиқлиги, шунингдек қонунни амалга ошириш билан боғлиқ харажатлар ва молиялаш манбалари тўғрисидаги масала муҳокама қилинади. Қонунчилик палатаси муҳокама натижалари бўйича қонун лойиҳасини маромига етказиш ва кейинги ўқишда кўриб чиқиш учун палатага киритиш муддатини белгилаган ҳолда уни биринчи ўқишда қабул қилиш ёки қонун лойиҳасини рад этиш тўғрисида қарор қабул қилади. Қонунчилик палатаси муҳокамасига қонун лойиҳасининг муқобил вариантлари киритилган тақдирда улар бир вақтда кўриб чиқилиши керак. Қонунчилик палатаси депутатларининг қарор қабул қилиш учун талаб қилинадиган энг кўп миқдордаги овозини тўплаган қонун лойиҳаси биринчи ўқишда қабул қилинган ҳисобланади. Қонун лойиҳасининг қолган вариантлари Қонунчилик палатаси томонидан рад этилган деб топилади. Масъул қўмита қонун лойиҳасини иккинчи ўқишга тайёрлаш чоғида тушган таклифларни умумлаштиради. У асосли деб топган таклифлар қонун лойиҳасининг матнига киритилади. Қонун лойиҳаси Қонунчилик палатасида иккинчи ўқишда кўриб чиқилаётганида Масъул қўмита маъқуллаган таклифлар ҳам, маъқулламаган таклифлар ҳам муҳокама қилинади. Қонун лойиҳаси бўйича овоз бериш моддама-модда ўтказилади. Қонунчилик палатаси муҳокама натижалари бўйича қонун лойиҳасини маромига етказиш ва кейинги ўқишда кўриб чиқиш учун палатага киритиш муддатини белгилаган ҳолда уни иккинчи ўқишда қабул қилиш ёхуд қонун лойиҳасини рад этиш тўғрисида қарор қабул қилади.

Учинчи ўқишда қонун лойиҳаси муҳокама қилинмасдан яхлитлигича овозга қўйилади. Қонун лойиҳаси биринчи ёки иккинчи ўқишда қабул қилинган тақдирда, Масъул қўмитанинг таклифига биноан, қонунни кейинги ўқиш тартиб-таомилларини истисно этган ҳолда қабул қилиш тўғрисидаги масала овозга қўйилиши мумкин. Қонунни Қонунчилик палатаси палата депутатлари умумий сонининг кўпчилик овози билан қабул қилади. Қонунчилик палатаси қабул қилган қонун ўн кун ичида Сенатга кўриб чиқиш учун юборилади. Сенатга қонун билан бирга қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасига киритиш чоғида тақдим этилган ҳужжатлар юборилади. Ўзбекистон республикаси Конституциясининг 84-моддасига мувофиқ: а) қонун Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилиниб, Сенат томонидан маъқулланиши лозим; б) Сенат томонидан рад этилган қонун Қонунчилик палатасига қайтарилади ва агар қонунни қайта кўриб чиқишда палата депутатлар умумий сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан қонунни яна маъқулласа, қонун парламент томонидан қабул қилинган ҳисоб-ланади ҳамда имзоланиши ва эълон қилиниши учун Ўзбекистон Рес- публикаси Президентига палата томонидан юборилади; в) Сенат томонидан рад этилган қонун юзасидан палаталар юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун тенглик асосида келишув комиссиясини тузиши мумкин. Палаталар келишув комиссияси таклифларини қабул қилганда қонун одатдаги тартибда кўриб чиқилиши керак. Конституцияга ўзгартишлар киритиш, конституциявий қонунни қабул қилиш парламентнинг ҳар бир палатасидаги умумий овозлар сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овозини талаб этади. Одатдаги қонунлар оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади. Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилинган қонунни Сенат кўриб чиқади ҳамда уни маъқуллаш ёки рад этиш тўғрисида қарор қабул қилади. Сенат томонидан рад этилган ва Қонунчилик палатасига қайтарилган қонун, агар қуйи палата депутатлар умумий сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан шу қонунни яна маъқулласа, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан қабул қилиниши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси Қонунчилик палатаси томонидан қаубл қилинган қонун тасдиқлаш учун Сенатга юборилади. Агар Сенат келишув комиссиясининг таклифларини қабул қилган тақдирда қонун Қонунчилик палатаси томонидан одатдаги тартибда қайта кўриб чиқилиши керак. Қонунни Қонунчилик палатасида қайта кўриб чиқишда келишув комиссиясининг баённомасида мавжуд бўлган такифларгина муҳокама қилинади. Келишув комиссиясининг лоақал битта таклифи рад этилган тақдирда Қонунчилик палатаси, Сенат

келишув комиссиясига янги таклифларни тақдим этиш учун палата томонидан маъқулланган тузатишларни инобатга олган ҳолда ишни давом эттиришни таклиф қилиши мумкин. Агар Сенат қонунни келишув комиссиясининг таҳририда маъқул-ламаса, у рад этилган қонун сифатида Қонунчилик палатасига қай-тарилиши керак. Қонунчилик палатаси Регламентининг 17-моддасида Сенат томонидан рад этилган, шунингдек республика Президенти томонидан эътирозлар билан қайтарилган қонунни Қонунчилик палатаси томонидан қайта кўриб чиқиш тартиби белгиланган. Мазкур тартибга мувофиқ, масъул қўмита рад этилган қонун юзасидан хулоса беради. Масъул қўмитанинг хулосасини олганидан сўнг палата қонунни қайта кўриб чиқиш масаласини ўз мажлисининг кун тартибига киритади. Агар Қонунчилик палатаси Сенат томонидан рад этилган қонунни палата депутатлари умумий сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан яна маъқулласа, қонун Олий Мажлис томонидан қабул қилинган ҳисобланади ва Президентга имзолаш ва эълон қилиш учун юборилади. 4-§. Сенат томонидан қонунни муҳокама қилиш ва қабул қилиш Қабул қилинган қонун лойиҳасини парламентнинг иккинчи палатасида кўриб чиқиш икки палатали парламентлардаги қонун чиқариш жараёнининг навбатдаги босқичидир. Зеро, бир палатали парламентда қонунни қабул қилиш охирги марта овозга қўйиш орқали амалга оширилади (у биринчи ўқишдан кейин ҳам, иккинчи, учинчи, тўртинчи ўқишдан кейин ҳам ўтказилиши мумкин). Икки палатали парламентда эса қонун лойиҳаси айни бир таҳрирда иккала палата томонидан қабул қилинган ҳолдагина қонунга айланади (аммо баъзан палаталардан бири қайта овозга қўйиш орқали бошқа палата томонидан қабул қилинган қонун лойиҳасини маъқулламаган иккинчи палатанинг «вето»сини енгиши ҳам мумкин). Юқорида қайд этиб ўтилганидек, қонун ижодкорлиги соҳасида парламент палаталарининг ваколатлари тенг бўлиши ёки жиддий фарқ қилиши мумкин. Масалан, АҚШ Конгрессининг палаталари умуман олганда ҳар хил ваколатларга эга. Айтайлик, молия соҳасидаги қонун лойиҳалари фақат вакиллар палатасига киритилиши мумкин. Сенат халқаро шартномаларни ратификация қилиш, президент томонидан тайинланган давлатнинг олий мансабдор шахсларини тасдиқлаш ҳуқуқига эга. Аммо қонун ижодкорлиги соҳасида палаталар деярли тенг ҳуқуқлидир: барча қонунлар иккала палатанинг розилиги билан қабул қилинади. Барча қонун лойиҳалари уч ўқишдан ўтади. Бир палата томонидан маъқулланган қонун лойиҳаси бошқа палатага кўриб чиқиш учун юборилади ва бу ерда кўриб чиқиш ва муҳокама қилишнинг айни ўша босқичларидан ўтади. Агар лойиҳа матнига тузатишлар киритилган бўлмаса, у палаталарнинг раислари

томонидан имзоланганидан сўнг президентга топширилади. Россияда парламент палаталари қонун чиқариш фаолияти соҳасида ҳам ҳар хил ваколатларга эга: барча қонунлар қуйи палата (Давлат Думаси) томонидан қабул қилинади, яъни айни ҳолда қонун лойиҳаси ҳақида эмас, балки Давлат Думаси томонидан қабул қилинган қонун ҳақида сўз юритилади («Давлат Думаси томонидан қабул қилинган қонун» тушунчаси қонун чиқариш жараёнидаги муҳим босқични акс эттиради). Юқори палата (Федерация Кенгаши)нинг вазифаси шундан иборатки, мазкур палата Давлат Думаси томонидан қабул қилинган қонунни маъқуллайди (овоз бериш орқали ёки «сукут сақлаш» орқали (яъни ўн тўрт кун ичида Федерация Кенгаши томонидан кўриб чиқилмаса) ёки рад этади. Бунда қайси масалаларга тааллуқли қонунларни Федерация Кенгашида кўриб чиқиш мажбурийлиги Конституцияда белгилаб қўйилган (федерал бюджет, федерал солиқлар ва йиғимлар, уруш ва тинчлик масалалари ва бошқа шунга ўхшаш масалалар). Палаталар қонун чиқариш фаолияти соҳасида тенг ҳуқуқларга эга бўлган ва улар ўртасида қонунни қабул қилиш юзасидан келишмовчиликлар чиққан ҳолларда муросага келтириш тартиб - қоидалари қўлланади. Амалиёт шуни кўрсатадики, қонуннинг ўзаро мувофиқлаштирилган матнини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш, биринчидан, «моки» («челнок») усулида амалга оширилиши мумкин, яъни палаталардан бири бошқа палатанинг таклифларига рози бўлмагунича ёки қонун лойиҳаси узил-кесил рад этилмагунича мазкур қонун лойиҳаси бир палатадан иккинчи палатага юборилаверади (мазкур тартиб Аргентина, Боливия парламентларида амал қилади). Иккинчидан, «келишув қўмиталари» тузиш усули қўлланиши мумкин, яъни палаталар топшириғига биноан махсус комиссиялар, қўмиталар ёки бошқа органлар қонун лойиҳаси матнини мувофиқлаштиришни амалга оширадилар. Масалан, АҚШда палаталар тенглик асосида ҳеч қандай тавсиялар билан боғлиқ бўлмаган келишув қўмитасини тузади. Мазкур қўмита иккала томонни ҳам қаноатлантирадиган қарор қабул қилиш-га эришиши лозим. Қўмита палата томонидан қабул қилинган қонун (билль) лойиҳасининг қоидаларини ўзгартириши мумкин. Қабул қилинган қарор тўғрисида қўмита палаталарга маълумот беради. Пала- талар қўмитанинг таклифини қабул қилади ёки рад этади. Палаталар лойиҳани келишув қўмитасига янгидан кўриб чиқиш учун қайтариши ҳам мумкин. Лекин, қоида тариқасида, келишув қўмитасининг так-лифлари қабул қилинади. Аммо палаталарни муросага келтиришга муваффақ бўлинмаслиги ҳам мумкин 5 . Парламент палаталари қонун ижодкорлиги соҳасида тенг ҳуқуқларга эга бўлмаган мамлакатларда палаталардан бири бошқа палатани «четлаб ўтиб» қонун қабул қилиши мумкин, аммо бу ерда ҳам муросага келтириш тартиб-қоидалари қўлланади. Бунга, 5 Бу ҳақда қаранг: Законодательный процесс. Понятие. Институты. Стадии, с. 206-210.

жумладан, Россия парламентининг амалиёти мисол бўлиши мумкин. Қуйи палата (Давлат Думаси) регламентига «Федерация Кенгаши рад этган федерал қонунларни қайта кўриб чиқиш» деб номланган махсус боб (14 боб) киритилган. Федерация Кенгашининг регламентига ҳам махсус боб киритилган бўлиб, унда Давлат Думаси қабул қилган федерал қонуннинг Федерация Кенгаши томонидан рад этилиши муносабати билан Федерация Кенгаши ва Давлат Думаси ўртасида юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш муфассал тартибга солинади (13 боб). Қуйи палата қабул қилган, Федерация Кенгаши томонидан рад этилган қонун Давлат Думаси Кенгаши томонидан масъул қўмитага хулоса чиқариш учун тақдим этилади. Масъул қўмита палатага: а) қонунни бундан буён кўриб чиқмаслик; б) қонунни илгари қабул қилинган таҳрирда қабул қилиш; в) келишув комиссияси тузишни тавсия қилиши мумкин. Хуллас, юзага келган келишмовчиликлар икки палатадан бирининг ташаббусига биноан иккала палата аъзолари орасидан тенглик асосида тузиладиган келишув комиссияси ёрдамида бартараф этилиши мумкин. Федерация Кенгаши келишув комиссияси тузиш ташаббусини рад этган тақдирда қонун Федерация Кенгаши томонидан тўлиқ рад этилган ҳисобланади. Тузилган келишув комиссияси Федерация Кенгашининг ҳар бир эътирозини кўриб чиқади ва қонуннинг ягона матнини ишлаб чиқишга ҳаракат қилади. Комиссия қарорлари қуйи палата депутацияси ва юқори палата депутацияси томонидан алоҳида овоз бериш йўли билан қабул қилинади. Агар ҳар бир депутация аъзоларининг кўпчилиги қарорни ёқлаб овоз берган бўлса, у қабул қилинган ҳисобланади. Келишув комиссияси иш якунлари бўйича баённома ҳамда қонуннинг тузатишлар киритилган моддаларининг солиштирма жадвалини тузади. Палата томонидан келишув комиссияси таҳририда қабул қилинган қонун юқори палатага юборилади. Агар Федерация Кенгаши томонидан рад этилган қонунни қайта кўриб чиқишда Давлат Думаси уни келишув комиссияси таклиф қилган таҳрирда қабул қилмаса, қонун илгари қабул қилинган таҳрирда овозга қўйилади. Депутатлар умумий сонининг камида учдан икки қисми қонунни ёқлаб овоз берган бўлса, у қабул қилинган ҳисобланади. Шундан сўнг қонун президентга имзолаш ва эълон қилиш учун юборилади. Давлат Думасининг раиси бу ҳақда юқори палата раисига хабар беради. Россия парламентида навбатдаги молия йилига мўлжалланган бюджетни киритиш ва уни кўриб чиқиш тартиби ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Авваламбор, шуни қайд этиб ўтиш керакки, маз-кур тартиб палаталарнинг регламентлари билан эмас, балки Бюджет кодекси билан белгиланади. Мазкур кодексга мувофиқ, бюджет қуйи палатада тўрт ўқишда кўриб чиқилади. Россия парламентида конституциявий қонунлар (уларни қабул қилиш учун қуйи палатада депутатлар умумий сонининг учдан икки қисми, юқори палатада эса – тўртдан уч қисмининг кўпчилик овози талаб этилади),

Конституцияга тузатишлар киритиш тўғрисидаги қонунлар (улар конституциявий қонунлар билан бир хил тартибда қабул қилинади, аммо Федерация субъектлари камида учдан икки қисмининг қонун чиқарувчи ҳокимият органлари томонидан маъқулланиши талаб этилади) алоҳида тартибда қабул қилинади. Россия парламенти қуйи палатасининг регламентида РФхалқаро шартномаларини ратификация қилиш, улар-нинг амал қилишини тугатиш ёки тўхтатиб туриш тартибининг хусу-сиятлари ҳам ўз аксини топган (бунга регламентнинг махсус боби бағишланган). Ўзбекистоннинг икки палатали парламентидаги қонун чиқариш жараёнининг кўриб чиқилаётган босқичларига тегишли бўлган айрим муҳим қоидалар Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ҳамда Олий Мажлис палаталари тўғрисидаги Конституциявий қонунларда мустаҳкамланган. Энг аввало Конституцияга мурожаат этамиз. Конституциянинг 84-моддасига мувофиқ: а) қонун Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилиниб, Сенат томонидан маъқулланиши лозим; б) Сенат томонидан рад этилган қонун Қонунчилик палатасига қайтарилади ва агар қонунни қайта кўриб чиқишда палата депутатлар умумий сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан қонунни яна маъқулласа, қонун парламент томонидан қабул қилинган ҳисоб- ланади ҳамда имзоланиши ва эълон қилиниши учун Ўзбекистон Рес-публикаси Президентига палата томонидан юборилади; в) Сенат томонидан рад этилган қонун юзасидан палаталар юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун тенглик асосида келишув комиссиясини тузиши мумкин. Палаталар келишув комиссияси таклифларини қабул қилганда қонун одатдаги тартибда кўриб чиқилиши керак. Конституцияга ўзгартишлар киритиш, конституциявий қонунни қабул қилиш парламентнинг ҳар бир палатасидаги умумий овозлар сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овозини талаб этади. Одатдаги қонунлар оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади. Қонунлар қабул қилиш тартиби, шунингдек келишув тартиб-қоидалари Олий Мажлис палаталари тўғрисидаги Конституциявий қонунларда муфассалроқ тартибга солинган. Қонун лойиҳаларини кўриб чиқиш ва келишув тартиб-қоидаларига Қонунларнинг махсус бўлимлари бағишланган. Уларда, жумладан, қонун лойиҳасининг қуйи палатадан ўтиши, уни юқори палатада кўриб чиқиш тартиби, келишув комиссиясини тузиш ва унинг фаолияти асослари, келишув комиссиясининг таклифларини қуйи палатада кўриб чиқиш тартиби ҳамда қуйи палатада қайта кўриб чиқилган қонунни юқори палата томонидан маъқуллаш тартиби белгиланган. Табиийки, мазкур тартиб-қоидалар палаталарнинг регламентларида муфассалроқ тартибга солиниши лозим. Олий Мажлис палаталарининг қонунлар билан тасдиқланган регламентлари, Конституция,

конституциявий қонунлар-нинг қоидаларига мувофиқ, Қонунчилик палатаси қабул қилган қонун лойиҳасининг Сенатда ўтишини, юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун тузиладиган келишув комиссияси ишининг тартиб-қоидаларини (қонун Сенат томонидан рад этилган ҳолда), шунингдек қонунни палаталар томонидан қайта кўриб чиқиш тартибини ва бошқа масалаларни тартибга солади. Сенатга келиб тушган қонун рўйхатга олинади ва Сенат Раиси томонидан қонунни кўриб чиқадиган ҳамда унинг юзасидан хулоса тайёрлайдиган қўмитага топширилади. Сенатнинг мажлисида қонунни кўриб чиқиш маърузачининг масъул қўмита хулосасини ўқиб эшиттиришидан бошланади. Шундан сўнг қонун муҳкамаси тартибида сенаторлар сўзга чиқишлари мумкин. Қонун Сенат томонидан белгиланган кўпчилик овоз билан маъқулланса, имзоланиши ва эълон қилиниши учун белгиланган тартибда республика Президентига юборилади. Рад этилган қонун юзасидан палаталар юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун келишув комиссияси тузиши мумкин. Мазкур комиссия тенглик асосида тузилади. Келишув комиссиясининг ҳар бир палатадан сайланган аъзолари ўз таркибидан кўпчилик овоз билан комиссия ҳамраисларини сайлайдилар. Келишув комиссияси қонуннинг ягона матнини ишлаб чиқиш мақсадида Сенатнинг ҳар бир эътирозини алоҳида-алоҳида кўриб чиқади. Келишув комиссияси ўз ишининг натижалари юзасидан келишмовчиликларни бартараф этиш бўйича таклифларни ўз ичига олган хулоса қабул қилади. Хулосага қонунга доир ўзгартишлар ва қўшимчалар лойиҳа-сининг матни илова қилинади. Хулоса Сенат ва Қонунчилик пала-тасига топширилади. Сенат келишув комиссиясининг таклифларини қабул қилган тақдирда қонун Қонунчилик палатаси томонидан одат-даги тартибда қайта кўриб чиқилиши керак. Қонунни Қонунчилик палатасида қайта кўриб чиқишда келишув комиссиясининг баённо-масида мавжуд бўлган такифларгина муҳокама қилинади. Келишув комиссиясининг лоақал битта таклифи рад этилган тақдирда Қонун-чилик палатаси, Сенат келишув комиссиясига янги таклифларни тақ-дим этиш учун палата томонидан маъқулланган тузатишларни ино-батга олган ҳолда ишни давом эттиришни таклиф қилиши мумкин. Агар Сенат қонунни келишув комиссиясининг таҳририда маъқул-ламаса, у рад этилган қонун сифатида Қонунчилик палатасига қай-тарилиши керак. Қонунчилик палатаси Регламентининг 17-моддасида Сенат томонидан рад этилган, шунингдек республика Президенти томонидан эътирозлар билан қайтарилган қонунни Қонунчилик палатаси томонидан қайта кўриб чиқиш тартиби белгиланган. Мазкур тартибга мувофиқ, масъул қўмита рад этилган қонун юзасидан хулоса беради. Масъул қўмитанинг хулосасини олганидан сўнг палата қонунни қайта кўриб чиқиш масаласини ўз мажлисининг кун тартибига киритади. Агар Қонунчилик палатаси Сенат томонидан рад

этилган қонунни палата депутатлари умумий сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан яна маъқулласа, қонун Олий Мажлис томонидан қабул қилинган ҳисобланади ва Президентга имзолаш ва эълон қилиш учун юборилади. Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси тўғрисидаги Конституциявий қонунга мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан қайтарилган қонун палатада қайта кўриб чиқилиб, қуйидаги қарорлардан бири қабул қилинади: 1) қонунни Президентнинг мулоҳазаларини ва таклифларини инобатга олган ҳолда қабул қилиш; 2) қонунни бундан буён кўриб чиқмаслик; 3) қонунни аввалги қабул қилинган таҳририда маъқуллаш. Агар қонун аввалги қабул қилинган таҳририда палата депутатлари умумий сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан маъқулланса, Сенатга маъқуллаш учун юборилади. Сенат (сенаторлар умумий сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан) қонунни маъқуллаш ёки рад этиш тўғрисида қарор қабул қилади. Агар қонун Сенат томонидан маъқулланса, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан ўн тўрт кун ичида имзоланиши ва эълон қилиниши керак. Ўзбекистон Республикаси (ўзгартишлар ва қўшимчалар киритилган) Конституциясининг 84-моддасига мувофиқ, қонунларнинг эълон қилиниши улар қўлланилишининг мажбурий шартидир. Мазкур қоидалар Олий Мажлис палаталарининг қонунлар билан тасдиқланган регламентларида ҳам ўз аксини топган. Олий Мажлис палаталарининг регламентларида Давлат бюджети лойиҳасини кўриб чиқиш, Давлат бюджетига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритишнинг умумий тартиби белгиланганки, бу жуда ўринли бўлган. Аммо парламент томонидан Давлат бюджетини кўриб чиқиш ва қабул қилишнинг барча босқичлари регламентларда янада муфассалроқ тартибга солинса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Қонун чиқариш жараёни ҳақидаги сўзимизни якунлар эканмиз, шуни қайд этиб ўтишни истар эдикки, баъзи бир давлатларнинг конституцияларида парламент ўз ваколатларини, қоида тариқасида, ҳукуматга бериши мумкинлиги назарда тутилади. Масалан, Франция Конституциясига мувофиқ (38-модда), парламент ўз ваколатларини маълум муддатга ҳукуматга бериши мумкин. Бунда ҳукумат маълум масалалар юзасидан ордонанслар чиқариш ҳуқуқига эга бўлади. Агар мазкур ордонансларни тасдиқлаш тўғрисидаги қонун лойиҳаси парламент ҳукуматга ўз ваколатларини берувчи қонунда кўрсатилган муддат тугагунга қадар парламентга киритилмаса, юқорида зикр этилган ордонанслар ўз кучини йўқотади. Муайян соҳани тартибга солиш ҳуқуқини ҳукуматга бергач, парламент ҳукуматга ўз ваколатларини берувчи қонунда кўрсатилган муддат тугагунга қадар мазкур соҳада қонун чиқара олмайди. Амалда парламентнинг ўз

ваколатларини ҳукуматга бериши жуда кам учрайди 6 . Россияда РФ Президенти қонунчилик йўли билан ҳал қилишни талаб этувчи масалалар юзасидан ҳуқуқий тартибга солишдаги камчиликларни тўлдирувчи фармонлар чиқаришга ҳақли, башарти мазкур фармонлар Конституция ва қонунларга зид бўлмаса. Мазкур фармонлар парламент томонидан тегишли қонунлар қабул қилингунга қадар амал қилади. Ушбу хулоса Россия Конституциявий судининг 1996 йил 30 апрель қароридан келиб чиқади 7 . Бир қатор давлатларнинг парламент амалиётида палаталар қонун лойиҳаларини қабул қилиш ҳуқуқини ўз комиссияларига беради. Масалан, Италия парламентида палаталар ўз комиссияларига қонун лойиҳасини қабул қилиш ҳуқуқини бериши мумкин. Қонун лойиҳасини қабул қилиш учун комиссия ўзининг «қонунчилик мажлиси»ни ўтказади. Комиссияларнинг қонунчилик мажлисига берилиши мумкин бўлмаган қонун лойиҳаларининг рўйхати палаталарнинг регламентларида белгилаб қўйилади. Комиссиянинг қонунчилик мажлисида қонун лойиҳасининг ўтиши одатдаги қонун чиқариш тартиб-қоидаларидан деярли фарқ қилмайди, фақат ўтиш муддати жиддий қисқаради (расман қисқармаслиги ҳам мумкин). Комиссиянинг қонунчилик мажлисида маъқулланган қонун лойиҳаси ҳақида палата раиси барча депутатларга хабар беради. Бунда палата исталган пайтда комиссияга кўриб чиқиш учун юборилган ҳар қандай қонун лойиҳасини навбатдаги мажлисда муҳокамадан ўтказиш ва қабул қилишни талаб қилиши мумкин 8 . Ўтказилган таҳлил бошқа мамлакатларнинг қонун ижодкорлиги жараёнини демократлаштиришга йўналтирилган самарали парламент тартиб-қоидаларини шакллантириш соҳасидаги ижобий тажрибасига эътиборни қаратиш ва Ўзбекистон Республикасининг икки палатали янги парламенти фаолиятининг тартиб-қоидаларини янада муфассаллаштиришда ундан фойдаланиш имконини беради. 5-§. Келишув комиссияси Ўзбекистоннинг икки палатали парламентидаги қонун чиқариш жараёнининг кўриб чиқилаётган босқичларига тегишли бўлган айрим муҳим қоидалар Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ҳамда Олий Мажлис палаталари тўғрисидаги Конституциявий қонунларда мустаҳкамланган. Энг аввало Конституцияга мурожаат этамиз. Конституциянинг 84-моддасига мувофиқ: а) қонун Қонунчилик палатаси 6 Қаранг: Парламенты мира, с. 427. 7 Қаранг: Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право России. – М., 1998, с. 356 . 8 Қаранг: Парламенты мира, с. 188-189; Институты конституционного права иностранных государств, с. 156.

томонидан қабул қилиниб, Сенат томонидан маъқулланиши лозим; б) Сенат томонидан рад этилган қонун Қонунчилик палатасига қайтарилади ва агар қонунни қайта кўриб чиқишда палата депутатлар умумий сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан қонунни яна маъқулласа, қонун парламент томонидан қабул қилинган ҳисоб- ланади ҳамда имзоланиши ва эълон қилиниши учун Ўзбекистон Рес-публикаси Президентига палата томонидан юборилади; в) Сенат томонидан рад этилган қонун юзасидан палаталар юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун тенглик асосида келишув комиссиясини тузиши мумкин. Палаталар келишув комиссияси таклифларини қабул қилганда қонун одатдаги тартибда кўриб чиқилиши керак. Конституцияга ўзгартишлар киритиш, конституциявий қонунни қабул қилиш парламентнинг ҳар бир палатасидаги умумий овозлар сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овозини талаб этади. Одатдаги қонунлар оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади. Қонунлар қабул қилиш тартиби, шунингдек келишув тартиб-қоидалари Олий Мажлис палаталари тўғрисидаги Конституциявий қонунларда муфассалроқ тартибга солинган. Қонун лойиҳаларини кўриб чиқиш ва келишув тартиб-қоидаларига Қонунларнинг махсус бўлимлари бағишланган. Уларда, жумладан, қонун лойиҳасининг қуйи палатадан ўтиши, уни юқори палатада кўриб чиқиш тартиби, келишув комиссиясини тузиш ва унинг фаолияти асослари, келишув комиссиясининг таклифларини қуйи палатада кўриб чиқиш тартиби ҳамда қуйи палатада қайта кўриб чиқилган қонунни юқори палата томонидан маъқуллаш тартиби белгиланган. Табиийки, мазкур тартиб-қоидалар палаталарнинг регламентларида муфассалроқ тартибга солиниши лозим. Олий Мажлис палаталарининг қонунлар билан тасдиқланган регламентлари, Конституция, конституциявий қонунлар-нинг қоидаларига мувофиқ, Қонунчилик палатаси қабул қилган қонун лойиҳасининг Сенатда ўтишини, юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун тузиладиган келишув комиссияси ишининг тартиб-қоидаларини (қонун Сенат томонидан рад этилган ҳолда), шунингдек қонунни палаталар томонидан қайта кўриб чиқиш тартибини ва бошқа масалаларни тартибга солади. Сенатга келиб тушган қонун рўйхатга олинади ва Сенат Раиси томонидан қонунни кўриб чиқадиган ҳамда унинг юзасидан хулоса тайёрлайдиган қўмитага топширилади. Сенатнинг мажлисида қонунни кўриб чиқиш маърузачининг масъул қўмита хулосасини ўқиб эшиттиришидан бошланади. Шундан сўнг қонун муҳкамаси тартибида сенаторлар сўзга чиқишлари мумкин. Қонун Сенат томонидан белгиланган кўпчилик овоз билан маъқулланса, имзоланиши ва эълон қилиниши учун белгиланган тартибда республика

Президентига юборилади. Рад этилган қонун юзасидан палаталар юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун келишув комиссияси тузиши мумкин. Мазкур комиссия тенглик асосида тузилади. Келишув комиссиясининг ҳар бир палатадан сайланган аъзолари ўз таркибидан кўпчилик овоз билан комиссия ҳамраисларини сайлайдилар. Келишув комиссияси қонуннинг ягона матнини ишлаб чиқиш мақсадида Сенатнинг ҳар бир эътирозини алоҳида-алоҳида кўриб чиқади. Келишув комиссияси ўз ишининг натижалари юзасидан келишмовчиликларни бартараф этиш бўйича таклифларни ўз ичига олган хулоса қабул қилади. Хулосага қонунга доир ўзгартишлар ва қўшимчалар лойиҳа-сининг матни илова қилинади. Хулоса Сенат ва Қонунчилик пала-тасига топширилади. Сенат келишув комиссиясининг таклифларини қабул қилган тақдирда қонун Қонунчилик палатаси томонидан одат-даги тартибда қайта кўриб чиқилиши керак. Қонунни Қонунчилик палатасида қайта кўриб чиқишда келишув комиссиясининг баённо-масида мавжуд бўлган такифларгина муҳокама қилинади. Келишув комиссиясининг лоақал битта таклифи рад этилган тақдирда Қонун-чилик палатаси, Сенат келишув комиссиясига янги таклифларни тақ-дим этиш учун палата томонидан маъқулланган тузатишларни ино-батга олган ҳолда ишни давом эттиришни таклиф қилиши мумкин. Агар Сенат қонунни келишув комиссиясининг таҳририда маъқул-ламаса, у рад этилган қонун сифатида Қонунчилик палатасига қайтарилиши керак. Қонунчилик палатаси Регламентининг 17-моддасида Сенат томонидан рад этилган, шунингдек республика Президенти томонидан эътирозлар билан қайтарилган қонунни Қонунчилик палатаси томонидан қайта кўриб чиқиш тартиби белгиланган. Мазкур тартибга мувофиқ, масъул қўмита рад этилган қонун юзасидан хулоса беради. Масъул қўмитанинг хулосасини олганидан сўнг палата қонунни қайта кўриб чиқиш масаласини ўз мажлисининг кун тартибига киритади. Агар Қонунчилик палатаси Сенат томонидан рад этилган қонунни палата депутатлари умумий сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан яна маъқулласа, қонун Олий Мажлис томонидан қабул қилинган ҳисобланади ва Президентга имзолаш ва эълон қилиш учун юборилади. 6-§. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қонунчилик жараёнида иштирокининг аҳамияти. Қонун Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан имзоланиши ва эълон қилиниши Агар Қонунчилик палатаси Сенат томонидан рад этилган қонунни палата депутатлари умумий сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан яна маъқулласа, қонун Олий Мажлис томонидан қабул қилинган ҳисобланади ва Президентга имзолаш ва эълон қилиш учун юборилади.

Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси тўғрисидаги Конституциявий қонунга мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан қайтарилган қонун палатада қайта кўриб чиқилиб, қуйидаги қарорлардан бири қабул қилинади: 1) қонунни Президентнинг мулоҳазаларини ва таклифларини инобатга олган ҳолда қабул қилиш; 2) қонунни бундан буён кўриб чиқмаслик; 3) қонунни аввалги қабул қилинган таҳририда маъқуллаш. Агар қонун аввалги қабул қилинган таҳририда палата депутатлари умумий сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан маъқулланса, Сенатга маъқуллаш учун юборилади. Сенат (сенаторлар умумий сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан) қонунни маъқуллаш ёки рад этиш тўғрисида қарор қабул қилади. Агар қонун Сенат томонидан маъқулланса, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан ўн тўрт кун ичида имзоланиши ва эълон қилиниши керак. Ўзбекистон Республикаси (ўзгартишлар ва қўшимчалар киритилган) Конституциясининг 84-моддасига мувофиқ, қонунларнинг эълон қилиниши улар қўлланилишининг мажбурий шартидир. Мазкур қоидалар Олий Мажлис палаталарининг қонунлар билан тасдиқланган регламентларида ҳам ўз аксини топган. Олий Мажлис палаталарининг регламентларида Давлат бюджети лойиҳасини кўриб чиқиш, Давлат бюджетига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритишнинг умумий тартиби белгиланганки, бу жуда ўринли бўлган. Аммо парламент томонидан Давлат бюджетини кўриб чиқиш ва қабул қилишнинг барча босқичлари регламентларда янада муфассалроқ тартибга солинса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Қонун чиқариш жараёни ҳақидаги сўзимизни якунлар эканмиз, шуни қайд этиб ўтишни истар эдикки, баъзи бир давлатларнинг конституцияларида парламент ўз ваколатларини, қоида тариқасида, ҳукуматга бериши мумкинлиги назарда тутилади. Масалан, Франция Конституциясига мувофиқ (38-модда), парламент ўз ваколатларини маълум муддатга ҳукуматга бериши мумкин. Бунда ҳукумат маълум масалалар юзасидан ордонанслар чиқариш ҳуқуқига эга бўлади. Агар мазкур ордонансларни тасдиқлаш тўғрисидаги қонун лойиҳаси парламент ҳукуматга ўз ваколатларини берувчи қонунда кўрсатилган муддат тугагунга қадар парламентга киритилмаса, юқорида зикр этилган ордонанслар ўз кучини йўқотади. Муайян соҳани тартибга солиш ҳуқуқини ҳукуматга бергач, парламент ҳукуматга ўз ваколатларини берувчи қонунда кўрсатилган муддат тугагунга қадар мазкур соҳада қонун чиқара олмайди. Амалда парламентнинг ўз ваколатларини ҳукуматга бериши жуда кам учрайди 9 . Россияда РФ Президенти қонунчилик йўли билан ҳал қилишни талаб этувчи масалалар юзасидан ҳуқуқий тартибга солишдаги камчиликларни тўлдирувчи фармонлар чиқаришга ҳақли, башарти мазкур 9 Қаранг: Парламенты мира, с. 427.

фармонлар Конституция ва қонунларга зид бўлмаса. Мазкур фармонлар парламент томонидан тегишли қонунлар қабул қилингунга қадар амал қилади. Ушбу хулоса Россия Конституциявий судининг 1996 йил 30 апрель қароридан келиб чиқади 10 . Бир қатор давлатларнинг парламент амалиётида палаталар қонун лойиҳаларини қабул қилиш ҳуқуқини ўз комиссияларига беради. Масалан, Италия парламентида палаталар ўз комиссияларига қонун лойиҳасини қабул қилиш ҳуқуқини бериши мумкин. Қонун лойиҳасини қабул қилиш учун комиссия ўзининг «қонунчилик мажлиси»ни ўтказади. Комиссияларнинг қонунчилик мажлисига берилиши мумкин бўлмаган қонун лойиҳаларининг рўйхати палаталарнинг регламентларида белгилаб қўйилади. Комиссиянинг қонунчилик мажлисида қонун лойиҳасининг ўтиши одатдаги қонун чиқариш тартиб-қоидаларидан деярли фарқ қилмайди, фақат ўтиш муддати жиддий қисқаради (расман қисқармаслиги ҳам мумкин). Комиссиянинг қонунчилик мажлисида маъқулланган қонун лойиҳаси ҳақида палата раиси барча депутатларга хабар беради. Бунда палата исталган пайтда комиссияга кўриб чиқиш учун юборилган ҳар қандай қонун лойиҳасини навбатдаги мажлисда муҳокамадан ўтказиш ва қабул қилишни талаб қилиши мумкин 11 . Ўтказилган таҳлил бошқа мамлакатларнинг қонун ижодкорлиги жараёнини демократлаштиришга йўналтирилган самарали парламент тартиб-қоидаларини шакллантириш соҳасидаги ижобий тажрибасига эътиборни қаратиш ва Ўзбекистон Республикасининг икки палатали янги парламенти фаолиятининг тартиб-қоидаларини янада муфассаллаштиришда ундан фойдаланиш имконини беради. 10 Қаранг: Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право России. – М., 1998, с. 356 . 11 Қаранг: Парламенты мира, с. 188-189; Институты конституционного права иностранных государств, с. 156.

$Асосий адабиётлар 1. Конституционное (государственное) право зарубежннх стран. Учебник. В 4- х томах. Тома 1-2. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1995. - 778 с. 2. Конституционное (государственное) право зарубежн ы х стран. Учебник. В 4-х томах. Том 3. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1997. - 764 с. 3. Конституционное право зарубежных стран. /В.Е. Чиркин Москва: Изд-во "Юристь", 2002. - 622 с. 4. Хамедов И.А. , Хакимов М,М. Парламентское право : Учебное пособие \ Под редакцией М.Х. Рахманкулова. – Ташкент 2003 г. 5. Конституционное Государственное право зарубежных стран. /М.Ф. Чудаков. - Минск: Издательство "Харвест", 1998. - 783 с 6. Парламентское право России: Учебные пособие / Под ред. И.М. Степанова, Т.Я. Хабриевой. М.: Юристъ, 1999. 224 с. 7. Булаков О.Н. Парламентское право Российской Федерации: Учебное пособие. Ростов н/Д: Феникс, 2000. 8. Конституционное право зарубежных стран в схемах.А. Щ.Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с. 9. Конституционное право зарубежных стран в схемах. А . Щ . Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с.$

O'xshashlar

Олий мажлис қонунчилик палатаси ва сенатининг ташқи сиёсий фаолияти

Олий мажлис қонунчилик палатаси ва сенати фаолиятида парламент назорати

Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенати фаолиятида парламент назорати

Олий Мажлис қонунчилик палатасининг конституциявий ҳуқуқий мақоми

Олий мажлис қонунчилик палатаси ва сенати ишини ташкилий-ҳуқуқий ва техник жиҳатдан таъминлаш