Oktabr to‘ntarishidan so‘ng O‘zbekiston hududida davlat va huquq - Huquqshunoslik - Referatlar

Oktabr to‘ntarishidan so‘ng O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

Oktabr to‘ntarishidan so‘ng O‘zbekiston hududida davlat va huquq Reja: 1. XX asr boshlarida O‘rta Osiyo hududida davlat va huquq 2. TASSRning tashkil topishi va uning siyosiy tuzumi. 3. Xorazm Xalq Sovet Respublikasining siyosiy tuzumi

XX asr boshlarida O‘rta Osiyo hududida davlat va huquq Chor Rossiyasida 1917-yilda yuz bergan fevral inqilobi va oktabr davlat to‘ntarishlari yangi hokimiyatni vujudga keltirdi. Oktabr oyida sotsialistik to‘ntarishning amalga oshirilishi va sovetlar hokimiyatining o‘rnatilishi chekka o‘lkalardagi norozilik harakatlarining yanada kuchayishiga sabab bo‘ldi. Inqilobdan so‘ng Turkistonda hokimiyatga da’vogarlik qilganlarni uch guruhga bo‘lish mumkin: 1) Rossiya muvaqqat hukumatining Turkistondagi siyosiy vakili; 2) inqilobdan so‘ng tashkil etilgan milliy-siyosiy kuchlar («Sho‘roi-islomiya» va boshq.); 3) o‘lka Sovetiga birlashgan barqaror bo‘lmagan boshqa kuchlar. Bu vaziyatda, bir tomondan, milliy tashkilotlarning mavqei kuchli bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ular hali bolsheviklar kabi yo‘lboshchilik darajasiga ko‘tarila olmagan edi. Shunga qaramasdan, ular hokimiyat tizimida o‘zlarining ma’lum o‘rinlari bo‘lishiga da’vogarlik qilardi. Lekin, butun hokimiyatni qo‘lga olishga botina olmaganlar. Shuni ta’kidlash lozimki, Muvaqqat hukumat va uning Turkistondagi qo‘mitasi aholi o‘rtasida muayyan obro‘ orttirishga erishdi. «Markaziy Sho‘roi Islomiya» tashabbusi bilan 1917-yilning 26-noyabrida Turkiston o‘lkasi musulmonlarining IV qurultoyi Qo‘qon shahrida o‘z ishini boshladi. Unda Turkiston o‘lkasining barcha mintaqalaridan va turli tashkilotlardan jamiyatning alohida tabaqalari manfaatlarini, irodasini aks ettiruvchi turli millatlar vakillari qatnashdilar. Sho‘roi islomiya, Sho‘roi ulamo, Musulmon harbiylari kengashi, O‘lka yahudiylari, Buxoro yahudiylar jamiyati va boshqalar shular jumlasidandir. Delegatlar kelishib bo‘lajak davlatni «Turkiston muxtoriyati» deb atashga qaror qildilar. Butun o‘lka Ta’sis majlisida uzil-kesil davlat tashkil etilishi ta’kidlanib, Muvaqqat kengash tuzildi. Qurultoy tomonidan ishlab chiqilgan rezolyutsiyada Turkiston o‘lkasida yashovchi barcha millatlarning o‘z taqdirini o‘zi hal qilish huquqi belgilanib, Turkiston – Rossiya federativ-demokratik respublikasi tarkibidagi hududiy-muxtor

Respublika deb e’lon qilindi. Turkiston Ta’sis majlisiga Turkiston muxtoriyati shaklini belgilash huquqi berildi. O‘lkani boshqarish va uning tuzilishi bo‘yicha quyidagilar taklif etildi: 1) Muxtoriyatning Oliy organi – Turkiston Xalq (Milliy) Majlisi; 2) Ta’sis majlisiga saylovning o‘ziga xos (proporsional) alohida tizimini yo‘lga qo‘yish; 3) Muxtoriyatning oliy organlariga Rossiya vakillari va aksincha, Rossiya oliy organlariga muxtoriyat vakillaridan kiritish hamda Turkiston Muxtoriyati qonunlari Rossiya Federatsiyasi qonunlari hamda shariat normalari asosida qabul qilinishi taklif etilgan; 4) Turkiston Muxtoriyati o‘zining qurolli kuchlari, militsiyasi, prokuraturasiga ega bo‘lishi, qarshi tashqi tajovuz sodir bo‘lgan taqdirda o‘z o‘zidan Rossiya harbiy qo‘mondonligi ixtiyoriga o‘tish va boshq. Xalq komissarlari sovetining butun hokimiyatini Turkiston muvaqqat hukumati qo‘liga to‘laligicha topshirish talabi o‘lkada yakka hokimiyat o‘rnatmoqchi bo‘lgan bolsheviklarni jiddiy sarosimaga solib qo‘ydi. Shu boisdan ular Turkiston muxtoriyatini yo‘q qilish maqsadida harbiy tajovuzni ishga solishga qaror qildi. O‘zbek xalqining mustaqillik uchun kurash tarixida 1918-yildan 1930- yillarning boshlarigacha davom etgan milliy ozodlik harakati alohida o‘rin tutadi. Mazkur harakat jarayonida qator hujjatlar qabul qilingan bo‘lib, bular orasida 1922-yilning 15–20 aprelida milliy-ozodlik harakati vakillari ishtirokida Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan Turkiston musulmonlarining II qurultoyi tomonidan tasdiqlangan 36 moddadan iborat bo‘lajak mustaqil Turkiston Respublikasining vaqtinchalik Konstitutsiyasi – Nizomnoma katta e’tiborga molikdir. Undagi bosh masala – bu o‘lkada bolsheviklar hukmronligiga barham berilganidan so‘ng mustaqil Turk Islom Respublikasini tashkil qilish bo‘lgan. Nizomnomaning umumiy mazmunidan kelib chiqib shuni qayd etish joizki, bu davlat boshqaruv shakliga ko‘ra prezidentlik, davlat tuzilish shakli bo‘yicha unitar, siyosiy rejim nuqtai nazaridan demokratik respublika bo‘lishi kerak edi. Mafkura sohasida esa bu respublikada islom dini hukmronlik mavqeini egallashi ko‘zda

tutilgan (shu davrdagi rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra Turkiston aholisining 95 foizini musulmonlar tashkil qilgan). Diniy tolerantlik aks ettirilgan. Nizomnomada Turkistonda yashovchi barcha xalqlarning nufuzi, dini va mazhabidan qat’i nazar ularning milliy va diniy urf-odatlari, marosimlari, an’analarini amalga oshirish va ularga rioya qilish, milliy madaniyatini rivojlantirish, o‘z ona tilida bilim olishi uchun sharoit yaratilishi ko‘rsatilgan. Shuningdek, unda 15 kishidan iborat Muvaqqat hukumat – Vazirlar Mahkamasini tashkil qilishga e’tibor berilgan. Hukumatga qurultoy tomonidan saylanadigan prezident boshchilik qilishi belgilangan. Qurultoy tomonidan prezident, vitse- prezident va davlat kotibidan iborat tarkibda ijroiya qo‘mitasi tashkil qilinishi ham mustahkamlangan. Namangan, Andijon, Marg‘ilon, Qo‘qon va O‘sh okruglarining harbiy komissarlarini, mudofaa, ichki ishlar, tashqi ishlar, pochta va telegraf, adliya, madaniyat, moliya, transport vazirlarining tayinlanishi ko‘rsatilgan. Yuqorida ko‘rsatilgan ushbu davlat organlari va mansabdor shaxslar o‘z faoliyatini Turkistonda bolsheviklar hukmronligiga barham berilgandan so‘ng chaqiriladigan navbatdagi qurultoygacha amalga oshirishlari ko‘zda tutiladi. Nizomnomada qayd qilinishicha, navbatdagi qurultoy vakillari 18 yoshga to‘lgan fuqarolar tomonidan demokratik saylovlar asosida saylanadi. Vakillarning umumiy soni 5000 ta bo‘lib, Turkistonda istiqomat qiluvchi barcha xalqlarning vakillari ularning soniga mutanosib holda saylanishi kerak. Qurultoy muvaqqat hukumat tomonidan chiqarilgan hujjatlarni, hukumat a’zolarini va boshqa mansabdor shaxslarni uzil-kesil tasdiqlaydi, yerdan foydalanish va boshqa respublika hayoti bilan bog‘liq muhim masalalarni muhokama qiladi va hal etadi. Yuqorida bayon qilinganlardan shu narsa ayon bo‘ladiki, ushbu Nizomnoma o‘lkadagi milliy-ozodlik kurashi tarixida qabul qilingan muhim hujjatlardan biri bo‘lib, unda kelajakda tashkil etilishi lozim bo‘lgan Mustaqil Turkiston Respublikasining siyosiy, madaniy, iqtisodiy va huquqiy hayotining asosiy qoidalari o‘z aksini topgan. Jamiyatni demokratik asosda qayta qurishning asosiy yo‘nalishlari ko‘rsatib berilgan. Kun tartibidagi vazifalar o‘lka xalqlari

ko‘pchiligining o‘sha davrdagi xohish-istagiga, jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlariga mos kelgan. TASSRning tashkil topishi va uning siyosiy tuzumi. 1917-yil martda Toshkent temir yo‘l ishchilari, Toshkent garnizoni soldatlari va musulmon ishchi deputatlari sovetlari va dehqon deputatlari sovetlari tashkil etildi. 1917-yil 31 martda Toshkent ishchi va soldat deputatlari soveti general- gubernator Kuropatkin va uning yordamchisini lavozimdan chetlatadi. General gubernatorlik esa muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti deb o‘zgartiriladi. 1917-yil 7-apreldan boshlab komitet o‘z majburiyatlarini bajarishga kirishadi. 1917-yil 7–15-aprelda Turkiston ishchi, soldat deputatlari sovetlarining I o‘lka syezdi bo‘lib o‘tadi. Syezd muvaqqat hukumatni tuzishni yoqlab chiqadi hamda soldat va ishchi deputatlarining O‘lka soveti saylanadi. Viloyat va uyezdlarda harbiy gubernator va uyezd boshliqlari muvaqqat hukumatning ijroiya komitetlari bilan almashtiriladi. Samarqand va Farg‘onada bu komitetlar «Jamoat xavfsizligini saqlash komiteti» deb atalgan. 1917-yil 28-oktabrda o‘lkani boshqarish maqsadida 9 kishidan iborat Turkiston ijro qo‘mitasi tuziladi. Uning qoshida 22 kishidan iborat doimiy kengash mavjud bo‘lib, uning funksiyalari aniq belgilanmagan. 1917-yil 2-noyabrda Turkiston o‘lka kengashi o‘z yig‘ilishini o‘tkazadi va unda 9 ta tashkilotdan 30 vakil ishtirok etadi. Ishchi va soldat deputatlarining III o‘lka syezdi 1917-yil 15 noyabrda ochildi va u tomonidan rezolyutsiya qabul qilindi. Rezolyutsiyaga ko‘ra o‘lkada oliy hokimiyat organi 15 ta a’zodan iborat Xalq komissarlari soveti deb ataluvchi ishchi, soldat va dehqonlar deputatlarining o‘lka kengashi hisoblangan. Kengash ishchi, soldat va dehqon deputatlarining syezdi va musulmon ishchi-mehnatkash tashkilotlari oldida javobgar bo‘lgan. Xalq komissarlari sovetining prezidiumi mavjud bo‘lib, u rais, o‘rinbosarlar va kotibdan iborat bo‘lgan. 1917-yil 8- dekabrda Xalq komissarlari soveti devonxonasi tashkil etilgan. O‘z vakolati bo‘yicha Xalq komissarlari soveti tarkibidagi Xalq komissarlari xalq xo‘jaligining yo‘l, pochta va telegraf, adliya, xalq maorifi, oziq-ovqat, suvdan

foydalanish, fuqaro-ma’muriy qism, moliya, tashqi ishlar, harbiy ishlar, savdo va sanoat ishlari bo‘yicha, mehnat, xalq sog‘lig‘ini saqlash va dehqonchilik sohalarini boshqargan. Xalq komissarlari o‘z faoliyati davomida Xalq komissarlari soveti oldida javobgar hisoblangan. 1917-yil 12-dekabrda XKS buyruq chiqarib, unda Rossiya sudlar to‘g‘risidagi dekreti matni e’lon qilindi. Eski sudlar bekor qilindi va o‘rniga yangi sovet sudlari tashkil etildi. Kontrevolutsiya, sabotaj, spekulyatsiya jinoyatlarini ko‘ruvchi tribunallar ham joriy etildi. Ishchi militsiyalari to‘g‘risida NKVD qaror chiqardi. Ularning vazifasi tartibni himoya qilish, fuqarolarning shaxsiy va mulkiy xavfsizligini ta’minlashdan iborat deb belgilandi. 1918-yil mart oyidan Favqulodda komissiya (CHK) tashkil etildi. 1918-yil 20-aprelda V o‘lka syezdi tomonidan Rossiya federatsiyasining «Turkiston Sovet respublikasi to‘g‘risida Nizomnoma (Konstitutsiya)» qabul qilindi. Unga ko‘ra oliy qonunchilik organi bo‘lib Turkiston ishchi, soldat, dehqon va musulmon-dehqonlari deputatlari syezdi, syezdlar oralig‘idagi davrda esa Markaziy ijroiya qo‘mitasi oliy hokimiyat organi hisoblangan. Markaziy ijroiya qo‘mitasi tarkibi 36 nafar a’zodan iborat bo‘ldi. Xalq komissarlari soveti – davlat boshqaruv organi qilib o‘zgartirildi. O‘lkaga Rossiya Federatsiyasining Muxtor respublikasi maqomi berildi. Konstitutsiya orqali yangi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tuzumni mustahkamlash zarur edi. Turkiston ASSRning 1918-yilgi Konstitutsiyasi Turkiston Markaziy Ijroiya qo‘mitasi tomonidan tashkil etilgan maxsus Konstitutsion romissiya tomonidan tuzilib, Turkiston sovetlarining VI syezdida muhokama etildi. Mazkur syezd 1918-yilning 15 oktabrida TASSRning konstitutsiyasini tasdiqladi. Lekin, ushbu Konstitutsiya markaz tomonidan tasdiqlanmadi. Rossiya kommunistik bolsheviklar partiyasining fikricha, Turkiston o‘lkasi Rossiya federatsiyasi doirasida muxtor respublika bo‘lib qolishi kerak edi. Rossiya kommunistik (bolsheviklar) partiyasi Markaziy Komitetining siyosiy byurosi tomonidan qabul qilingan Turkiston Respublikasi to‘g‘risidagi barcha konstitutsiyaviy hujjatlarda uni Rossiya tarkibida avtonom respublika shaklida

saqlash g‘oyasi yoqlab chiqilgan. Turkiston o‘lkasi mustamlakachilikning yangi «sovet» ko‘rinishi bilan chirmab olingan. Konstitutsiya olti bo‘lim va 60 paragrafdan iborat edi. Asosiy Qonunning dastlabki ikkita bo‘limi (1-bo‘limi «Mehnatkash va ekspluatatsiya qilinuvchi xalq huquqlari Deklaratsiyasi», 2-bo‘limi «RSFSR Konstitutsiyasining asosiy holatlari») rahbar moddalar sifatida RSFSRning 1918-yilgi Konstitutsiyasidan to‘liq ko‘chirib olingandi. Turkiston xalqi o‘z Sovetlarining V syezdi orqali o‘zlari egallab turgan viloyatlarni Rossiya Federatsiyasining Turkiston Muxtor Respublikasi deb e’lon qildi. 1920-yilgi konstitutsiya qabul qilinguncha TASSR tarkibida Sirdaryo, Yettisuv, Farg‘ona, Kaspiy orti, Samarqand viloyatlari bo‘lgan. Konstitutsiya Turkiston o‘lkasining markazdan uzoqligi, hududining kengligi, etnografik, topografik va turmush sharoitlarini hisobga olib Turkiston respublikasining qator mustaqil huquqlarini o‘rnatgan. Konstitutsiyaga ko‘ra butun hokimiyat ishchi, soldat va dehqon Sovetlarning Turkiston syezdiga tegishli edi. Unda 25 ming aholidan deputatlar 1 deputat miqdorida saylangan. Umumturkiston syezdi yilda ikki martadan kam bo‘lmagan miqdorda chaqirilishi kerak edi. Markaziy ijroiya qo‘mitasi syezdlar orasida ish olib borgan. Markaziy ijroiya qo‘mitasi 75 nafar a’zodan iborat bo‘lgan. Uning tashkil etilgan Prezidiumi o‘rnida keyinchalik katta va kichik Prezidiumlar tashkil etilgan. TASSRning 1918-yilgi Konstitutsiyasi quyidagi Xalq komissarliklarini o‘rnatgan: 1) tashqi ishlar ; 2) harbiy ishlar; 3) ichki ishlar; 4) adliya; 5) mehnat va ijtimoiy ta’minot ; 6) maorif; 7) pochta va telegraf; 8) moliya; 9) temir yo‘l; 10) dehqonchilik; 11) oziq-ovqat; 12) davlat nazorati; 13) millatlar ishlari; 14) sog‘liqni saqlash; 15) Xalq xo‘jaligi markaziy kengashi.

Respublikada mahalliy davlat hokimiyati organlari bo‘lib, ishchi, soldat va dehqon deputatlarning Sovetlari hisoblangan. Viloyatlar uyezd, volost, shahar, qishloq va ovullarga bo‘lingan. Viloyat sovetlari 25 kishidan iborat bo‘lgan ijro qo‘mitalarini saylaganlar. Volost syezdlari 10000 aholidan 1 deputatni, shahar sovetlari va fabrika-zavod posyolkalari 2000 aholidan 1 deputatni delegat qilib jo‘natishgan. Syezdlar orasida viloyat ijro qo‘mitasi davlat hokimiyat organi bo‘lgan. Doimiy ishlash uchun viloyat ijro qo‘mitasining Prezidiumi 3–5 kishidan iborat tuzilgan. Tuman va shahar ijro qo‘mitalari ham tuzilgan bo‘lib, ular nazorat va reviziya qilish, kengashlarni tarqatib yuborish vakolatiga ega bo‘lgan. Uyezd syezdlariga shahar va qishloq syezdlari tomonidan deputatlar 2000 aholidan 1 deputat, volost syezdlariga qishloq sovetlari tomonidan 10 sovet a’zosidan 1 deputat miqdorida saylangan. 1920-yilgi Konstitutsiyaga ko‘ra, uyezd syezdlariga 1000 aholidan 1 deputat miqdorida, ishchi posyolkalari esa 200 aholidan 1 deputat miqdorida saylangan. Uyezd, shahar sovetlari o‘zlarining ijro qo‘mitalari va bo‘limlariga ega bo‘lib, qishloq va ovul ijro qo‘mitalari bo‘limlariga ega bo‘lmagan. 1922-yilda Markaziy ijroiya qo‘mitasi «Turk respublikasining musulmon xalq sudlari to‘g‘risida Nizom» qabul qiladi. Unga binoan musulmon sudlari yana qaytadan tiklandi. Ular tarkibiga saylanadigan xalq sudlari kirib, aholi tomonidan 1 yil muddatga saylangan. Sudlar shariat qonunlariga asoslanib ish ko‘rishgan. Agarda hukmlar sovet qonunlariga zid bo‘lsa, u bekor qilingan. Turkiston ASSRning yangi konstitutsiyasi 1920-yilning 24-sentabrida TASSR Sovetlarining IX syezdida qabul qilindi. U 1920-yilning 14-sentabrida RSFSR BMIQ tomonidan tasdiqlangan «RSFSRning avtonom qismi sifatida Turkiston Sovet Sotsialistik Respublikasi to‘g‘risida»gi qaroriga mos holda yaratilgan. Konstitutsiyaning tuzilishi 6 bo‘lim, 20 bob, 109 moddadan iborat bo‘lib, 1918-yilgi Konstitutsiyadan deyarli farq qilmagan. TASSR va RSFSRning o‘zaro munosabatlari Konstitutsiyaning 3bo‘limida o‘z aksini topgandi. Bu bo‘limda ham 1920-yilning 14sentabrida RSFSR BMIQ tomonidan tasdiqlangan «RSFSRning avtonom qismi sifatida Turkiston Sovet

Sotsialistik Respublikasi to‘g‘risida»gi qarori matn bo‘yicha aks ettirilgan. Umuman olganda, Mazkur 1920-yilgi Konstitutsiya Rossiya kommunistik partiyasi rahbarlarining maqsadiga mos kelgan va Moskva tomonidan tasdiqlangan. Shu tariqa Turkiston o‘lkasi o‘zining ko‘zga ko‘rinmas suveren huquqlaridan mahrum etiladi. Ichki ishlar organlari. Bolsheviklar Turkiston o‘lkasida hokimiyatni zo‘rlik bilan qo‘lga kiritgandan keyin, mamlakatda yangi tuzumni muhofaza etish uchun ichki ishlar organlari tuzishni maqsad qilib qo‘ydi. Turkiston Xalq komissarlari soveti RSFSR Ichki ishlar xalq komissarligining 1917-yil 28-oktabrdagi «Ishchi militsiyasi to‘g‘risida»gi qaroriga asosan, 1918-yil 29-yanvarda «Zahira kadrlari yaratish va militsiya tashkil etish to‘g‘risida»gi buyrug‘ini e’lon qilgan. Yangi militsiyani tashkil etish va kadrlar tayyorlash ishiga rahbarlik qilish uchun 1918-yil 30-yanvarda «Turkiston o‘lkasi shahar va tumanlari militsiya inspektorlari boshqarmasi» tashkil etilgan. Boshqarmaning ish yuritish bo‘limini (kanselariya) tashkil etish va qisqa muddatlarda militsiyaning oddiy xodimlari va komandirlarini tayyorlaydigan kurslar yaratish ham unga topshirildi. Inspektor o‘lka hududi doirasida militsiyaga umumiy rahbarlikni amalga oshirgan. Militsiya muassasalarini tekshirgan va taftish qilgan. Militsiya xodimlarining bir viloyatdan ikkinchisiga o‘tishlarini hal qilgan. 1918-yilning fevral oyida barcha tuman, shahar hamda bo‘lislarda militsiya idoralarini tashkil etish boshlangan. Turkiston o‘lkasida militsiya kadrlarini tashkil etishga ma’lum tayyorgarlik ishlari ko‘rilgan. 1918-yil 28-yanvarda Turkiston o‘lkasi militsiyasini kadrlar bilan to‘ldirish yuzasidan kengash bo‘lib o‘tadi. Kengashda «Turkiston o‘lkasi shahar va tumanlari uchun militsiya kadrlarini tashkil etish to‘g‘risida»gi Nizom loyihasi muhokama qilingan. 1918-yil 4-martda «Turkiston o‘lkasi militsiya kadri Ustavi» tasdiqlandi. Ustavda «militsiya kadri»ga militsiyaga yordam kerak bo‘lib qolgan taqdirda chaqiriladigan zahira, deb ta’rif berildi. Ustavga ko‘ra, militsiya kadriga 21 yoshga to‘lgan va 45 yoshdan katta bo‘lmagan, savodli fuqarolar qabul qilingan. Ustavda ishga qabul qilinuvchilarning axloqiy-ma’naviy xislatlariga e’tibor berish nazarda

tutilgan. Bundan tashqari, ular ikki oylik nazariy va amaliy mashg‘ulotlar olib boriluvchi tayyorlov kurslarida ham o‘qishlari lozim bo‘lgan. «Militsiya kadri» kundalik jamoat tartibini saqlashda, shuningdek favqulodda holatlar yuz bergan hollarda jamoat tartibini saqlashda ishtirok etgan. 1918-yilda «Sovet ishchi-dehqon militsiyasi xizmatchilari uchun intizom Ustavi» qabul qilinadi. Unga ko‘ra militsiya xodimi faqat sud hukmiga ko‘ra yoki ustavda belgilangan tartibga binoan jazolanishi mumkin bo‘lgan. Ularga nisbatan ogohlantirish, hayfsan e’lon qilish, egallab turgan lavozimidan bir pog‘ona pasaytirish, ishdan bo‘shatish kabi intizomiy va ma’muriy jazo choralari nazarda tutilgan. Turkiston avtonom SSR Xalq komissarlari soveti 1918-yil 2noyabrda 355- sonli buyruq chiqarib, uchastka militsiyalari rahbarlari lavozimlariga saylovni bekor qildi. Shu paytdan boshlab ular saylanmaydigan, balki tayinlanadigan bo‘lgan. Joylarda militsiya faoliyatini tashkil etishdagi mavjud muammolar maxsus tayyorgarlik ko‘rgan rahbar xodimlarni hamda respublika militsiyasi ma’muriyatining mavqei hamda vakolatlarini mustahkamlashni talab qilgan. Ichki ishlar komissarligi qoshida 1918-yil 26 noyabrda bo‘lib o‘tgan kengash militsiya instruktorlarining ikki bo‘limdan iborat maktabini yaratish to‘g‘risidagi taklifni ma’qullaydi. Ularning birida oddiy militsiya instruktorlari, ikkinchisida jinoyat qidiruv militsiyasi instruktorlari tayyorlangan. Shu yilning 2-dekabrida ushbu kurslar to‘g‘risidagi Nizom tasdiqlangan. Ichki ishlar komissarligi militsiya boshliqlari hamda ijroqo‘mlarining bo‘lim mudirlaridan poraxo‘rlik, mushtumzo‘rlik va boshqa qonunbuzarliklarda fosh qilingan yoki shubhalanilgan shaxslarni, ilgari politsiyada ishlagan barcha kimsalarni militsiyadan darhol bo‘shatib yuborishlarini talab qildi. Davlat to‘ntarishidan ilgarigi vaqtda politsiyada xizmat qilgan mahalliy millat vakillari hamda jinoiy qidiruv bo‘limining ayg‘oqchilari (operativ xodimlari), agar sovet militsiyasi safida vijdonan ishlayotgan bo‘lsa, ular bundan mustasno qilingan. Buni faqat militsiya Bosh boshqarmasining boshlig‘i ijroqo‘mlar (revqo‘mlar)

tavsiyanomalariga ko‘ra hal etishi mumkin edi. Bu esa jinoyat qidiruv bo‘limining o‘ziga xos ish uslubi hamda mahalliy millat vakillari orasida tayyorgarlik ko‘rgan kadrlar yo‘qligi bilan izohlanadi. Kengash viloyat va tuman militsiya boshqarmalari qoshida shaxsiy tarkibni attestatsiyadan o‘tkazuvchi maxsus komissiyalarni tuzish, militsiya boshliqlarining siyosiy, ma’rifiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari lavozimlarini ta’sis etish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Turkiston Respublikasi Sovetlarining IX syezdi qarorida respublikani boshqarishga mahalliy millat vakillarini jalb etish muhimligi ta’kidlab o‘tildi. Ushbu qarorga amal qilib, Turkiston Respublikasi militsiyasi Bosh boshqarmasi boshlig‘i 1921-yil 6-martda kasaba uyushmalari kengashiga murojaat qilib militsiya boshqarmasi ixtiyoriga mahalliy millat vakillari bo‘lgan 1000 nafar kasaba uyushmalari a’zolarini yuborishni so‘raydi. 1922-yil 26-yanvarda Turkiston Respublikasi militsiyasi bo‘yicha buyruq e’lon qilindi. Unda militsiya organlariga qabul qilishning yangi qoidalari ko‘rsatildi. Militsiyani shakllantirishga ixtiyoriylik asos qilib olingan. Militsiyaga 21 yoshdan kichik bo‘lmagan, savodli, saylash huquqiga ega, sog‘lom va militsiya xizmatiga yaroqli, haqiqiy harbiy xizmatni bajarmayotgan fuqarolar qabul qilina boshlangan. Ishga qabul qilish qoidalarida militsiya xodimlari uchun majburiy harbiy ta’lim ko‘zda tutilgan. Tayyorgarlik davrida militsiya xodimlari vzvodlar, rotalar va yarim eskadronlarga taqsimlangan. Zarur hollarda kazarma holatida yashaydigan va rota hamda eskadronni katta bo‘lmagan harbiy bo‘linmalarga birlashtirgan militsiya rezervini yaratishga ruxsat berilgan. Turkistonda ishchi-dehqon militsiyasining yangi organlarini yaratish 1918-yil fevralda Turkiston Xalq komissarlari sovetining «Militsiyaning zaxira kadrini tashkil etish va militsiyani qayta qurish to‘g‘risida»gi buyrug‘i e’lon qilingandan so‘ng rejali tus olib, 1918-yilning birinchi yarmida deyarli tugallangan. 1918-yilning yozida Turkiston Sovet Rossiyasidan ajratib qo‘yildi. Ammo ko‘p millatli Turkiston Sovet Avtonom Respublikasi taraqqiy etishda davom etadi va shu yilning oktabr oyida uning birinchi Konstitutsiyasi qabul qilinadi.

1918-yil dekabrda «Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Respublikasi militsiyasi to‘g‘risida»gi Nizom ishlab chiqilib, Turkiston ASSR MIQ tomonidan tasdiqlandi. Ichki va tashqi ishlar xalq komissari hamda uning qoshidagi hay’at respublika militsiyasiga umumiy rahbarlikni amalga oshirgan. Respublika militsiyasining Bosh instruktori militsiya ishlari bilan bevosita shug‘ullangan. U o‘z mahkamasi bilan Ichki va tashqi ishlar xalq komissarligi tarkibiga kiritilgan. Joylarda militsiyaga shahar va tuman muhofazasi boshliqlari rahbarlik qilgan. Ular va ularning yordamchilarini Sovetlar ichki va tashqi ishlar xalq komissarining roziligi bilan tayinlagan. Shahar va tuman rayon militsiyalarini tuzishgan. Rayon militsiyasining tarkibini Sovetning roziligi bilan shahar yoki tuman muhofazasi bo‘limi boshlig‘i tayinlagan. Turkiston ASSR militsiyasini tashkil etishda Rossiya militsiyasining tashkiliy jihatlari asos qilib olingan. 1919-yil aprelda Turkiston ASSR ichki ishlar xalq komissarligi tarkibida respublika militsiyasi ishiga rahbarlik qiladigan Bosh boshqarma ta’sis etilgan. 1919-yil 26-iyunda Turkiston ASSR Ichki ishlar xalq komissarligi «Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Respublikasidagi sovet ishchi-dehqon militsiyasi to‘g‘risida Nizom» qabul qildi. Nizom shahar, tuman, qidiruv va temir yo‘l militsiyasini militsiya Bosh boshqarmasiga bo‘ysundirib, ularning vakolatlari va rolini belgiladi. 1919-yilning iyul oyida «Turkiston Avtonom SSRda jinoiy qidiruvni tashkil etish to‘g‘risida Nizom» qabul qilindi. Unda Respublika militsiyasi Bosh boshqarmasi qoshida jinoiy qidiruv markaziy boshqarmasi, joylarda jinoiy qidiruv bo‘linmalari tashkil qilinishi belgilandi. Militsiyaning Sovetlar bilan aloqasi yanada mustahkamlandi. Shahar va tumanlar muhofazasi boshliqlari endi militsiya boshliqlari deb ataladigan bo‘ldi. Ularning hammasi Ichki ishlar xalq komissarligi tasdig‘i bilan Sovetlarning ijroqo‘mlari tomonidan lavozimga tayinlangan va ishdan bo‘shatilgan. Militsiyani kadrlar bilan to‘ldirish sinfiy negizda, RSFSR Ichki ishlar xalq komissarligi va AXK tomonidan 1918-yil 12-oktabrda qabul

qilingan «Sovet ishchi-dehqon militsiyasini tashkil etish to‘g‘risida»gi ko‘rsatmalar asosida amalga oshirilgan. RSFSR Xalq komissarlari sovetining 1919-yil 3-apreldagi dekretiga muvofiq 1919-yilning oktabrida Turkiston militsiyasi Qizil Armiya holatiga o‘tkazildi. Turkiston ASSR Xalq komissarlari soveti 1920-yilning aprelida «Sovet ishchi-dehqon militsiyasi to‘g‘risida Nizom» qabul qildi. Respublika militsiyasi tarkibi IIXK qoshidagi Bosh boshqarma, viloyat revqo‘mlari va ijroqo‘mlari boshqaruv bo‘limlari qoshidagi viloyat boshqarmalari, tuman va shahar revqo‘mlari hamda ijroqo‘mlari boshqaruv bo‘limlari qoshidagi tuman va shahar boshqarmalaridan tashkil topgan. 1920-yilning oxiriga kelib Turkiston ASSR hududida 34 ta shahar, 26 ta tuman va 92 ta rayon militsiya bo‘limlari mavjud bo‘lgan. 1922-yil 12-fevralda Turkiston respublikasi Xalq Komissarlari Soveti qaror qabul qildi. U ko‘ngilli militsiya otradlari tuzish huquqini mahalliy ijroqo‘mlarga berdi hamda «bosqinchilik bilan muvaffaqiyatli kurashish va jamoat tartibini o‘rnatish uchun» shiori ostida ushbu otradlardagi kadrlar miqdorini har bir rayon uchun zarur bo‘lgan songacha yetkazishga ruxsat berdi. Ko‘ngilli militsiyaga bosqinchilik va uning ko‘rinishlariga qarshi kurash vazifasi yuklatilib, u umumfuqaroviy militsiya vazifalaridan ozod qilindi. Ko‘ngilli militsiya mahalliy ijroqo‘mlarga bo‘ysungan. 1922-yil 25martda respublika Ichki ishlar xalq komissari Xalq komissarlari sovetiga «Zarur bo‘lgan rayonlarda aholining o‘zi o‘z hisobiga militsiyaning ko‘ngilli otradlarini tuzayotganligi va buning uchun mas’uliyat to‘lato‘kis viloyat va tuman ijroqo‘mlariga yuklatilganligini» ma’lum qilgan. Kichik XKS shu kunning o‘zidayoq Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Sovetining ko‘ngilli militsiya tashkil etilishi to‘g‘risidagi 12 fevral qarorini tasdiqladi. Unda shunday deb yozilgan edi: «Bosqinchilikka qarshi kurashni kuchaytirish maqsadida aholi orasidan ko‘ngilli otradlar tuzishga ruxsat berilsin va ko‘ngilli militsiya otradlarini tuzishning tartibi va shartlari to‘g‘risida Ichki ishlar xalq komissarligi loyihasi tasdiqlanib e’lon qilinsin». 4 aprelda Turkiston

respublikasi Xalq Komissarlari Sovetining qarori qabul qilindi. Unda ko‘ngilli militsiya otradlari tuzishga mas’ul bo‘lgan idoralar belgilandi. Otradlarning kimga bo‘ysunishi hamda vazifalari ko‘rsatilgan, otradlar tuzish uchun ijroqo‘mlar beradigan buyurtmalarni taqdim etish tartibi aniqlangan edi. Ko‘ngilli militsiyani tuzish tuman ijroiya qo‘mitalari va tuman-shahar militsiyasi boshliqlari rahbarligida firqa va kasaba uyushmalari tashkilotlari ishtirokida o‘tkazildi. Ko‘ngilli militsiya otradlari shahar militsiyasi boshlig‘iga bo‘ysunib, undan faqat bosqinchilikka qarshi kurashda foydalanilgan. Ichki xizmatni bajarishga jalb etilmagan. Ko‘ngilli militsiyani uy-joy, oziq-ovqat, kiyimkechak, maosh, ot-abzal bilan ta’minlash mahalliy ijroiya qo‘mitasi belgilagan tartibda va rayon aholisi hisobiga amalga oshirilgan. Ko‘ngilli militsiya otradlari ehtiyojlari uchun qurol-yarog‘ va o‘qdori viloyat ijroiya qo‘mitalarining talabiga ko‘ra harbiy idoralar tomonidan yetarli miqdorda berilardi, ayrim militsiya xodimlariga esa moddiy javobgarlik ostida qurol topshirilgan. Ko‘ngilli militsiyaning shaxsiy tarkibi ma’muriy tomondan tegishli militsiya boshlig‘iga, operativ tomondan o‘z qo‘mondonligiga bo‘ysungan. Siyosiy va madaniy-ma’rifiy ishlarga, harbiy tayyorgarlikka rahbarlik qilish, intizomni mustahkamlash, ta’minot haqida g‘amxo‘rlik qilish, kadrlar bilan to‘ldirish militsiya boshliqlari zimmasiga yuklatilgan edi. Turkiston Markaziy Ijroiya Qo‘mitasining komissiyasi Turkman viloyatida vaziyat murakkablashganini hisobga olib 1923-yil 2-martda maxsus qaror qabul qildi. Turkman viloyati ijroiya qo‘mitasi «Sayyor otrad to‘g‘risida»gi Nizomni ishlab chiqadi va ma’qullaydi. Sayyor otrad o‘z tarkibi, ichki tartibi, shaxsiy tarkibning huquq hamda vazifalariga ko‘ra Qizil Armiya otliq eskadroni huquqiga ega bo‘lgan alohida qismdan iborat edi. U viloyat ijroiya qo‘mitasiga bo‘ysunardi. Ijroqo‘m sayyor otradiga yuboradigan buyruqlarini harbiy qo‘mondonlik bilan kelishishi lozim bo‘lgan. Harbiy qo‘mondonlik esa otradga ko‘riladigan tadbirlarning joyi va tartibi to‘g‘risida umumiy ko‘rsatmalar bergan.

Sayyor otrad o‘z operativ ishlarini tuman ijroiya qo‘mitasi, davlat va jamoat xavfsizligini muhofaza qiladigan boshqa organlar bilan kelishgan holda o‘tkazgan. Otrad komandiriga ko‘ngilli militsiyaning barcha otradlari hamda mazkur rayon davlat militsiyasining otliq rezervi bo‘ysungan. Unga 21 yoshdan 40 yoshgacha bo‘lgan kishilar qabul qilinardi. Qabul qilinayotganlardan shaxsiy hujjat, tuman yoki bo‘lis ijroiya qo‘mitalaridan tavsiyanoma talab etilgan. Otradga kirayotgan har bir kishi unda kamida olti oy xizmat qilishga tantanali qasamyod qilardi. Otradga o‘z oti bilan kelganlarga maoshdan tashqari alohida pul berilgan. Agar ot xizmat paytida halok bo‘lsa, uning uchun tovon to‘langan. Sayyor otrad o‘zining gerbli muhri va bayrog‘iga (tug‘iga) ega bo‘lgan. 1924-yil 19-mayda Xalq Komissarlari Kichik sovetining 1 oktabrgacha butun respublikada ko‘ngilli militsiya bo‘linmalarini tugatish haqidagi qarori qabul qilindi. 1921-yil 24-mayda Xalq Komissarlari Soveti qarori bilan militsiyaga harbiy kooperatsiya huquqi berildi. Shu munosabat bilan barcha guberniya va respublikalarda militsiya kooperativlari tashkil etildi. Turkiston ishchi-dehqon militsiyasi o‘z faoliyati davomida davlat mulki, fuqarolarning shaxsiy va mulkiy xavfsizligini, inqilobiy huquqtartibotga rioya qilinishini ta’minladi. Markaziy va mahalliy Sovet hokimiyati organlarining dekretlari, qarorlari, farmoyishlarini hayotga faol tatbiq etdi. Shuningdek, Sovet davlati oldida turgan turli muammolarni hal etishda qatnashdi. Sovet hokimiyatining dastlabkiyillarida militsiya bajargan vazifalar naqadar xilma-xil bo‘lganligini bir necha misollar orqali baholash mumkin. Jumladan, bo‘lis va qishloq ijroqo‘mlari uchun Qo‘qon inqilob qo‘mitasi tasdiqlagan ko‘rsatmada, shunday deyilgan edi: «Rayon hududidagi militsiya shu rayon ijroiya qo‘mitasiga bo‘ysunadi. Ijroiya qo‘mitasi hokimiyatning barcha buyruq va farmoyishlarini militsiya orqali e’lon qiladi va militsiya orqali tamaki, gugurt, sovun, shoyi, charm, metallar, gazmol, paxta singari monopollashtirilgan mollar bilan savdo qilinmasligini nazorat etadi. Bu mollar Oziq-ovqat otradlari qoshidagi Xalq xo‘jaligi soveti

hisobiga kelib tushadi va aholi orasida faqat kooperativlar orqali taqsimlanadi. Agar harbiy hokimiyat safarbarlik e’lon qilsa, ijroiya qo‘mitalar militsiya yordamida ushbu buyruqning aholi tomonidan bajarilishini kuzatib boradi. Ijroiya qo‘mitalari militsiya yordamida yaramas mashg‘ulotlar: uzumdan musallas tayyorlash, ichkilikbozlik qilish, qimor o‘ynash, pora olish bilan shug‘ullanishga yo‘l qo‘ymaslik uchun zarur chora-tadbirlar ko‘rishi va aybdorlarni tuman, shahar favqulodda komissiyasiga, o‘g‘irlik va zo‘ravonlik qilganlarni esa tegishli bayonnoma bilan xalq sudiga yuborishlari kerak. Ijroiya qo‘mitalar va militsiya yo‘llar, ko‘priklar, xalq maktablari va hammomlar bekami-ko‘st ishlashini, jamoat va davlat binolari va mulki but saqlanishini nazorat qilishlari darkor». Demak, militsiya amalda har bir masalalarni hal qilishda ishtirok etardi. Turkiston respublikasi Markaziy ijroiya qo‘mitasi 1918-yil 30dekabrda ocharchilikka qarshi kurash, och qolganlarni oziq-ovqat ulashiladigan joylarga olib borishda mahalliy komissiyalarga har tomonlama yordam ko‘rsatishni militsiyaga topshirdi. Davlatga qarashli polizlar, bog‘lar va boshqa ekinzorlarni chorva mollari tomonidan nobud qilinishiga qarshi kurash olib borish, odamlarning mollarni u yerdan bu yerga olib o‘tishlarini nazorat qilish ham militsiya zimmasiga yuklatilgan edi. Turkiston respublikasi Ichki ishlar xalq komissarligining farmoyishiga binoan militsiya arxiv hujjatlarini qo‘riqlashda arxiv idoralariga yordam bergan. Savdogarlar va sanoatchilarda patentlar bor-yo‘qligini nazorat qilish va kasbi-kor solig‘ini yig‘ishda moliya idoralariga ko‘maklashish ham militsiyaga topshirilgan. 1923-yil 13-yanvarda Turkiston respublikasi militsiyasining boshlig‘i militsiya idoralariga aholini qaytadan ro‘yxatga olishda harbiy komissarliklarga yordam ko‘rsatish haqida farmoyish berdi. Militsiya zimmasiga xalq sudlarining ijro varaqalariga binoan jarimalar olish, o‘rmonlar haqidagi qonunlarni buzganlik uchun chora ko‘rish va boshqa ko‘plab vazifalar ham yuklatilgan. 1921-yildan boshlab militsiya zimmasiga oziq-ovqat va boshqa mollar saqlanadigan omborlar, suv va temir yo‘llarda tashiladigan oziqovqat va boshqa

qimmatbaho yuklarni qo‘riqlash kabi garnizon xizmatining bir qismi yuklatilgan. Militsiya xodimlarining alohida komandalari oziq-ovqat olib o‘tiladigan yo‘llar va shunday mahsulotlar yuklangan temiryo‘l vagonlarini qo‘riqlash bilan shug‘ullangan. 1923-yilda Qizil Armiyaning tarkibiy miqdori va unda xizmat qilish muddatlari qisqartirildi, armiyaga chaqirish va chaqiriluvchilarga harbiy ta’lim berishning muntazam muddatlari belgilandi. Aholining chaqiruv yoshiga yetgan qismini harbiy tayyorgarlikdan o‘tkazish ishlari umumiy harbiy ta’lim tizimida olib borilgan. Militsiya harbiy xizmatga chaqirilishdan oldingi tayyorgarlikni tashkil etishda amaliy yordam bergan. Militsiya organlarining faoliyati ko‘p sonli vazifalarni bajarishning o‘zi bilangina cheklanmasdi. Militsiya Favqulodda komissiya bilan birga chayqovchilar, kafando‘zlar, ishbuzarmonlar va mansabdorlik jinoyatlariga qarshi kurash ham olib borgan. 1918-yil 23-noyabrda Turkiston MIQ buyrug‘i bilan O‘lka Favqulodda Taftish komissiyasi tashkil etilganligi e’lon qilindi. Ichki ishlar xalq komissarligining 1919-yil 17-yanvarda e’lon qilgan buyrug‘ida shunday deyilgan edi: «Turkiston Sovetlari Markaziy ijroiya qo‘mitalari qoshida kontrrevolutsiya, chayqovchilik va kafando‘zlikka qarshi kurash bo‘yicha O‘lka favqulodda taftish komissiyasi tuzildi. Respublika militsiyasining mahalliy bo‘limlari mudirlari, xodimlariga mazkur komissiyaning farmoyishlarini so‘zsiz bajarishni taklif qilaman». Sovet Turkistoni militsiyasining asosiy vazifalaridan biri jinoyatchilikka qarshi kurash edi. Inqilobga qadar jinoyatchilikka (kriminal deb ataluvchi) qarshi kurash Asxabad, Vernɵy (hozirgi Olmaota) Toshkent, Skobelsv (hozirgi Farg‘ona) va Samarqanddagi beshta surishtiruv bo‘linmalari tomonidan olib borilar edi. Turkiston o‘lkasida Sovet hokimiyati o‘rnatilgandan keyin boshqa zulm o‘tkazish idoralari bilan birga surishtiruv organlari ham bekor qilindi. Jinoyatchilikka qarshi kurash vazifasi jinoiy qidiruv deb nom olgan yangi idora zimmasiga yuklandi. RSFSR hududida jinoiy qidiruv organlari yangi davlat

hokimiyatining yagona va to‘la huquqli namoyondasi bo‘lgan mahalliy Sovetlar ixtiyoriga ko‘ra 1918-yildan boshlab shahar militsiya boshqarmalari (jinoiy qidiruv qismi) qoshida tashkil etildi. Turkiston respublikasida jinoiy qidiruv idoralarini tashkil etish birmuncha kechroq yuz berdi. 1918-yil 5 oktabrda RSFSR Ichki ishlar xalq komissarligi hay’ati «Jinoiy qidiruv bo‘limini tashkil etish to‘g‘risida» Nizom qabul qilib, jinoiy qidiruv organlarining tarkibi va vazifalarini belgilagan. 1919-yil 7-iyunda Turkiston ASSR Xalq komissarlari soveti Ichki ishlar xalq komissarining ma’ruzasini tinglab qaror qabul qildi. Bu qarorga ko‘ra, Ichki ishlar xalq komissari zarurat tug‘ilganda respublika hududida qidiruv punktlarini ochishi mumkin edi. Jinoyat qidiruvni tashkil qilish to‘g‘risidagi Nizom Turkiston Markaziy ijroiya qo‘mitasi tomonidan 1919-yil 16-iyulda tasdiqlandi. Unda mavjud jinoyat qidiruv muassasalarini qaytadan tashkil etish ko‘zda tutilgan. Militsiya Bosh boshqarmasi qoshida jinoyat qidiruv Markaziy bo‘linmasi bunyod etildi. Viloyat, tuman va shaharlarda jinoyat qidiruv bo‘linmalari mahalliy Sovetlarning boshqaruv bo‘limlari tasarrufiga berildi. Ularning operativ faoliyatiga rahbarlik qilish esa jinoyat qidiruv Markaziy bo‘linmasi ixtiyorida qoldi. 1919-yil avgust oyida jinoyat qidiruv bo‘linmalari Toshkent, Krasnovodsk, Qizilarvat, Asxabad, Marv, Yangi Buxoro (hozirgi Kogon), Samarqand, Qo‘qon, Namangan, Skobelev (hozirgi Farg‘ona), Andijon, O‘sh, Perovsk, Kazalinsk, Aralsk, Chernyayevka, Avliyoota, Pishpak, Verniy (hozirgi Olmaota) va boshqa shaharlarda ish olib borgan. Bu borada ularning o‘zaro aloqalari xususida Turkiston respublikasi militsiyasi Bosh boshqarmasi boshlig‘ining 1919-yil 25-oktabrdagi buyrug‘ida shunday deyilgan: «Jinoyat qidiruv bo‘limlari, militsiya idoralari bir-birlariga bo‘ysunmagan holda o‘zaro juda yaqin aloqada bo‘lishlari kerak». Jinoyat qidiruv bo‘limlari dastlab Turkiston respublikasining yirik shaharlarida tashkil etilgan. Jinoyat qidiruv bilan militsiya organlarini birlashtirish haqida qaror qabul qilindi. Jinoyatchilikka qarshi kurashda tashqi xizmat militsiyasining vazifalarini belgilar ekan, Turkiston respublikasi militsiyasining

Bosh boshqarmasi 1920-yil 12-iyunda uning zimmasiga «jinoyat sodir etilgan joyga kelganda jinoyat izlari sud tergov yoki jinoiy qidiruv xodimlari yetib kelmaguncha jinoyat izlari yo‘qolib ketmasligi uchun hamma choralarni ko‘rish va yuz bergan hodisa haqida yuqoridagi organlarni darhol xabardor qilish» vazifalarini ham yuklaydi. Jinoyat qidiruv bo‘limi (bo‘linmasi) yo‘q bo‘lgan taqdirda, militsiya boshlig‘iga dastlabki surishtiruv ishlarini bajarish topshirildi. Turkiston respublikasi Ichki ishlar xalq komissarligi hay’ati tomonidan 1920- yil 20-avgustda tasdiqlangan «Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston respublikasi jinoiya qidiruvi to‘g‘risida Nizom» jinoiy qidiruv idorasi tarkibi hamda ish yo‘nalishini belgilab bergan. Unda jinoiy qidiruv organlari tarkibi, mansabdor shaxslarni tayinlash va tasdiqlash tartibi, jinoiy qidiruv organlarining boshqaruvi hamda markaz va viloyatlardagi vazifalari mustahkamlangan. Jinoiy qidiruv bo‘limi jinoyatchilikka qarshi kurashishga da’vat etilgan militsiyaning tarkibiy qismi bo‘lib, tegishli militsiya organlarining bevosita nazorati hamda umumiy rahbarligi ostida ish olib borgan. Jinoiy qidiruv organlari xodimlarining huquqiy holati Turkiston respublikasi Ichki ishlar xalq komissarligi hay’ati tomonidan 1920-yil 20avgustda tasdiqlangan qo‘llanmada belgilangan. Mazkur qo‘llanmada jinoiy qidiruv xodimlarining huquqlari va vazifalari, gumondorlarni qo‘lga olish tartibi, qidiruv, taftish, ashyoviy dalillarni olib qo‘yish, surishtirish ishlari olib borish hamda bayonnomalarni tuzish usullari ko‘rsatilgan. Qo‘llanmada tashqi xizmat militsiyasi xodimlari zimmasiga jinoiy qidiruv xodimlariga yordam berish, jinoyatlarni ochishda ularning ishini yengillashtirish, jinoyatlar va jinoyatchilar haqidagi ma’lumotlarni yetkazish, jinoyat sodir bo‘lgan joylarni qo‘riqlash, jinoiy qidiruv xodimlarining topshirig‘iga ko‘ra taftish o‘tkazish va hibsga olish singari vazifalar yuklagan. Shuningdek, qo‘llanmada jinoyat sodir etilayotgan chog‘da yoki endigina sodir etilgan taqdirda va tergovchi yetib kelishiga qadar jinoyat izlari yo‘qolib ketishi mumkin bo‘lgan hollardagina jinoiy qidiruv xodimi tergovchining o‘rnini bosishi mumkinligi ko‘rsatilgan. Bunday hollarda jinoiy qidiruv xodimi jinoyat

ro‘y bergan joyni tekshirishi, guvohlarni to‘plashi, taftish o‘tkazishi lozim bo‘lgan. Guvohlar yoki aybdorlarni faqat kechiktirib bo‘lmas hollardagina so‘roq qilishga ruxsat berilgan. Jinoyat qidiruv idoralarini faoliyatini mustahkamlashga qaratilgan keyingi chora-tadbirlardan biri 1924-yil 24-aprelda qabul qilingan «Turkiston Respublikasi jinoyat qidiruv bo‘linmalari to‘g‘risida Nizom»ning qabul qilinishi bo‘lgan. Unga ko‘ra, jinoyat qidiruv idoralari ishini tashkil etish bo‘yicha yo‘l-yo‘riq beruvchi hujjatlarni tayyorlash va chiqarish, uning quyi idoralarini nazorat qilish va yo‘l- yo‘riq ko‘rsatish, operativ ma’lumotlarni o‘rganish, tartibga solish va ishlab chiqish, jinoyatchilarni hisobga olish, surishtiruv ishi texnikasini o‘rgatish va joriy etish, sudlanganlik haqida ma’lumotnomalar berish va boshqa masalalar respublika Markaziy jinoyat qidiruv boshqarmasi ixtiyoriga berilgan. 1924-yilga kelib jinoyat qidiruv idoralarining tarmoqlari bir muncha kengaytirilgan. Bu vaqtda Turkiston Respublikasi Ichki ishlar xalq komissarligi tizimida 6 ta viloyat, 2 ta shahar (eski va yangi Toshkent shaharlarida), 8 ta tuman (Oqmachit, Avliyoota, Chimkent, Toshkent, Andijon, Pishpak, Marv, Krasnovodsk tumanlarida) jinoyat qidiruv bo‘linmalari faoliyat olib borgan. Xorazm Xalq Sovet Respublikasining siyosiy tuzumi . 1920-yilning fevral oyida Xiva xonligi, sentabr oyida Buxoroda xoni va amir hokimiyati ag‘darib tashlangan. U o‘rniga yangi davlat tuzumi Xorazm va Buxoro Xalq Sovet Respublikalari e’lon qilingan. Xiva va Buxoroda ham «xalq inqilobi» deb atalgan inqilob tashqaridan kiritilgan. Xonlik va amirlikdagi davlat to‘ntarishlari yosh xivaliklar, yosh buxoroliklar va buxoro komunistlari ishtirokida Qizil armiya kuchi bilan amalga oshirilgan. Buxoro va Xivada davlat to‘ntarishlari Butunrossiya MIQ komissiyasi va RSFSR XKSning Turkiston ishlari bo‘yicha komissiyasi tomonidan tuzilgan reja orqali qilingan. 1920-yil 13-sentabrda RSFSR va XXSR o‘rtasida 24 ta moddadan iborat ittifoq shartnomasi va 15 ta moddadan iborat harbiy-siyosiy bitim tuziladi. Ittifoq shartnomasiga binoan XXSRning mustaqil va daxlsiz suveren davlat ekanligi tan

olinadi. Biroq amalda boshqaruv RSFSRning Xivadagi muxtor vakillari qo‘lida bo‘lib, o‘lkani mustamlaka holatda qoldirishga harakat qilingan. Yangi vujudga kelgan davlatlar o‘z Asosiy qonunlarini qabul qila boshlaydilar. Birinchi Umumxorazm qurultoyi 1920-yilning 26-aprelida yig‘ildi. 30 aprelda I ta’sis qurultoyida birinchi konstitutsiya qabul qilindi. Konstitutsiyada Xiva xalqi tashqi tutqinlikdan ozod bo‘lib, mustaqillikka erishganligi, bundan buyon ozod hayot kechirishga intilishi, Xivada sanoat taraqqiy etmaganligi uchun xalq orasida sinfiy kurash ham rivojlanmaganligi, yangi davlat kambag‘al ko‘pchilikning, hamda musulmon va nomusulmon aholiniing manfaatini himoya qilishi ko‘rsatilgan. Davlat oliy hokimiyati va boshqaruv organlari, mahalliy organlarni tashkil qilish tartibi, ularning tuzilishi va vakolatlari belgilangan. Oliy hokimiyat organi Umumxorazm xalq vakillari qurultoyi etib belgilanadi. Respublikani boshqarishni qurultoy tomonidan saylab qo‘yiladigan va uning oldida javob beradigan 15 nafar a’zodan iborat Xalq Nozirlar Kengashi amalga oshirishi ko‘zda tutilgan. Xalq nozirlar kengashi rais va uning o‘rinbosari, ikki kotib hamda harbiy ishlar, adliya, iqtisodiy ishlar, nazorat, dehqonchilik, moliya, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, maorif va tashqi ishlar nozirlari tuzilishi ko‘zda tutilgan. Mahalliy boshqaruv aholi tomonidan saylab qo‘yiladigan rayon sovetlari (sho‘ro)ga tegishli bo‘lgan. Konstitutsiyada Xorazm respublikasining mudofaasini tashkil qilish, vaqf ishlari, xorijiy fuqarolarning huquqiy holati, aktiv va passiv saylov huquqlari, saylov huquqidan mahrum qilingan shaxslar, saylov tartibi, iqtisodiy siyosat to‘g‘risidagi, xon va xon avlodlarining mulki to‘g‘risidagi, respublikaning bayrog‘i va gerbi masalalari mustahkamlangan. II Umumxorazm xalq vakillari qurultoyi 1921-yilning may oyida Konstitutsiyaga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritdi. Saylov tartibi konkretlashtirilib, Umumxorazm qurultoyiga vakillar saylashda, 400 mahalliy aholidan bir deputat va 100 nafar qizil askarlardan bir deputat hisobida belgilandi.

Yangi konstitutsiyada qurultoylar orasidagi davrda Xorazm MIQ oliy hokimiyat organi deb e’lon qilindi. Xorazm MIQning doimiy ish organi, rais boshqaradigan va yetti kishidan iborat bo‘lgan Rayosat hisoblangan. MIQ raisi o‘z navbatida Respublika Prezidenti deb atalgan. Oliy ijroiyafarmoyish beruvchi idora qilib XXSR Nozirlar kengashi belgilangan. Umumxorazm (Butunxorazm sovetlari) III qurultoyi 1922-yilning iyul oyida konstitutsiyaga to‘ldirishlar va o‘zgarishlar kiritdi. Unda inson huquq va erkinliklariga oid qoidalar aniqlashtirildi. Oldingi Xorazm konstitutsiyalaridan farqli ravishda bunda qurultoy va Xorazm MIQning vakolatlari mustahkamlangan. Umumxorazm qurultoyi va MIQ vakolatlariga barcha ichki va tashqi masalalar kirishi belgilab qo‘yilgan. Umumxorazm qurultoyining mutloq vakolatiga Xorazm konstitutsiyasini qabul qilish, unga to‘ldirish va o‘zgartirish kiritish, tinchlik shartnomalarini ratifikatsiya qilish masalalari kiritilgan. 1923-yilning 20-oktabrida Butunxorazm Sovetlarining IV qurultoyi yangi konstitutsiya qabul qildi va Xorazm Xalq Sovet Respublikasi nomini o‘zgartirib, Xorazm Xalq Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e’lon qildi. Yangi Konstitutsiyada fuqarolar huquq va erkinliklari kengaytirilgan, xususiy mulk huquqi bekor qilingan. Mulkdorlar, ruhoniylar va aksinqilobiy kuchlar saylov huquqidan mahrum etilgan. Davlat organlari tizimiga hech qanday o‘zgartirishlar kiritilmay, ularning vakolatlari kengaytirilgan va aniqlashtirilgan. Shunday qilib, Xorazm XSR Konstitutsiyalarida Rossiya hukumatining qarshiliklariga qaramay, bugungi kunda ham dolzarb bo‘lgan mamlakat mustaqilligini saqlash, xalqning haq-huquqlarini himoya qilish, tinch-totuv yashash, bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan normalar mustahkamlangan. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining siyosiy tuzumi . 1918-yilning sentabr oyida Rossiya K(b)P dasturini tan olgan Buxoro kommunistik partiyasi vujudga keldi. Bu partiya o‘z oldiga amir hokimiyatini inqilobiy yo‘l bilan ag‘darib tashlash va Buxoro Xalq Sovet Respublikasini tuzishni maqsad qilib qo‘ygan. Buxoro amirlik hukumati Turkfront qo‘shini va qo‘zg‘algan xalq hamkorligida

1920-yil sentabr oyida amalga oshirilgan «inqilob» orqali ag‘darib tashlandi. Uning o‘rniga yangi shakldagi davlat – Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil qilindi. BXSR Konstitutsiyasi 1921-yilning 23-sentabrida Umumbuxoro Sovetlarining II qurultoyida qabul qilindi. U kirish, 5 bo‘lim, 16 bob, 79 moddadan iborat bo‘lgan. Unda davlat tuzilishi, fuqarolar huquq va erkinliklari, saylov huquqi (20 yosh) va boshqa barcha holatlar o‘z aksini topgan. Konstitutsiyada mustahkamlangan va Sovet Rossiyasi tomonidan e’lon qilingan ko‘plab dekretlarda ko‘rsatilgan prinsiplar bajarilmagan. 1921-yilning 3-noyabridan Turkiya missiyasi Buxoroda o‘z faoliyatini boshlagan. Shu munosabat bilan Sovet Rossiyasining tazyiqi orqali BXSR Konstitutsiyasi harakatdan to‘xtatildi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining oliy davlat hokimiyat organi 350 nafar xalq vakilidan iborat Butunbuxoro sovetlari qurultoyi hisoblangan. U Umumbuxoro Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi tomonidan bir yilda bir marta chaqirilgan. Qurultoylar orasidagi davrda respublikada oliy qonunchilik, farmoyish va nazorat qiluvchi organ bo‘lib, Umumbuxoro Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi hisoblangan. U sessiyalar tariqasida ish ko‘rib, ikki oyda bir marta chaqirilgan. Xalq Nozirlar Kengashi faoliyati ustidan nazoratni ham amalga oshirgan. MIQ ning sessiyalari orasidagi davrda respublika oliy hokimiyati organi MIQ Rayosati hisoblangan. Rayosat respublika hukumati – Xalq Nozirlar Kengashining barcha qarorlarini tasdiqlagan va bekor qilgan. Respublika hukumati – XNK Umumbuxoro MIQ tomonidan XNK raisi, uning ikkita o‘rinbosari va turli tarmoq xalq nozirlari tarkibida tuzilgan. XNK davlat boshqaruvining oliy organi bo‘lib, ijro-farmoyish sohasida keng vakolatga ega bo‘lgan. Nozirlar o‘z faoliyatlarini yakka tartibda amalga oshirganlar. Joylardagi hokimiyat organlari viloyat, tuman, kent xalq deputatlarining kengashlari, ularning ijroiya qo‘mitalari, qo‘mitasi raisi va rayosatlari hokimiyatni amalga oshirgan.

BXSRda odil sudlov xalq qozi sudlari, oliy kassatsiya instansiyasi sifatida xalq sudlari kengashi tomonidan amalga oshirilgan. Ular mahalliy inqilobiy qo‘mitalar tomonidan saylash yo‘li bilan tashkil qilingan. 1924yilda qabul qilingan «BXSR sud tuzilishi to‘g‘risidagi Nizom»ga ko‘ra sud tizimi o‘zgartirildi. Unga ko‘ra sud tizimi shahar, tuman va kentlardagi xalq va qozi sudlari, okrug sudlari (ikkinchi instansiya) hamda oliy sud (oliy nazorat) organidan iborat tartibda tashkil etildi. Shu bilar bir qatorda harbiy jinoyatlarni ko‘rib chiquvchi harbiy tribunallar va davlat organlari o‘rtasida vujudga keluvchi mulkiy nizolarni ko‘rib chiquvchi davlat arbitraj qo‘mitasi mavjud bo‘lgan. Oliy sud plenumi barcha sud organlariga ko‘rsatmalar bergan, qonunlarni sharhlagan, sud amaliyotini umumlashtirish bilan shug‘ullangan. Ushbu sudlar bilan bir qatorda maxsus tashkil qilingan, oliy harbiy inqilobiy tribunal mavjud bo‘lib, u «inqilobga» qarshi jinoyatlarni ko‘rib chiqqan. 1924-yil 5-yanvarda «BXSR sud tizimi to‘g‘risida Nizom» qabul qilingan. Bu nizomga muvofiq amaldagi sud tizimini qayta tashkil etiladi. Xalq va qozilik sudlarida esa xalq maslahatchilarining ishtirok etishi joriy etiladi. BXSR va XXSRlari ichki ishlar organlari. Buxoro va Xorazm Xalq Sovet respublikalarida militsiya organlarining yaratilish va rivojlanish tarixi o‘ziga xos xususiyatga ega. Xorazm va Buxoro xalq respublikalari mavjud bo‘lgan dastlabki kunlaridanoq tartibni muhofaza qilish idoralari yaratila boshlandi. Bu idoralarga rahbarlik qilish uchun Buxoro Xalq Sovet respublikasida Ichki ishlar xalq nozirligi (komissarligi) tashkil etilgan. U markaziy va mahalliy hokimiyatlarning barcha qarorlari va farmoyishlari bajarilishini nazorat qilgan. Markaziy va mahalliy ma’muriy boshqarish organlari faoliyatini, militsiya tuzilishini, qamoqxonalarni boshqargan. Buxoro respublikasi Ichki ishlar xalq nozirligi tarkibida qo‘riqlash bo‘limi ta’sis etilgan. Uning zimmasiga fuqarolarning shaxsiy xavfsizligini ta’minlash va respublikada o‘rnatilgan davlat tuzumiga qarshi ayrim shaxslar yoki uyushmalar tomonidan qilinishi mumkin bo‘lgan suiqasdlarning oldini olish uchun militsiya mahkamalari yaratish vazifasi yuklangan. Bo‘limda uchta: siyosiy qidiruv

(aksilinqilobchilarga qarshi kurash), jinoiy qidiruv (jinoyatchilikka qarshi kurash) va militsiya (fuqarolarning shaxsi va huquqlarini himoya qilish) bo‘linmalari bor edi. Xorazm Respublikasining ishchi-dehqon hokimiyati 1920-yil 9aprelda «Mamlakatda militsiya boshqarmasini ta’sis etish va Xiva shahrini himoya qilish to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Bu qarorga ko‘ra Adliya nozirligi qoshida Militsiya boshqarmasi ta’sis etildi. Militsiyada kadrlarning yetishmasligi natijada Buxoro Respublikasi hukumati aholi orasida militsiya ishi majburiyatini o‘tashni joriy etishga undaydi. Aholi yashaydigan joylardagi har bir mavzeda oqsoqollarning kuzatuvi ostida bir yoki ikki kishi tanlab olinib, tartibni saqlash ular zimmasiga yuklangan. Mavzelardan saylab qo‘yilgan kishilarning faoliyati militsiya organlari yordami va nazorati ostida olib borilgan. Shunday qilib, Buxoro Xalq Sovet Respublikasida hokimiyat va davlat boshqaruv organlarining tizimi Rossiya va Turkiston ASSRning davlat organlari asosida tuzilgan. Yangi tashkil qilingan hokimiyat sinfiyligi bilan xarakterlanib, o‘z oldiga faqat ishchi va kambag‘al dehqonlar manfaatini himoya qilib ish yuritgan. Ushbu davrda Buxoroda o‘ziga xos huquq tizimi shakllangan. Mamlakatda yangi hokimiyat organlari tomonidan qabul qilingan Konstitutsiya va boshqa qonunlar bilan bir qatorda ularga zid bo‘lmagan shariat normalari ham amalda bo‘lgan. RSFSR jinoyat va jinoyat protsessual majmualari 1924-yilning 24- fevralidan boshlab Buxoro Xalq Sovet Respublikasi hududida ham amal qila boshlagan. Xorazm va Buxoro Xalq Sovet Respublikalarining asosiy huquq manbai sifatida ularning konstitutsiyalari, Sovetlar markaziy inqilobiy (ijroiya) qo‘mitalarning dekret (qonun va farmoyish)lari, Xalq nozirlari kengashlarining qarorlari va buyruqlari, nozirliklarning buyruqlari va yo‘riqnomalari, mahalliy sharoitdan kelib chiqib o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan RSFSR va

Turkiston ASSR qonunlari amal qilgan. Meros, nikoh va oila masalalarida boshqa huquq manbalariga zid kelmagan shariat va odat normalariga ham tayanilgan.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet. 8. Ochilov B. E. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan i Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka kak osnova zashiti prav lichnosti // Pravo. 2001. - №3.

O'xshashlar

IX–XIII asrlarda O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Rossiya podsholigi mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Movarounnahr va Xuroson hududida shayboniylar dinastiyasi hukmronligi davrida davlat va huquq

Jamiyat, davlat va huquq