Movarounnahr va Xuroson hududida shayboniylar dinastiyasi hukmronligi davrida davlat va huquq - Huquqshunoslik - Referatlar

Movarounnahr va Xuroson hududida shayboniylar dinastiyasi hukmronligi davrida davlat va huquq

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

Movarounnahr va Xuroson hududida sh ayboniylar dinastiyasi hukmronligi davrida davlat va huquq Reja: 1. Shayboniylar davlatining tashkil topishi va ijtimoiy tuzumi. 2. Shayboniylar davlati markaziy va mahalliy boshqaruvi. 3. Shayboniylar davlatida harbiy qo‘shin va soliq tizimi. 4. Shayboniylar davlati huquq tizimi.

Shayboniylar davlatining tashkil topishi va ijtimoiy tuzumi Balxash ko‘li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha bo‘lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti qipchoq deb atala boshlandi. qipchoqlar va boshqa turkiy qabilalar hukmronligi ostida bo‘lgan bu hududni 1236 yilda Botuxon o‘zining turk mug‘ul qo‘shinlari bilan egalladi. Tarixda Oltin O‘rda deb atalgan bu davlat XIV asr boshlarida ikki qismga bo‘linib ketadi. Sharqiy qismi Oq O‘rda tarixiy manbalarda “O‘zbeklar mam-lakati” deb ham yuritilgan. XV asrning o‘rtalariga kelib, Jo‘jli-xonning beshinchi o‘g‘li Shayboniy urug‘idan bo‘lgan Abulxayrxon (1412-1468 y) ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga asos soladi. Bu davrda temuriylar hukmronlik qilayotgan Movarounnahrda o‘zaro feodal urushlar nihoyatda kuchayib ketgan edi. Bundan foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o‘rta oqimidagi bir qancha shaharlarni Xorazm-ning bir qismini bosib olib, temuriylar davlatining yon qo‘shnisi bo‘lib qoladi. Abulxayrxonning vafotidan keyin inqirozga uchragan bu davlat XV asrning 80 yillarida Muhammad Shayboniyxon (1481-1510) tomonidan qayta tiklanadi. Shayboniylar davlatining asoschisi Muhammad Shoxbaxt Shay-boniyxon iste’dodli shoir va zamonasining o‘qimishli, bilimdon kishilaridan biri edi. U taxtga o‘tirmasdan oldin Buxoroda yashab, madrasada ta’lim oladi. Mashhur ilohiyot olimi Muhammad Xitoiy uning ustozi bo‘lgan. Tarixchi olimlardan Kamolitdin Binoiy va Muhammad Solih “Shayboniynoma” asarida Shayboniylar davlatining tarixi haqida hikoya qiladi. Movarounnahrdagi temuriylar saltanatini zaiflashib borayotganidan foydalangan Shayboniyxon 1497 yil Samarqandga yurish qilib, Buxoroni jangsiz egallagan. 1500 yil Samarqandni ham jangsiz qo‘lga kiritgan. Samarqand hokimi Sulton Alining onasiga uylanadi. Asta-sekin qarshi va Fuzor shaharlari ham shayboniylar tomonidan bosib olinadi. Movarounnahrning ikki yirik shaharlarni Buxoro va Samarqandni jangsiz Shayboniyxonnning qo‘liga o‘tishi, uning nafaqat tajribali sarkarda balki yetuk davlat arbobi va aqlli siyosatchi ham ekanligini ko‘rsatadi. 1501 yil Toshkentga yurish qilib ko‘plab qal’alalarni qo‘lga kiritadi. Shu yillarda Shayboniyxon qo‘shinlari O‘ratepa, Shosh, Shohruhiya, Sayramni egallaydi. 1503-1504 yillarda Xorazmga yurish qilib, 1505

yil Xorazmni bosib olgan. 1507 yil Xurosonni bosib oladi. Shayboniyxon zamondoshlari tomonidan «Xalifa ur-Rahmon» va «Imom-az-zamon» deb ulug‘langan. Shayboniyxon Movarounnahr va Xurosonni o‘zbek sultonlariga “suyuorg‘ol” sifatida taqsimlab ber-gan edi. Keyin Shayboniyxon Eronni zabt etishga intilgan jangda vafot etadi. Taxtga amakisi Kuchkunchixon o‘tiradi (1510- 1529) undan keyin uning o‘g‘li Abu Saidxon (1529-1533) o‘tiradi. Buxoro viloyati hukmdori Ubaydullahon hokimiyatni qo‘lga oladi. (1533- 1539) Buxoro viloyati har tomonlama rivojlanadi. Poytaxt Samarqanddan Buxoroga ko‘chiriladi. Shundan so‘ng Shaybo-niyxon davlati Buxoro xonligi deb atala boshladi. Shayboniylar davlatining so‘nggi vakili Pirmuhammad ibn Sulaymon bo‘lgan 1601 yil Pirmuhammaddan keyin Buxoro taxti Ashtarxoniy (Joniylar) qo‘liga o‘tadi. Shayboniylar davlatida jamiyat hayotida, davlat boshqaruvida tutgan o‘rniga, mavqeiga qarab quyidagi bir necha ijtimoiy tabaqa-larni ajratish mumkin: 1. Oliy tabaqa, unga xon va uning yaqinlari, o‘zbek sultonlari, yirik saroy amaldorlari (vaziri-vuzaro) kirgan. Davlat boshqaruvini ana shu ijtimoiy tabaqa amalga oshirgan. 2. Umaro-harbiy-ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, viloyat hokimlari, qo‘shin va qabila boshliqlari. Mahalliy boshqaruv ular qo‘lida bo‘lgan; 3. Ulamolar-yirik din peshvolari, shayxlar, xojalar. Ular nafaqat diniy balki dunyoviy boshqaruvda ham faol ishtirok etganlar. 4. Fuzalo. Jamiyat madaniy-ma’naviy hayotini aks ettirgan ijtimoiy tabaqa olimlar, shoirlar va boshqalar. 5. Raiyat. Jamiyatda asosiy ishlab chiqaruvchi, moddiy boylik yaratuvchi, xazinaga soliq to‘lovchi ijtimoiy tabaqa bo‘lib, ularga do‘kondorlar, hunarmandlar, o‘rtahol dehqonlar va chorvadorlar, yollanib ishlaydigan aholi kirgan. 6. Qullar. qullar asosan harbiy talonchilik yurishlari paytida asirga tushirilgan, o‘lja qilib olingan kishilar tashkil etgan. Ma’lum haq evaziga ular ozod bo‘lishi mumkin bo‘lgan. qullar mehnatidan saroyda, yirik amaldorlar va ulamolarni xo‘jaliklarida foydalanishgan.

Xonlik iqtisodining asosiy tarmoqlari qishloq xo‘jaligi (dehqonchilik va chorvachilik) savdo-sotiq va hunarmandchilik hisob-langan. Shayboniylar davrida yer egaligining asosiy tarmoqlari mavjud edi. 1. Mulki sultoni – davlatga qarashli yerlar. 2. Mulki xolis- xususiy shaxslarga tegishli. 3. Vaqf – diniy mahkamalarga, madrasa va masjidlarga tegish-li, qabristonlarga qarashli yerlar. 4. Qishloq jamoalari egalik qiladigan yerlar. Mehnat qiladigan kishilarning asosiy qismi kambag‘al qishloq aholisi bo‘lib, ular ijaraga olingan yerda dehqonchilik qilib kun kechirgan. Manbalarda keltirilishicha, bu davrda bug‘doyning 10 xil navi, arpa, jo‘xori, mosh, no‘xot, makkajo‘xori va sabzavot, poliz ekinlari, sholi, paxta yetishtirilgan. Dehqonchilik uchun qulay bo‘lgan hosildor yer maydonlari bepayon yaylovlar xon va uning yaqinlari, yirik harbiy-ma’muriy amaldorlarga qarashli edi. Bu davrda iqto, suyurg‘ol va tanho kabi xususiy yer egaligi keng tarqalgan. harbiy- ma’muriy amaldorlarga yirik din peshvolariga davlat oldidagi xizmatlari uchun beriladigan bunday yerlarda asosan, yersiz kambag‘al dehqonlar yollanib ishlaganlar. Chorvachilik qishloq-xo‘jaligida yetakchi tarmoq sifatida katta ahamiyatga ega edi. Yirik va mayda tuyoqli hayvonlarni boqish, yilqichilik, tuyachi-lik ancha rivojlanadi. Yarim ko‘chmanchi hayot kechiruvchi o‘zbek qabi-lalari boshliqlari, yirik chorvador boylar, shuningdek, xon va saroy amaldorlari, harbiy-ma’muriy mansabdorlar, din peshvolari tog‘ va tog‘ oldi tumanlarida, dashtlarda katta-katta yaylovlarga ega bo‘lganlar. Shayboniylar davlati markaziy va mahalliy boshqaruvi Shayboniylar davlati o‘z mohiyatiga ko‘ra yirik davlat bo‘lib, oliy hokimiyat cheklanmaga huquqlarga ega bo‘lgan davlat boshlig‘i xon tomonidan

boshqarilgan. Xonlikning siyosiy tizimida, boshqaruvida Amir Temur va temuriylar davrida qaror topgan tartib qoidalar, xususiyatlar bilan birga ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga xos an’analar ham mavjud edi. Davlat boshqaruvida islomiy shariat va odat qonun qoidalariga amal qilingan. Davlatni boshqarishda xon saroyidagi oliy darajadagi amaldorlardan tashkil topgan markaziy boshqaruv va viloyat hokimlari qo‘lidagi mahalliy boshqaruv asosiy o‘rin tutib, ular mamlakatning amaldagi haqiqiy egalari edilar. Ular yordamida, bevosita ishtirokida xon ma’muriy boshqaruvni amalga oshirardi. Markaziy boshqaruv davlatning ichki va tashqi hayotiga bog‘liq barcha masalalarni hal qiladigan dargoh-saroy devonida jamlangan edi. Davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo bo‘lgan va odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu mahkama mamlakatning siyosiy, moliyaviy, harbiy tashkiliy va boshqa masalalarni ko‘rib chiqar edi. Bu yerda qabul qilingan qarorlar xonning tasdiqi bilan-gina kuchga kirar va hayotga joriy etilardi. Ko‘kaldosh, Otalik, Naqib, vaziri a’zam, vazir, devonbegi va boshqa oliy darajali saroy amaldorlari, no‘yon, tug‘begi, kutvol, dorug‘a, qurchiboshi va boshqa harbiy amaldorlarning fikri va man-faatlari ham qarorlar qabul qilinishida katta ahamiyatga ega edi. Davlat boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xojalarning, aynan Shayx ul-islom, qozi kalon, Mufti kabi diniy mansab egalarining ham ta’siri katta bo‘lgan. Bu davrda ayniqsa, Buxoro yaqinidagi Jo‘ybor qishlog‘idan chiqqan xojalarning mavqei juda oshib ketdi. Mahalliy boshqaruv viloyat hokimlari qo‘lida bo‘lib, ular ham o‘z boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan. Unga qo‘shinga boshchilik qiladigan, shariat qonunlarining to‘g‘ri bajarilishini nazorat qiladigan, aholidan soliqlarni yig‘ib oladigan amaldorlar (rais)lar kirgan. Viloyatlar o‘z navbatida kichik ma’muriy birliklar: tuman, kasaba va mavzelarga bo‘linib idora qilingan. Mahalliy boshqaruvning eng quyi bo‘g‘ini oqsoqol (kalon taron) tomonidan boshqariladigan qishloq jamoalari edi.

Xonlik viloyat (ulus)ga bo‘lib boshqarilgan. Manbalarda Samarqand, Qarshi, Shaxrisabz, Xisor, Balx, Termiz, Karmana, Qorako‘l, Miyonkol, Shosh, Turkiston, Farg‘ona, O‘ra-tepa, Marv kabi viloyatlardan tashkil topganligi ko‘rsatilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Odatda bunday yuksak mavqega xonning yaqin va ishonchli kishilari, qarindoshlari, yirik qabila boshliqlari, har-biy yurishlarda o‘zini ko‘rsatgan o‘zbek sultonlari muyassar bo‘lgan. Xonlikni chegaralari doimiy bo‘lmay tez-tez o‘zgarib, kengayib yoki qisqarib turgan. Shayboniylar davlati harbiy qo‘shin va soliq tizimi Mamlakat siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida yirik sarkar-dalar, qo‘shin boshliqlarining o‘rni katta edi. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi yerlarni bosib olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarida qo‘shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, qo‘shin boshliqlarining qo‘mondonlik mahorati katta ahamiyat kasb etardi. Shayboniylar qo‘shini asosan otlik va piyoda askarlardan tash-kil topgan. qo‘shin urishda o‘q-yoy, uzun, nayza, qilich, gurzi, uzun das-tali jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy hujum qurollari-dan foydalangan. Abdullahon II davrida qo‘shin Xorijdan keltirilgan pilta miltiqlardan qurollantirilgan. Shayboniylar qo‘shnida navkarlar himoya uchun qalqon (sipar)dan foydalanganlar, hamda temir simdan mayda qilib to‘qilib, usti ipak va baxmal mato bilan yopilgan sovut-jovshan (forscha baxtar) yoki jiba (jeva) – temir yoki po‘latdan ishlangan maxsus kiyim kiyib jang qilganlar. Abudllahon II davrida Yevropadan keltirilgan jovshan (sovut) ham bo‘lgan. Urushda yaroq va o‘q o‘tmasligi uchun otlar ustiga maxsus yopinchiq gejm (kejim) yopishgan. Qo‘shin tarkibida Naftandozlar, manjaliqchilar va tosh otuv-chilar ham bo‘lib, ular shahar va mudofaa qo‘rg‘onlarini egallashda katta o‘rin tutgan. XVI asrning 2-yarmidan boshlab Abdullahon II qo‘-shinida chet ellardan keltirilgan kichik zambaraklar paydor bo‘ladi.

Qo‘shin tarkibi, uning jangovor saflanishi, jang qilish tartibi, Chingizxon va Amir Temur qo‘shinlari harbiy tuzilishi, urish taktikasiga asoslangan bo‘lib, unga Shayboniyxon davrida ko‘chmanchi o‘zbeklarga xos bo‘lgan bir qancha yangi jang usullari kiritildi. (Turlama). Shayboniylar qo‘shini asosan, qalb (kavl) deb ataluvchi markaziy qism, barong‘or (o‘ng qanot) va javong‘or (so‘l qanot) qismlaridan hamda xirovul (qo‘shinning orqa qismi)dan tashkil topgan. Ularga xonning o‘zi va tajribali o‘zbek sarkardalari boshchilik qilgan. Qo‘shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda o‘g‘lon deb yuritilgan. Qo‘shini oldida manglay (avangard) deb ataluvchi harbiy qism yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning oldida esa tez harakatlanuvchi kichik jangovor qism - ilg‘or bo‘lgan. Shayboniylar qo‘shinida umumiy qism oldida boruvchi «qoravul» deb atalgan maxsus qism, qo‘shinining o‘ng va so‘l qismlari oldida boruvchi "kichik" g‘o‘l deb yuritilgan bo‘linmalar va ortidan boruvchi maxsus yordamchi bo‘linma-chanoh bo‘lgan. qo‘shin tarkibida tug‘chi qism, ya’ni bayroq ostida ehtiyotda turuvchi (tug‘ni qo‘riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovor harbiy bo‘linma hamda zabongilari – ya’ni dushman tomonidan yashirish ravishda “til” tutib keluvchi maxsus bo‘linma va xabarchi-dushman to‘g‘risida umumiy ma’lumot keltiruvchi bo‘linmalar ham bo‘lgan. Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari o‘tkaziladigan maxsus joy-bargoh hozirlashgan. Qo‘shinda saralangan o‘zbek navkarlaridan tuzilgan xonning qo‘riqchilari ham katta rol o‘ynagan. Shayboniylar qo‘shini ham Chingizxon va Amir Temur qo‘shinlaridek 10 minglik korpuslar – tumanlarga bo‘lingan. Unga Nuyon deb ataluvchi harbiy sarkarda boshchilik qilgan. Tumanlar o‘z navbatida minglik, yuzlik, o‘nliklarga bo‘lingan. Qo‘shinni jangga hozirlash, ularning maoshini to‘lash va boshqa tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor – tavochi shug‘ullangan. Qo‘shinni qurol-yarog‘ bilan

ta’minlashga ma’sul bo‘lgan amaldorlar –jevachi bo‘lib, u xonning qurol- aslahalariga ham javobgar bo‘lgan. Harbiy amaldorlar va navkarlarga xazinadan beriladigan yillik maoshdan tashqari harbiy yurishlar paytida qo‘lgan kiritila-digan o‘ljadan ham berib turilgan. Shayboniylar davrida 40 dan ortiq turli soliq va jarimalar mavjud bo‘lgan. Soliq to‘lovchi aholi fuqaro (raiyat) deb yuritilgan va ulardan soliqlardan tashqari jarimalar ham undirib olingan. Yerdan olinadigan asosiy soliq xiroj bo‘lib, u ishlab chiqaril-gan mahsulotning 5/1 miqdorida pul yoki mahsulot bilan olingan. Zakot solig‘i savdogarlar va chorvadorlardan olinib, uning hajmi 40/1 miqorida bo‘lgan. Shahar aholisi hunarmandlar va do‘kondorlar maxsus soliq – tamg‘a to‘laganlar. Yirik boylar va so‘dxo‘rlarga tegishli savdo rasta-sida do‘konlarni ma’lum haq evaziga ijaraga olib, o‘z mahsulotlari-ni sotganligi uchun taxti joy (tagjoy) deb ataluvchi soliq to‘langan. Boshqa dingan mansub savdogarlar o‘z mahsulotlarining 5/1 qismini juzya solig‘i tarzida to‘laganlar. Bu davrda yana ixrojot, tog‘ar, ulufa-ko‘nalg‘a, begar, madadi lashkar, boj, tansuqot, tuxfa va boshqa soliqlar mavjud bo‘lib, ular-ning ko‘pchiligi butun o‘rta asrlar davriga xos edi. Raiyat soliqlarni to‘lashdan tashqari turli ishlarga mudofaa inshootlarini, sug‘orish tarmoqlarini tiklash kabilarga majburan jalb etilgan. Shayboniylar davlati huquq tizimi Xonlikda jinoyatni aniqlovchi va jazo beruvchi asosiy mahkama islomiy shariat qonun-qoidalariga asoslanib tutuvchilar qozilik idoralari edi. Davlatdagi Oliy sudya qozi kalon bo‘lib, viloyat-lardagi jinoyatlarni jazolash viloyat qozilari qo‘lida edi. Oliy jazo- o‘lim hukmini faqat xonning maxsus farmoni bilan amalga oshirganlar. Aybdorni aniqlashda shariat qonunlariga asosan ikki kishi guvohiligi yetarli bo‘lgan. Viloyatlarda, tumanlarda jinoyat ishlarini viloyat hokimi

nazoratida mahalliy qozilar olib borgan. Jinoyatchilarga gunohiga qarab o‘lim jazosi, ma’lum muddatga (ko‘p-chilik hollarda umrbod) zindonga tashlash, tan jazosi berish (darra urish, barmoqlarini kesib tashlash), sazoiy qilish, qoziqqa o‘tkazish kabi jazo choralari ham qo‘llanilgan. Aybdorlarga jazo berish ko‘pincha bozor oldida maxsus maydonda – aholi ko‘z o‘ngida amalga oshirilgan. harbiylar sodir etgan jinoyatlar va jazo turlari maxsus har-biy sudyalar qozi askar va mufti askar tomonidan ko‘rib chiqilgan. Mol-mulk bilan bog‘liq jinoyatlar, o‘g‘irlik shariat qonunlari-ga rioya qilmaslik uchun beriladigan jazolar turi ko‘pincha amal-dorlarning xohish- irodasiga bog‘liq bo‘lib ma’lum jinoyatlar uchun aniq jazo oldindan belgilab qo‘yilmagan. Bu davrga oid hujjatlarda (Juybor shayxlari arxivi, Samarqand qozilik idorasi hujjatlari) fuqarolik ishlari, huquqiy ma’muriy jinoyatlar, tartibbuzarliklar va ularga nisbatan qo‘llaniladigan jazo choralari haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Masalan: Buxorodagi Katta Foziyon va kichik Foziyon madrasasiga tegishli hujjatlarda (1535) madrasada o‘qish va hujrada yashash tartib-qoidalarini buzgan talabalarga quyidagi jazo choralarini ko‘rilishi qayd etilgan. Agar talaba darslarga bir oy sababsiz qatnashmasa uni hujradan mahrum qilishgan, agar talaba dangasaligi tufayli darslarni yaxshi o‘zlashtira olmasa yoki bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o‘ta olmasa unga nafaqa to‘lash bekor qilinib, hujara tortib olingan. Ruzbexon Isfaxoniyning "Mehmonnomai Buxoro", "Suluk al-muluk" «Podsholarning xulq atvorlari» asari (15 bobdan iborat). Savollarga javob tariqasida yozilgan bo‘lib, davlat ishlarida, musulmonlar bilan o‘zaro munosabatlarda, dorug‘alar tayyorlashda, xiroj, ushr, juzya kabi soliqlarni yig‘ib olishda nimalarga asosla-nish lozimligi va Shayboniyxonlar davlati haqidagi ma’lumotlar yoritib berilgan. Xonliklarning tashkil topishi. ( XVI - XIX asrning I -yarmi ) Reja :

1. Buxoro xonligining ijtimoiy tuzumi va davlat boshqaruvi. 2. Buxoro amirligining markaziy va mahalliy boshqaruvi. 3. Buxoro amirligining sud ishlari va huquq manbalari. 4. Xiva xonligi davlati va huquqi. 5. Qo‘qon xonligi davlati va huquqi. XVI asrga kelib, Movarounnahr davlatchilik va huquqi tarixida Abdulxayrxon avlodlari bo‘lgan dasht o‘zbeklari davlatining tashkil topishi bilan xarakterlanadi. 1558 yilda Abdulxayrxonning avlodlaridan eng yoshi kattasi Pirmuhammad “xonlar xoni” etib saylangan. Shayboniy sultonlar ichida katta mavqega ega bo‘lgan Ubaydullaxon oliy hokimiyatni o‘z qo‘liga olishga erishgach, (1533-1539 y). Movarounnahr ayniqsa, Buxoro viloyati har tomonlama rivojlangan. Xonlikning poytaxti Samarqanddan Buxoro shahriga ko‘chirilgan. Shundan so‘ng, Shayboniylar davlati rasman Buxoro xonligi deb atala boshlangan. Lekin Ubaydullaxonning o‘limidan so‘ng, o‘zbek sultonlari orasidagi kelishmovchiliklar yana kuchayib ketdi. Buxoroda Abdulazizxon, Samarqandda Abdulatifxon va Toshkent, Turkistonda Navro‘z Axmadxon hukmronlik qila boshlagan. Shayboniy sultonlarning yagona davlatga birlashtirishda Abdulla ibn Iskandarxonning roli katta bo‘lgan. Buxoro xonligi taxtida o‘tirgan tog‘asi Pirmuhammad yordamida Miyonkol, Kesh, Buxoro va Nasafni egallangan. 1560 yil otasi Iskandar sultonni Buxoroga olib kelib butun o‘zbeklarning Oliy xoni deb e’lon qiladi. Amalda esa hokimiyatni Abdullaxonning o‘zi boshqargan. Keyinchalik Abdullaxonning vafotidan so‘ng, Markaziy davlatning zaiflashuvi natijasida Xorazm va Xuroson qo‘ldan ketadi.

Farg‘ona vodiysini, Toshkentni, Samarqand va Zarafshon vohasini katta qismini qozoq xoni Tavakkalxon bosib oladi. 1601 yilda Pirmuhammadning o‘limidan keyin Buxoro taxti yangi sulola Ashtarxoniylar (Joniylar) qo‘liga o‘tgan. Ashtarxonyilar kelib chiqish Astraxandan bo‘lganligi yoki sulola asoschisi Jonibek sulton nomidan olingan. Xonlikning asosiy boyligi yer edi. Yer egaligining quyidagi turlari mavjud bo‘lgan: 1. “Mulkiy sultoniy, mamlok yerlar”- bu yerlardan olinadigan daromad xon va uning xonadoniga tegishli edi. 2. Xususiy yerlar - ma’muriy va diniy amaldorlarga tegishli bo‘lgan va suyurg‘ol, iqto’, tanho shaklidagi xususiy yerlar. 3. Vaqf yerlari – diniy tashkilotlarga tegishli yerlar. Ashtarxoniylar davrida sug‘oriladigan yerlarda O‘rta Osiyo mintaqasi uchun an’anaviy bo‘lgan bug‘doy, arpa, jo‘xori, loviya, mosh, sholi, paxta, sabzavot va poliz ekinlari dasht va tog‘ oldi lalmi yerlarida bug‘doy, arpa, kunjut, tarvuz, qovun va boshqalar ekilib dehqonchilik qilgan. Bu davrda Shayboniylar davrlaridek ijtimoiy tabaqalar saqlanib qolgan. 1. Oliy tabaqa- xon va yirik saroy amaldorlari. 2. Ulamolar va boshqa diniy amaldorlar (ayniqsa Jo‘ybor xo‘jalari). 3. Raiyat – soliq to‘lovchilar. 4. qullar. (Saroy xizmatidagi qullar, xonning shaxsiy qo‘riq-chilari). Ashtarxoniylar davrida xonlikning hududi qisqarib ketadi. Xonlik tarkibiga oltita viloyat Buxoro, Samarqand, Sagaraj, O‘ratepa, Shahrisabz va Fuzor kirgan. Keyinchalik Xisor, Toshkent, Farg‘ona, Turkiston, Balx viloyatlari bo‘ysundirilgan. Ammo hirot va Xorazm xonlik tarkibidan chiqib ketgan. Buxoro xonligida xon rasman oliy hokimiyat boshlig‘i bo‘lib, davlatning ichki va tashqi siyosatiga bog‘liq barcha masalalar uning ixtiyori bilan hal qilinardi. Barcha oliy farmonlar xon tomonidan joriy qilinar, uning nomidan tangalar zarb qilinar, xonning nomi Xutbada qo‘shib o‘qilardi.

Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo‘lib – markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi. Markaziy boshqaruv xon saroyi amaldorlari qo‘lida bo‘lib, ashtarxoniylar davrida “otaliq” mansabiga ega shaxs katta mavqega ega edi. Bu davrda saroy amaldorlari huddi shayboniylar davridagidek edi. Otalikdan tashqari devonbegi, parvonachi, mushrif, xazinachi va boshqa saroy amaldorlari davlat boshqaruvida katta ahamiyatga ega edilar. Jumladan, xondan keyingi Otaliq mansabi xonning murabbiysi, maslahatchisi, birinchi vazir lavozimi hisoblangan. Keyinchalik unga Zarafshon daryosi suvini boshqarish vakolati yuklatilgan. Devonbegi – moliya va soliq ishlarini yuritish, unga raxbarlik qilish, tashqi aloqa masalalari bilan shug‘ullangan. Bundan tashqari parvonachi, dodxo, ko‘kaldosh katta inoq, qushbegi kabi mansabdorlar ham bo‘lgan. Xonlik tarkibiga kiruvchi Balx o‘zi xonlik deb atalib, uni taxt vorisi boshqarar edi, u dastlab “navvab” o‘rinbosar yoki xon keyinchalik “kichik xon” deb atalgan. U o‘zining Devoni amorat, amlok, tavadji, moliya devonlaridan tashqari, unga yarim qaram bo‘lgan Badaxshon devonlari kabi markaziy boshqaruv devonlariga ega bo‘lgan. Ashtarxoniylar davrida harbiy va ma’muriy amaldorlar katta huquqlarga ega edi. Ular bilan bir qatorda yirik din peshvolari xojalar va diniy mansab egalari – Shayxulislom, qozi kalon, sadr va boshqalarning ahamiyati ham katta bo‘lgan. Davlat boshqaruvida Jo‘ybor hojalarining mavqei yuqori bo‘lib, asl diniy mansabdorlar ular ichidan tayinlanar edi. Bu davrda qo‘shin uncha yaxshi tashkil qilinmaganligini ko‘ramiz. Xonlikka xos bo‘lgan xiroj, zakot, ixrojot, boj kabi soliqlardan tashqari juda ko‘plab soliqlar bor edi. Turli soliqlardan tashqari qishloq va shahar aholisi kanallar qazish, ariqlarni tozalash, qurilish ishlari kabi majburiyatlarni ham bajarar edi. Mazkur tadbirlar uchun sarflanadigan xarajatlar aholidan turli yo‘llar bilan

undirib olingan. Fuqaroligi bo‘lmagan savdogorlardan boj solig‘i olinargan. Uning miqdori siyosiy munosabatlarga bog‘liq edi. Buxoro amirligi Ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi vakillaridan Abdulfayzxon o‘limidan so‘ng, Buxoro taxtini egallagan Muxammad Raxim mang‘itlar (1756-1759) sulolasi hukmronligini boshlab berdi. Uning vafotidan so‘ng, Buxoro taxtiga tog‘asi Doniyolbiy mang‘it (1759-1784) o‘tirgan, so‘ngra u hokimiyatni o‘g‘li Shoxmurodga (1785 y) topshirgan. Shohmurod Mang‘itlar sulolasi ichida birinchi bo‘lib, “amir” unvoni bilan davlatni boshqaradi. Shundan so‘ng bu davlat Buxoro amirligi deb atala boshladi. Buxoro amirligida ham yer egaligining quyidagi turlari mavjud bo‘lgan: 1. Mulki Sultoniy yoki amloq yerlar, amir, uning yaqinlariga, davlatga tegishli yerlar. (amloqi podshoxiy, amloqi sultoniy). Bun-day yerlar dehqonlarga ijaraga berilar edi. Eng ko‘p soliq xazinaga shu yerdan tushardi. Soliq yig‘uvchilar maxsus ro‘yxat bilan yetishti-rilgan hosilning bir qismini mahsulot hisobidan olardi. Soliq to‘lash miqdori har 10 botmon hosildan uch botmonni tashkil qilardi. 2. Xususiy yer egaligi “mulki hur” yoki “mulki xoris” yerlardan iborat bo‘lgan. Bunday yerlar tanho, suyurg‘ol, iqto’ tariqasida berilgan. Tanho- davlat oldidagi xizmatlari uchun harbiylarga berilgan yer mulklari, ular meros tariqasida o‘tmagan, suyurg‘ol yerlar esa harbiy boshliqlar, davlat arboblari, ulamolarga xizmatlari evaziga berilgan in’om, suyurg‘ol egasi moliyaviy va ma’muriy imtiyozlarga ega bo‘lganlar, iqto’ yerlari ham harbiy-ma’muriy amaldorlarga berilgan. Ulardan olinadigan daromadning bir qismi davlat xazi- nasiga topshirilgan. 3. Yerning uchinchi ko‘rinishi vaqf yerlari, masjid, madrasalar, qabristonlar va boshqa diniy idoralarga tegishli yer mulklaridan iborat. 4. qishloq jamoa yerlariga tegishli yerlar. qishloq boylari egaligidagi yerlar bo‘lib, unda qishloq aholisi ijara asosida dehqon-chilik qilishgan.

Mang‘itlar sulolasi davrida ham eng oliy tabaqa Amir va saroy amaldorlari (vazir-vuzaro) ijtimoiy jihatdan eng katta imtiyozlarga ega bo‘lgan tabaqa edi. Davlat boshqaruvida ishtirok etadigan harbiy - ma’muriy amaldorlar (umaro) ham nufuzli ijtimoiy tabaqa sanalgan. Alohida ajralib turadigan oqsuyaklar o‘zlaridan barcha aholidan ustun qo‘yadigan, Muhammad Payg‘ambar avlodidan hisoblangan saidlar hamda hojalar edi. Ular o‘z avlodlari shajarasiga ega bo‘lishlari shart edi. Soliq to‘lovchi aholi, jamiyatdagi barcha moddiy boyliklarni yaratuvchi ijtimoiy tabaqa raiyat edi. Bundan tashqari Buxoro amirligida qulchilik ham saqlanib qolgan edi. qullar asosan rus, eron millatlarga mansub bo‘lib, ular harbiy talonchilik yurishi paytida qo‘lga olinardi. Turkman hamda qozoqlar olib kelib ularni Buxoro bozorida sotishardi. Manbalarda har biri 40 tagacha qulga egalik qiluvchi badavlat buxoroliklar borligi haqida ma’lumotlar bor. Shuningdek, manbalarda keltirilishicha, amirlikning barcha aholisi quyidagi tabaqalarga bo‘lingan: 1. Oqsuyaklar. Ularga Muhammad payg‘ambar avlodlari hisob-langan saidlar hamda hojalar kirgan. 2. O‘z urug‘iga ega barcha atoqli (o‘zbek) urug‘dor deb atalgan. 3. Tojiklar, forslarga mansub bo‘lgan shogirpesha. 4. Madrasani tugatgan yetarli bilimga ega bo‘lgan o‘qimishli kishilar – mullalar. Bu tabaqalarning barchasi o‘z navbatida sipoyi, ya’ni davlat xizmatida bo‘lgan amaldorlarga va fuqarolarga bo‘lingan. Buxoro amirligida davlat mutlaq qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatga ega bo‘lgan amir tomonidan boshqarilar edi. Davlat hayotiga tegishli siyosiy, iqtisodiy, diniy va boshqa barcha masalalar Buxorodagi bosh qarorgoh Arkda hal etilgan. Arkda amir va uning oilasidan tashqari qushbegi, shig‘ovul, to‘pchiboshi, mirzaboshi va ba’zi saroy amaldorlari ularning oilalari, xizmatkorlari yashaganlar. Davlat ahamiyatiga molik ishlarni hal qilish uchun vaqti vaqti bilan

Davlat kengashi chaqirilib turilgan. Unda beshtadan yigirmatagacha yung yuqori amaldorlar a’zo bo‘lganlar. Davlat boshqaruvi ikki bo‘g‘inli markaziy va mahalliy boshqa-ruvdan iborat bo‘lgan. Markaziy boshqaruvni asosan saroy amaldor-lari amalga oshirishgan. Amirdan keyingi mansabdor qushbegi lavo-zimining mavqei juda katta bo‘lgan. Amirlik poytaxti Buxoro shah-rini shax san qushbegining o‘zi boshqargan. U davlat doirasi buyicha bosh vazir hisoblangan. Davlat boshqaruvida devonbegi, parvonachi, otaliq, dodxoh, xudoychi, mirzaboshi va boshqa saroy amaldorlari, Shayxulislom, qozikalon kabi diniy rahbarlarning ham mavqei katta bo‘lgan. Mahalliy boshqaruv esa viloyatlarga bo‘linib amalga oshiril-gan. Viloyatlarda boshqaruvni amir tomonidan tayinlangan (odatda ular mang‘it urug‘idan bo‘lganlar) beklar tomonidan boshqatilgan. Ular o‘z boshqaruv tizimiga ega bo‘lib, mirzaboshi, soliq yig‘uvchi amaldorlar (tanobchi, zakotchi), qozi, rais kabi diniy mansabdorlar, qishloq oqsoqollari yordamida bekliklarni idora qilganlar. Turli davrlarda amirlikning ma’muriy hududi turlicha bo‘lgan. Eng kengaygan davri Amir Nasrullo hukmronligi davri bo‘lib, unda amirlik tarkibida 30ta beklik qarshi, Fuzor, Chiroqchi, Kitob, Shahrisabz, Yakkabog‘, Boysun, Denov, Sherobod, Xisor, qorategin, Darvoza, Baljuvon, Shuxkon, Rushon, Qo‘lob, Qo‘rg‘ontepa, Kobadiyon, Kaloor, Kerki, Burdalik, Qalakli, Xorazm, Chorjo‘y, Karmana, Ziyovuddin, Nurota, Xatirchi, Urgut va Samarqand edi. Bekliklar kichik hududiy bo‘linma amlokdorliklarga bo‘lingan bo‘lib, ularni amlokdor boshqargan. Eng qo‘yi bo‘g‘in qishloq janbar-lari bo‘lib, ular oqsoqol tomonidan boshqarilgan. Buxoro amirligi harbiy qo‘shini ham otliq va piyoda jangchi-lardan iborat bo‘lib, amirlikning harbiy qudrati Amir Nasrullo davrida ancha kuchayadi. Bu davrda Buxoroda doimiy armiya Sarboz (sipoh) qo‘shin tashkil etildi. Manbalarda keltirilishicha ularning soni 40 mingga yaqin bo‘lgan. Ular asosan qilich, nayza o‘q-yoydan iborat qurollar bilan qurollangan edi. Oliy harbiy amaldorlar “sarkarda” unvoniga ega bo‘lib, davlat xazinasidan maosh olib turishgan. Amirdan keyin turuvchi eng yuqori harbiy amaldor “dodxoh” (qo‘shin boshlig‘i) turardi. Unga qo‘shinni boshqarishda qo‘rg‘onbegi,

to‘qsabo, mingboshi kabi oliy va ponsad-boshi, churaboshi, yuzboshi, dahboshi kabi harbiy bo‘linma boshliq-lari yordam berishgan. Sud ishlari. Buxoro amirligida. Islom davlatlariga xos jinoyat va jazolar mavjud bo‘lgan. Ammo bulardan tashqari, Buxoroda o‘ziga jazoning va jinoyatning o‘ziga xos turlari va ijro etish usullari bo‘lgan. Sayyoh Yefremovning xabar berishicha, XVIII asrning 20-yillarida Buxoroda o‘g‘irlik uchun erkak kishi osib o‘ldirilgan, Xotin kishi ko‘kragigacha ko‘milib, toshbo‘ron qilib o‘ldirilgan. Agar odam o‘ldirish yoki tanga jarohat yetkazish jinoyati sodir etilgan bo‘lsa, otaliq aybdorni o‘ldirilgan odamning qarindoshlariga tutib bergan. Ular esa aybdorni musulmon huquqidagi «tishga tish» qoidasiga ko‘ra qilgan bo‘lsa, yarador, o‘ldirilgan bo‘lsa, jinoyatchini o‘ldirishgan. Agar er xotinini boshqa shaxs bilan jinsiy aloqa qilayotganini o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, uni guvohlantirsa, er ikkalasini ham o‘ldirib, ularning qarindoshlariga xabar bergan. Ular esa, o‘likni olib ko‘mishgan, shu bilan hech qanday sud ishi yuritilmagan. Ko‘rinib turibdiki, bu og‘ir jinoyatlar deb hisoblanib, ular sudsiz, tergovsiz ijro etilgan. Buxoro shahri katta-kichik 366 kvartalga bo‘lingan. Ularning har biri o‘z machitlariga ega bo‘lgan mavzega bo‘linib, oqsoqol tomonidan boshqarilgan, odatda ular keksa savdogarlardan saylanadi. Shuning uchun ham shaharliklar uning odilligiga ko‘proq ishonishgan. Alohida hollarda amir biror-bir jinoyatni sodir etmaslik uchun qo‘rquv hissini uyg‘otmoqchi bo‘lsa, Mir Arab madrasasi oldidagi minoradan uloqtirish yo‘li bilan qatl qilishga hukm qilingan. Bu jazo odam o‘ldirganlik va yaqin qarindoshlar bilan jinsiy aloqa qilganlik uchun ham qo‘llanilgan. Kam ahamiyatli jinoyatlar uchun aybdorning tovoniga yoki ko‘kragiga urish bilan chegaralanilgan. Buxoroda kaltak bilan jazolashning keng qo‘llanilishini bu yerga 1836 yil elchi bo‘lib kelgan P.I.Vitkevich ham ta’kidlab o‘tganidek: “Buxoroda umuman yo‘g‘on kaltak bilan jazolash, shu darajadaki, mahkumning suyaklari sinib ketadi yoki o‘lib qoladi”. P.I.Vitkevich devordan itarib yuborish jazosining ham bo‘lganligini yozib, uni o‘z ko‘zi bilan ko‘rganligini ta’kidlagan. Buxoro shahrining devorlari

mustahkam, darvozadan kirish joyida, devor ustida maydoncha bo‘lib, ana shu yerdan uning ko‘zi oldida ikki kishi o‘g‘irlik qilganlari uchun itarib yuborilganlarini yozib qoldirgan. Ulardan birining qo‘li sinib, ikkinchisining esa badanlari momataloq bo‘lib ketgan. Jinoyat va jazo masalalarida mahalliy hukmdorlar faqatgina shariat ko‘rsatmalarigagina amal qilib qolmasdan, o‘zlari ma’qul deb hisoblagan jazolarga ham, uni ijro etish usullariga ham hukm qilganlar. Jazoning asosiy maqsadi : qoplash, o‘ch olish, xun undirish, qo‘rqitishdan iborat bo‘lgan. Amir Shoxmurod islohotlari. Buxoro amirligida mang‘itlar sulolasidan Amir Ma’sum al-Ma’ruf, ibn Doniyolbiy otaliq Shohmurodbiy (1785-1800) davlat hokimiyatini mustahkamlash bo‘yicha qator islohotlar o‘tkazgan. U o‘tkazgan islohotlar uning topshirig‘iga binoan 1789 yilda Mirzo Bodi devon tomonidan yozilgan “Majami al-arqam” (Raqamlar va ruqumlar) asarida keltirilgan. Asar tuzilishiga ko‘ra, 5 bob va mansabdorlar haqidagi ilova-dan iborat. Unda davlat devonida xizmatni qanday o‘tash, kirim-chiqim daftarlari, davlatning ma’muriy xo‘jalik bo‘linishi tamo-yillari yoritilgan. Ma’lumki, davlat kirim- chiqimlari xazina boyliklari miqdorini sir tutish va uni o‘zgartirish, soxtalashtirishning oldini olish uchun faqat katta mirzolargagina ma’lum bo‘lgan devon daftari ruqumlar va siyoqat (alohida raqamlar) bilan yozilgan. Asarning ikkinchi-uchinchi boblari ana shunday yozuv va ularning sirlariga bag‘ishlangan. Beshinchi bobi-astronomiya. Arifmetik harakatlar jadvalidan iborat, to‘rtinchi bobi esa arifmetika, geometriya, algebra hisob-kitoblari va qoidalariga bag‘ishlangan Mansablar haqidagi ilovada esa, Buxoro amirligidagi 135dan ortiq katta va kichik mansablar, vazifalar va ularning vakolatlari haqida hikoya qilinadi. Asarda davlat boshliqlarining birinchi navbatdagi vazifalari armiya ta’minoti ekanligini ta’kidlab, uning esa yig‘im tushumlariga bog‘liq ekanligini ko‘rsatib o‘tilgan. Soliq yig‘uvchilar oldiga yuksak talablar qo‘yilgan. Soliq yig‘uvchi

soliqchilar, to‘la hech qanday aldovlarsiz, qonunlarni buzmasdan o‘z burchlarini bajarish-lari, barcha xalqlarda tartib saqlashlari, ishni oxirigacha olib borishi, xazina egaligidagi mulkni, kishilarning huquqlarini qo‘riqlashi lozimligi ko‘rsatilgan. Shuningdek asarda Buxorodagi mulk egaligi shakllari bo‘yicha ham ma’lumotlar uchraydi. Mamlakatning pul va mablag‘larini 4ta xazinaga bo‘linishi, ya’ni qaysi manbadan kelishiga qarab 4ga bo‘lingan, buni Buxoro amirligi davlat byudjetining 4-moddasi deb atash mumkin:: 1-zakot, ushr va Xums (harbiy o‘ljaning kambag‘allar uchun ajratilgan 5/1 qismi) soliqlaridan keladigan mablag‘lar to‘plangan. 2-xiroj, juzya va musulmon bo‘lmagan savdogorlardan olinadi-gan soliqlardan tushadigan mablag‘lar. 3. Egasiz mulklardan xazinaga tushadigan mablag‘lar (ular kambag‘allar, yetimlar bemorlarga sarflangan). 4. Topib olingan mulklardan tushadigan mablag‘lar (u zakotdan foydalanuvchilarga berilgan) Asarda Buxoro amirligining ma’muriy bo‘linishi haqida ma’lumotlar berilgan, unga ko‘ra davlat, viloyatlar, tumanlar, xazora, yarim xazora, obxor, norma, mazralarga bo‘linganligi, bir qator ariq bilan sug‘oriladigan 100 ming tanob yer bir tumanni tashkil qilishi ularning 12ta nomi ko‘rsatilgan, bir katta ariq bilan sug‘oriladigan 50 ming tanob yer xazora, 25 tanob yer esa yarim (nim) xazora, 10, 15 ming tanob sug‘oriladigan yer esa daryoning obkori, 400 tanob yerli aholi yashaydigan qishloq qoriya, 300 tanob va undan kam yeri bo‘lgan aholi yashaydigan joy mazra’a deb atalgan. Shohmurod birinchi navbatda, o‘z islohotlarida soliqlarni tartibga keltirishga qaratgan. U butun Buxoro shahri aholisiga Tarxon yorlig‘i berib, xalqni harbiy soliqdan boshqa barcha soliqlardan ozod qilgan. Avvallari joriy qilingan shariatga zid bo‘lgan yorg‘u, boj, tarx, tushmol, yasoq va boshqa soliqlarni bekor qilgan. Shohmurod o‘tkazgan sud islohotlariga ko‘ra:

«Har bir musulmon, hatto qul ham qoziga o‘z shikoyati bilan kelishga va o‘zining xo‘jayinining g‘ayriqonuniy ish qilayotgan bo‘lsa, uni javobgarlikka tortishga haqli qilib qo‘ygan» edi. Bundan tashqari qirq a’lam (qonunshunoslar)dan iborat. Oliy sud. (qozixona) palatasini tuzgan. Uning a’zolari shariat huquqi asosida Shohmurodning o‘zi tuzib bergan to‘plamni qo‘llariga ushlab olib, arz va shikoyatlarni hal etishda mana shu risolaga qarab ish ko‘rishgan. Ish ko‘rilayotganda amirning o‘zi bosh bo‘lib turgan. Bundan tashqari ish ko‘rilayotganda da’vogarning shaxsan o‘zi ishtirok etishi talab qilingan. Tumanlar va kattaroq qishloqlarga (kasabalarga) ham qozilar tayinlangan. Amir Shohmurod davrida Buxoro amirligida yangi sud tizimi: kasabalar, tumanlar, viloyatlar qozilari, Bosh qozi hamda “qirq a’lam” sudi vujudga kelib, eng oliy qozi Amirning o‘zi bo‘lgan. Amir Shohmurod bundan tashqari obodonchilik ayniqsa Samarqandni qayta tiklashga, unga boshqa joylardan ko‘plab aholini ko‘chirib kelishi ham katta ahamiyatga ega. Temuriylar davlati tarkibiga kirgan Xorazm vohasi 1505 yilda Shayboniyxon tomonidan bosib olingan bo‘lsa, keyinchalik 1510-1512 yillarda esa Eron shohi davlati tarkibiga kirgan. Xorazmning obro‘li shayxlaridan bo‘lgan Shayx ota avlodlari Dashti qipchoqlik o‘zbeklar yo‘lboshchisi Elbarsxonga Xorazm taxtini tak-lif qiladilar. Elbarsxon Xorazm poytaxti bo‘lgan Urganch shahrini egallab, mustaqil xonlikka asos solgan. 1593 yilda Xivadagi o‘zaro urushlardan foydalangan Abdulla-xon II Xiva xonligini bosib olgan. 1598 yil Xiva xonligi yana mustaqillika erishadi. Buxoro xoni, Eron shohi tomonidan bosib olingan Xiva xonligida 1763 yildan hokimiyat o‘zbek urug‘laridan bo‘lgan qo‘ng‘irot sulolasi qo‘liga o‘tgan. Ma’lumotlarga qaraganda, Urganchda yetti yil ichida to‘rt marotaba xon almashganligini ko‘ramiz. Bu yerda o‘zbek urug‘ boshliqlarining ijtimoiy siyosiy hokimiyatda ta’siri kuchli bo‘lib, o‘larni asosan qiyot-qo‘ng‘irot, uyg‘ur-nayman,

qang‘li-qipchoq kabi qabila va urug‘larga birlashgan. 4 guruhga asosiy qabilalarga inoqlar rahbarlik qilib ular hatto xonlarga ham bo‘ysunishmagan. XIX asrning boshlariga kelib inoqlar faqat amalda emas balki, rasman ham Xiva taxtini egallashgan. Eltuzarxon Inoq Xiva taxtiga o‘tirgan qo‘ng‘irotlar sulolasining birinchi xoni hisoblanadi. Uning vorisi Muhammad Rahim I Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazgan. Xiva xonligida ham o‘sha davrga xos bo‘lgan yer egaliklari mavjud bo‘lib, ular davlat yerlari, vaqf yer egaligi va xususiy yer mulklaridan iborat bo‘lgan. Yerning katta qismi davlat yerlaridan iborat bo‘lib, amlok, “mamlakat” yoki “podsholik yerlari” deb atalgan. Bunday yerlar dehqonlarga bo‘lak qilib bo‘lib berilgan, dehqonlar u yerda ishlab davlatga soliq to‘lab turishgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, XVII - XVIII asrlarda feodallar yerlarini tortiq sifatida emas, xususiy mulk sifatida sotib olish haqida bitimlar tuzilgan. Bunday yerlar “mulki xurri xolis” deb atalib, barcha soliqlardan ozod hisoblangan. Bitim davlat nomidan tuzilganligi uchun qozi huzurida shaxsan xonning o‘zi ishtirok etgan va yerni sotib olinganligi haqida vasiqalar berilgan. “Tanho” yerlari xonga yoki davlatga ko‘rsatilgan xizmatlari evaziga berilgan. Buni merosga qoldirish mumkin bo‘lmagan. Vaqf yerlari ham keng tarqalgan bo‘lib, sug‘oriladigan va aholi yashaydigan yerlarning 40%ga yaqinini tashkil etgan. Vaqf yerlari ishlab foydalanish uchun ijaraga berilgan. Vaqfing nomlanishiga, turlariga kelsak, soliqlardan ozod etilgan vaqf-oq vaqf, soliq olinadigan yer- qora vaqflarga bo‘lingan. Xiva xonligida shartli yer egaligining o‘ziga xos bir turi mavjud bo‘lib u “otlik” deb atalgan, bu esa boshqa xonliklarda uchra-maydi. Xiva xonligida foydalanish uchun otliqlarga 30-50 tanop yer joriy etilgan. Otliq yerini olgan yer egasi xon talabi bilan bir otliq askarni qurollantirib xon huzuriga yuborgan. Yerlarni ishlovchi asosan dehqonlar bo‘lib, ular davlat dehqon-lari, xususiy yerlardagi dehqonlar, vaqf yerlaridagi dehqonlar, yersiz dehqonlarga bo‘lingan. Xiva xonligida qulchilik mavjud bo‘lgan, ulardan uy-ro‘zg‘or ishlaridagina emas, balki dehqonchilikda ham foydalanganlar.

Xonlik iqtisodini asosan dehqonchilik va chorvachilik, hunar-mandchilik va savdo-sotiq tashkil etib, ko‘plab kanallar va ariqlar muhim o‘rin tutgan. Ulardan 11 tasi davlat ahamiyatiga ega edi. Xonlikning ijtimoiy hayotida yakka xonlikka asoslangan o‘rta asr musulmon davlatlarida bo‘lganidek, xon va uning a’yonlari katta ijtimoiy huquqlarga ega edi. Saroy amaldorlari, markaziy va mahalliy boshqaruvning yuqori pog‘onalarini egallab turgan ijtimoiy tabaqalar, harbiy ma’muriy amaldorlar va mansab egalari katta huquq va imtiyozlarga ega ijtimoiy tabaqa edi. Daxlsiz huquqlarga, aholining barcha ijtimoiy tabaqalariga katta ta’sir ko‘rsatish kuchiga ega bo‘lgan oqsuyak tabaqa mahalliy shayxlar avlodlari xonlikdagi eng nufuzli ijtimoiy tabaqa hisoblanardi. Katta miqdordagi xususiy yer mulklarga egalik qilishdan tashqari ular odatda vaqf yerlaridan keladigan daromadlarning nazorat qilishda ham ko‘pgina imtiyozlarga ega edilar. Ularning huquqlari va imtiyozlari har qanday vaqt va sharoitda ham saqlanib qolinardi. Markaziy va mahalliy boshqaruv . Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida boshqariladigan, yakka hokimlikka asoslangan davlat bo‘lib, xonlikdagi eng yuqori unvon xon bo‘lib, u siyosiy, harbiy va diniy hokimiyatga ega edi. Xon va boshqa amaldorlarning mansabi bu xonlikda meros tariqasida avloddan avlodga o‘tgan. Xon davlatni boshqarishda harbiy ma’muriy, harbiy va diniy amaldorlarga tayangan, xonlikdagi mansab va unvonlar 3 toifaga bo‘lingan. Xondan keyingi eng katta nufuzga inoq, otaliq va biylar unvonlarga ega bo‘lgan. Ular xonning eng yaqin maslahatchilari bo‘lib, davlatning siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy, harbiy, hayotini nazorat qilgan. Inoq – vazirlik, xondan keyingi birinchi mansabdor bo‘lgan. Davlat hokimiyatining markazlashuvi va kuchayishi natijasida XIX asrning birinchi yarmidan boshlab inoqlarning ahamiyati pasayib, qushbegining ta’siri orta boradi. Qushbegi asosan, xonning barcha yorliq va farmonlari uchun javobgar, o‘troq aholiga boshchilik qilish, soliqlarni davlat xazinasiga tushib turishi ustidan nazorat

olib borgan. Mehtar esa xonlikning moliya ishlari hamda uning Shimol-dagi o‘troq aholisini boshqarishga rahbarlik qilgan. Xonlikning siyosiy iqtisodiy hayotida ulardan tashqari naqib, amir-ul-umaro, mehtar, qushbegi, beklarbegi, devonbegi, parvonachi, dasturxonchi, eshik og‘asi, shotir, yasavulboshi, udaychi, mingboshi, mirobboshi va boshqa mansabdorlar ham muhim o‘rin tutgan. Diniy hokimiyat Shayxulislom boshliq din peshvolari qo‘lida bo‘lgan. Mahal-liy shayxlar Said ota Shayx avlodlari, Darvish shayxlari davlatdagi nufuzli diniy amaldorlar sirasiga kirar, barcha diniy man-sablar ularning vakillariga berilar edi. Barcha farmonlar, davlat ishlari, hujjatlar o‘zbek tilida yozilardi. Dastlab xonlik ma’muriy jihatdan viloyatlarga bo‘lingan bo‘lsa, keyinchalik ( XVIII asrning boshlari XIX asrning boshlaridan) davlatdagi asosiy ma’muriy birlik bekliklar deb yuritila boshladi. Bu davrda xonlik 16 ta beklik va 2 ta noiblikdan iborat bo‘lgan. Ular Xozarasp, Gurlan, Xonqa, Ko‘hna Urganch, qo‘shko‘prik, Gitraq, Fazovot, Qiyot, Shobboz, Shovot, Toshhovuz, Ambarmanaq, Urganch, Xo‘jayli, Shumanay va qo‘ng‘irot bekliklari hamda Beshariq, Qiyot- Qo‘ng‘irot –noibliklaridan iborat bo‘lgan. Bu beklik va noibliklarni xon tomonidan tayinlanadigan beklar va noiblar boshqargan. Xiva shahri esa xon va bosh vazir (inoq) tomonidan boshqarilgan. Inoqlar ta’siri kuchaygan davrda ulardan 5 kishi a’zo bo‘lgan. Xon Kengashi ham bo‘lib, u maslahat organi hisoblangan. Xonlikning o‘troq aholi qavmlar bir masjidga birlashgan bir guruh aholi bo‘lib, uning boshida saylanib qo‘yiluvchi oqsoqol turgan. qavmlar eng boshling‘ich soliq va ma’muriy birlik bo‘lgan. Xonlikdagi shaharlarni idora qilish hokimlar va ularning yordam-chilari yuzboshi va oqsoqollarga topshirilgan. Xonlik tarkibiga kirgan qozoq va qoraqalpoq aholisini biylar, turkmanlarda esa vakil va bek boshqargan. Bir necha avlodga birlashga urug‘larni biylar boshqargan u otaliqga, ular esa beklar begiga bo‘ysungan.

Xonlik qo‘shinlari qo‘shni mamlakatlarga xavflar solib turuvchi, talonchilik urushlari uyushtiruvchi davlat sifatida ma’lum edi. Qo‘shin Xiva xonligida turli yillarda turli sohada bo‘lgan. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida xonlikda doimiy armiya shakllana boshlagan, ular davlat ta’minotida bo‘lgan. Xiva xonlarining davlat ta’minotida turgan oddiy askar bir yillik maoshi oltita qo‘ydan iborat bo‘lganligi ular davlat ro‘yxati turganligi haqida ma’lumotlar bor. XIX asring ikkinchi yarmiga kelib, Xiva xonlarining armiyasi 13 mingdan ortiq navkar, 8 mingga yaqin to‘pchi va piyoda askarlardan iborat bo‘lgan, ular xizmatlari evaziga soliqlardan zod etilib, sug‘oriladigan yerlardan berilgan. harbiy sohada oliy bosh qo‘mondon xon hisoblangan. Xondan keyingi ikkinchi o‘rinda turgan inoq o‘z vazifasiga ko‘ra harbiy-ma’muriy amaldorlarga yetakchilik qilgan. Undan keyingi harbiy mansabdor amir-ul-umaro bo‘lib, qo‘shinlar boshlig‘i sarkarda deb atalgan. Xonning shaxsiy gvardiyasi boshlig‘i yasovulboshi unvoni beril-gan bo‘lib, u xonni qo‘riqlash, tartib-intizomni saqlashga mas’ul hisoblangan. harbiy-ma’muriy amaldorlar ichida mingboshi, yuzboshi, kabi harbiy- bo‘linmalar boshliqlari, ishg‘ovul (ayg‘oqchi), kutvol, tug‘begi kabi harbiy mansabdorlar ham katta ahamiyatga ega edilar. Qo‘shinlar otliq va piyoda navkarlardan tashkil topgan bo‘lib, harbiy talonchilik yurishlari davrida asosan, tez harakat qiluvchi otliq qo‘shinlardan, shahar va qal’alar himoyasida piyoda qo‘shinlardan foydalanilgan. Asosiy hujum qurollari o‘q-yoy, qilich, nayza dubulg‘a bo‘lib, bu esa qo‘shinni kuchsizligidan dalolat beradi. Qo‘shinni asosini yollangan turkman sarbozlari turli o‘zbek qabilalaridan tuzilgan qo‘shinlar tashkil qilardi. Jang olib borish usuli esa Chingizxon va Amir Temur davridagi qonun qoidalarga asoslangan. Davlat boshqaruv apparati va qo‘shin soliqlar evaziga tutib turilgan. Asosiy davlat solig‘i xiroj yoki solg‘ut, ushr (10dan 1 qism), chorvadorlardan olinadigan zakot (mulk qiymatining 40%), o‘tloq va yaylovlarda mol boqqanlik uchun cho‘p

puli, shuningdek yil boshida yoki bir necha yillik soliqlarni avvaldan undirib olish, barot kabi turlari bo‘lgan. Zakot natura tartibida olinsa 5 tuyadan 1 qo‘y, har 40 qo‘ydan bitta tartibida olingan. Muhammad Rahimhon I tomonidan o‘tkazgan soliq islohotlariga asosan soliqlar pulda undirilib, davlat xazinasiga topshiriladigan bo‘ladi. Soliq undirish asosan yer maydoni hajmiga qarab undirilgan. 10 tanob (4ga)dan ortiq bo‘lsa, 3 tilla soliq, 5-10 tanobgacha 2 tilla 5 tanobdan kam bo‘lsa yiliga 1 tilla to‘lash belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, chorakor dehqonlar ham agarda 15 tanob yerda chorakor bo‘lsa 34 tanga, 10 tanob yerga esa 34 tanganing 3/2 qismi, 5 tanob yeri bo‘lsa 3/1 qismi miqdorida soliq to‘laganlar. Xonlikdagi soliqlar, ularning turlari, miqdori, undirish tartibi turlicha bo‘lgan. Soliqlardan tashqari aholi turli majbu-riyatlarni bajarishi shart edi. Kanallarni tozalash, yangilarini barpo etish uchun ilk bahorda o‘z yeriga ega bo‘lgan, har bir xonadondan bir kishi jalb etilib, 15 kun ishlab berishi shart bo‘lgan. Xonlikda asosiy sudlov ishlarini qozilik idoralari tomoni-dan amalga oshirilgan. qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, oliy shaxs xon bo‘lib, og‘ir jinoyatlarni o‘zi ko‘rib hal qilgan. Undan keyingi o‘rinda Bosh sudya – qozikalon turgan. Xonlikdagi barcha viloyat, tuman kasaba, shaharlarda xon tomonidan tayinlangan qozilar bo‘lib, ular o‘z yordamchilari – muftilar yordamida mulkchilik bilan bog‘liq mojoralarni hal qilish, mayda jinoyatlarni ochish va shu kabi ishlar bilan shug‘ullangan. Viloyatlardagi jinoyatlarni ko‘rib chiqishda mahalliy hokimning ishtirok etish huquqi bor edi. qishloqlardagi mayda mojarolarni qishloq oqsoqollari tomonidan hal qilinardi. Aybdorlarga nisbatan o‘lim jazosi, tana a’zolarini (barmoq, qo‘lini) kesish, kaltaklash, mol-mulkini musodara qilish, jarima solish va boshqa jazo choralari tayinlanardi. Xonlik hayotida Muhammad Rahimxon I (1806-1825) tomonidan o‘tkazilgan siyosiy, iqtisodiy, ma’muriy islohotlarining ahamiyati katta. Islohotlarga ko‘ra xon saroyi qoshida doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi Kengash ta’sis

etilgan, soliqlar tartibga solinadi. Ularning muntazam ravishda yig‘ilishi tufayli xazina daromadlari oshib boradi. Bojxona tashkil etilib, tashqi savdodan keladigan daromadlar ko‘paytirilgan. Ichki muomala uchun oltin va kumush tangalar zarb etilgan. Orolliklar- qoraqalpoqlar Xiva tarkibiga qo‘shilgan. Qo‘qon xonligi. Buxoro taxtiga o‘tirgan, Ubaydullaxon hukmronligi davrida (1702-1712) xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskinlashib, markaziy hokimiyat yanada zaiflashgan. Bundan foydalangan Chodak xo‘jalari 1709 yilda Farg‘onada qo‘zg‘olon ko‘tarib, mustaqil davlat tuzilganligini e’lon qiladi va 1710 yilda o‘zbeklarning ming qabilasi boshlig‘i Shohruxbiy hokimiyat tepasiga kela-di. Dastlab qo‘qon, Namangan, Marg‘ilon, Konibodom, Isfara va ular atrofidagi qishloqlarni o‘z ichiga olgan davlat hududi Shohruhbiyning vorisi Muhammad Abdurahimbiy taxtga o‘tirgandan so‘ng ancha kengayadi. Andijon, Xo‘jand, Buxoroga tegishli Samarqand va Kattaqo‘rg‘on shahari xonlik tarkibiga kiritiladi. Qo‘qon qishlog‘i yaqinida yangi shahar qurila boshlangan. Bu shahar dastlab «Kal’ai Rahimbiy» deb atalgan. Shahar bitgandan so‘ng davlat poytaxti To‘raqo‘rg‘ondan qo‘qonga ko‘chiriladi va davlat poytaxt nomi bilan Qo‘qon xonligi deb atala boshlanadi. Olimbek davrida (1801-1810) Qo‘qonning siyosiy mavqei ancha oshgan. Dastlab u harbiy islohotlar o‘tkazib, qo‘shinini ancha kuchaytirgan. Harbiy yurishlar natijasida Angren vohasini, Toshkent, Chimkent va Turkistonni o‘ziga bo‘ysundirgan. Dastlab davlat hukmdori o‘zlarini “biy” va “bek” unvonlari bilan davlatni boshqarishgan. 1805 yildan bu davlat rasman Qo‘qon xonligi deb e’lon qilindi va Olimxon “xon” unvoni bilan hokimiyatni boshqargan. Xonlik tarixida «amir-ul-musulimin» unvoni bilan hukmronlik qilgan Umarxon, uning o‘g‘li Madalixon “g‘ozi” (ya’ni din homiysi, din yo‘lida kurashuvchi) kabi ko‘plab hukmronlari davlatni boshqargani ma’lum. Qo‘qon xonligi yer egaligi ishlab chiqarishga asoslangan davlat bo‘lib, ijtimoiy tabaqalar, ularning jamiyat hayotidagi mavqei qo‘shni Buxoro xonligidan

farq qilmagan. Davlatda xon va uning yaqinlari markaziy va mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan. Vaziri ul-vuzaro, amir ul-umaro deb nomlangan ijtimoiy tabaqaning, harbiy-ma’muriy amaldorlarning mavqei juda yuqori bo‘lgan. Bu amaldorlar o‘z xizmatlari evaziga muayyan maosh olishdan tashqari yer mulklariga ham ega bo‘lganlar. Ruhoniylar, ma’lum darajada yerlari bo‘lgan dehqonlar, savdo-garlar, hunarmandlar to‘la huquqlarga ega edi. Past huquqiy holatga ega bo‘lgan yersiz dehqonlar va qisman qullar ham mavjud edi. qaram holatiga tushib qolgan dehqonlar ham ko‘pchilikni tashkil etardi. Ayniqsa Toshkentda yer egalarining yer, bog‘larni ishlab berganlar “qora qozonlar” deb atalgan, xonlikda yollanib ishlash ham tarqala boshlagan. Qo‘qon xonligida xonlarning yer mulklarining o‘ziga xos shakllari ham mavjud bo‘lgan. Xon va uning oila a’zolariga tegishli yerlar quyidagi shakl-larda bo‘lgan. 1. Xos mulki – undan keladigan daromadlar xon saroyi va soqchilarga sarf qilingan. 2. Taqiq yerlar yoki quruq yerlar. Bunday yerlar ilgari barchaga, jamoaga tegishli haydalmaydigan dalalar, o‘tloqlar, qamishzor va chakalakzorlarni xonlar o‘zlariniki qilib olishlari natijasida vujudga kelgan. 3. Chek yerlar. Xon va uning oila a’zolari tasarufidagi yerlar. Bulardan tashqari amlok yerlar ya’ni davlat yerlari hamda “mulki hur xolis” yerlar (bunday yer egaligi davlatga tegishli yerlar - ni xususiy kishilarga sotish) vujudga kelgan. Yirik yer egalari, boylar yerlarni sotib olib, undan davlat xazinasiga soliq to‘lamas-dan, shu yerda ishlovchi dehqonlarni boshqarish huquqini qo‘lga kiritgan Davlat boshlig‘i bunday yerlarni sotishda yer egasi sifatida qatnashgan, ular vasiqalar orqali rasmiylashtirilgan. Xonlikda yer egaligining “tanho” shakli ham keng tarqalgan bo‘lib, bunday yerlar xonga xizmat qiladigan askarlarga shartli xizmat muddatiga yer berilgan. Bunday yerlarni boshqalarga sotish, berish, meros qoldirish mumkin bo‘lmagan.

Shuningdek bu xonlikda ham xususiy va jamoa egaligidagi yerlar, vaqf yerlari mavjud bo‘lgan. Qo‘qon xonligida davlat boshqaruvi tizimi Movoraunnahrdagi o‘rta asrlardagi davlatlar boshqaruv tizimiga juda o‘xshash bo‘lgan. Xonlikda mutlaq huquqlarga ega bo‘lgan va qadimgi odatlarga ko‘ra, saylanib qo‘yiladigan xon cheklanmagan huquqlarga ega bo‘lib, u harbiy- ma’muriy, diniy amaldorlar yordamida davlatni boshqargan. Dastlabki hukmdorlar «biy» unvoni bilan hokimiyatni boshqargan, Olimxon davridan (1805) esa «xon» unvoni bilan yuritila boshlagan. Xon saroyida muhim ishlarni ko‘rib chiqadigan Kengash tuzilgan bo‘lib, unga “mingboshi” boshchilik qilgan. A’zolari dasturxonchi, risolachi va yana ba’zi muhim amaldorlar bo‘lgan. Davlatni boshqarishda bu Kengashning ham o‘rni katta edi. Saroy amaldorlari ichida ming boshi (bosh vazir) va amiri lashkar (harbiy vazir), qush-begi – xon maslahatchi yoki viloyat hokimi, parvonachi (xon maslahatchisi), shig‘ovul, xudoychi xonning yordamchisi, tunqator, xon yotog‘i posboni, tundan topshiriqlarni bajaruvchi, noib (sarbozlar boshli-g‘i) otaliq, dodxoh, mextar boshi, dasturxonchi, to‘qsoba, devonbegi, mirzaboshi, sarkor va boshqa muhim amaldorlar hisoblanganlar. Ular o‘z xizmatlari evaziga maosh va tegishli yer mulklari olishgan. Mansablardan amirlashkar va mingboshilikka bir kishi tayin - langan. Bulardan tashqari shariat, sud ishlariga oid mansabdor muddaris, Shayx ul islom (rais), Oliy sud- qoziul kuzot, qozi-kalon bosh qozi, katta qozi, qozi askar, maxsus qozi, a’lam (huquqiy-maslahatchilar boshlig‘i), mufti va boshqa mansabdorlar bo‘lgan. Bu mansablarni ishga tayinlash va faoliyati ustidan nazorat qiluvchi mansabdor shaxs “shig‘ovul” deb atalgan. qo‘qon xonligidagi barcha mansablar uch toifaga oliy, o‘rta va past darajalarga ajratilgan. Qo‘qon xonligining asosiy hududini Farg‘ona vodiysi, Tosh-kent viloyati, Xo‘jand, O‘ratepa, Janubiy Qozog‘iston va hozirgi Qirg‘iziston Respublikalari tashkil qilgan. Xonlik ma’muriy jihatdan bekliklarga bo‘linib boshqarilgan.

Ularning ko‘pchiligi turli davrlarda xonlik tarkibiga kirib chiqib turgan. Asosiy bekliklar sifatida Namangan, Marg‘ilon, Andijon, To‘raqo‘rg‘on, O‘sh, O‘ratepa, Xo‘jand, Toshkent, Turkiston, Chimkent va boshqalar bo‘lgan. Bekliklar xon tomonidan tayinlanadigan hokim – qushbegi tomonidan boshqariladigan, kichik ma’muriy birliklar amin va oqsoqoliklarga bo‘lingan. Xonlik qo‘shinlari o‘sha davr qonun-qoidalari asosida 10 minglik, minglik, yuzliklarga bo‘lingan. harbiy ma’muriy amal-dorlar ichida yirik shaharlar va bekliklar hokimlari- qushbegilar Oliy harbiy amaldorlar hisoblanib, ularning har biri o‘z qo‘shiniga ega bo‘lgan. Qo‘shin asosan otlik askarlar, piyodlar va sarbozlar, to‘pchilardan iborat bo‘lgan. Xizmatga chaqirilgan sarbozlar qushbegi tomoni-dan oziq-ovqat jihatidan to‘la ta’minlangan, ammo qurol yarog‘ini o‘zi sotib olgan, xon esa qo‘qon (shahri) viloyatining qo‘shinlarini ta’minoti bilan o‘zi shug‘ullangan. Tinchlik paytlari sarbozlar tarqatilgan, faqatgina qushbegining soqchilari qolgan. Ular bir vaqtning o‘zida qo‘shin hamda xizmatkor bo‘lib hisoblangan. Keyingi davrlarga kelib domiy armiya shakllana boshlagan, ma’lumotlarga ko‘ra xonlikning xarajatlar jadvalida botirlar soni 8 000 deb ko‘rsatilgan, ularning har biriga 50 tanga maosh to‘langan. Xonlikdagi mavjud soliqlar tizimi shariat qonun-qoida larida belgilangan tartibda undirilgan. Shu bilan birga aholidan ko‘plab mayda soliqlar, jarimalar undirib olinardi. Savdogarlar va chorvadorlar zakot solig‘ini, hunarmandlar turli soliqlar (tamg‘a, joy solig‘i) to‘lardi. Soliqlar naqd pul yoki mahsulot tarzida undirib olingan. Soliq yig‘uvchi amaldorlar “tanobchi”, “zakotchi” deb atalganlar. Soliqlar qat’iy belgilangan miqdorda va vaqtida yig‘ilishi shart bo‘lsada, amaldorlarning ixtiyori bilan o‘zgarib ham turgan. harbiy yurishlar paytida esa soliqlarning turi va miqdori oshirilgan. Soliqlardan tashqari aholi majburiy ravishda turli ishlarga kanallar qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlariga, turli qurilishlarga jalb qilingan. Xonlikning asosiy huquq manbai sifatida shariat huquqi amalda bo‘lgan. Qozoq va qirg‘izlar yashaydigan joylarda esa odat huquqi amalda bo‘lgan. Yer,

suv, davlat xizmati bilan bog‘liq masala - lar xonning farmonlari bilan tartibga solingan. Akademik X.Sulaymanovaning fikriga ko‘ra, qo‘qon xonligida jinoyat huquqi alohida xususiyatlari bilan ajralib turgan. Jinoyatlar davlatga qarshi qaratilgan jinoyatlar, diniy, mulkka, shaxsga, oilaga qaratilgan jinoyatlarga bo‘lingan. Davlatga qarshi qaratilgan jinoyatlar dinga ham qarshi qaratilgan deb hisoblangan. Bunday jinoyatlarni xonni o‘zi ko‘rib hal qilgan. Ko‘pchilik hollarida ularga nisbatan o‘lim jazosi belgilangan. O‘lim jazosi sazoyi qilish bilan birga, osib o‘ldirishi shaklida ijro etilgan. Sazoyi qilish jazosi ham og‘ir shaklda qo‘llanilgan. Masalan: Oq masjidda Rusiya soldatlari bilan urush olmay qochgan qo‘qon qo‘shinlarining boshlig‘i Shodmonqul sazoyi qilingan. Manbalarda keltirilishicha, uning ijrosi quyidagicha bo‘lgan... Xo‘jand o‘rtasi-da jamshi azimning o‘rtasida Shodmonqulning boshiga xotinlar ro‘moli o‘ratilib, oldiga charx do‘q qo‘yib, sharmandayu-sharmisor qilibdilar. Shuningdek 1813-1814 yillarda Rusiya savdo karvonlarining tarjimoni sifatida Qo‘qonda bo‘lgan F.Nazarov quyidagilarni yozib qoldirgan: «hukumat savdogarlarni kam o‘lchab, oshiqcha tortmasliklari ustidan qattiq nazorat qiladi. Mening ko‘z o‘ngimda kam o‘lchab, kam tortib bergan bir kimsani yalong‘och holda ko‘chalarda qamchi bilan urib, olib yurishganlarini ko‘rdim». Jazoning maqsadi keltirilgan zararni qoplash, hamda xalqni qo‘rqitishdan iborat bo‘lgan. Jazolar ochiq holda ko‘pchilik to‘plangan gavjum joyda ijro etilgan. Ozodlikdan mahrum qilish zindonda o‘talgan. Zindonlar chayon, kanalar bilan to‘ldirilgan. Maxsus xonalar ham bo‘lgan, yoki mahbuslarni ustidan chayonlar-ni yig‘ib tashlangan. Din bilan bog‘liq jinoyatlarga daxriylik boshqa dinni qabul qilish, diniy ko‘rsatmalarni buzish, dindan qaytish, xon rejimini ta’qiq qilish, boshqa dindagi kishi bilan nikohga kirish, shariat taqiqlagan ovqatlarni yeyish, spirtli ichimlik

iste’mol qilish, yolg‘on guvohlik berish, yolg‘ondan qasam ichish kabilar kirib ularga darra bilan urish, mamlakatdan quvib yuborish va qatl etish kabi jazolar qo‘llanilgan. Shuningdek, xonlikda asosiy yashash joyidan quvib yuborish, jinoyat sodir etgan kishini yoki uning oila a’zolarini xon armiya-siga askarlikka berish, mulkni yo‘qotish, musodara qilish kabi jazo-lari berilgan. Odam o‘ldirilganligi uchun qotil o‘lgan odamning qarindoshlariga beriladi. Ular uni sotib yuborishlari yoki qon uchun xun olishlari mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y. 1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y. 2. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y. 3. 4.Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 - 96 bet 4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil. 5. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son 6. .Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B 7. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil 8. Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar

O'xshashlar

Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Mo’g‘ullar hukmronligi davrida Movarounnahr davlati va huquqi

Rossiya podsholigi mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston hududida davlat va huquq

IX–XIII asrlarda O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Oktabr to‘ntarishidan so‘ng O‘zbekiston hududida davlat va huquq