logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Оддий ширкат шартномаси. Оммавий танлов. Мукофотни ошкора ваъда қилиш. Қимор ва гаров ўйинлари ўтказиш

Оддий ширкат шартномаси. Оммавий танлов. Мукофотни ошкора ваъда қилиш. Қимор ва гаров ўйинлари ўтказиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

351.5 KB
Ko'chirib olish
Оддий ширкат шартномаси . Оммавий танлов . Мукофотни ошкора ваъда қилиш. Қимор ва гаров ўйинлари ўтказиш. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар Режа: 1. Оддий ширкат тушунчаси, ҳуқуқий белгилари, ва унинг ўзига хос хусусиятлари. 2. Оддий ширкат шартномаси бўйича тарафларга қўйиладиган талаблар . 3. Оддий ширкат шартномасини тузиш ва шартнома шакли 4. Оддий ширкат шартномаси бўйича қўшиладиган ҳисса. Фойда ва зарарларни тақсимлаш 5. Оддий ширкат шартномаси бўйича жавобгарлик, шартноманинг бекор бўлиш асослари. Яширин ширкат 6. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар тўғрисида умумий тушунча 7. Юридик шахснинг ёки фуқаронинг ўз ходими томонидан етказилган зарар учун жавобгарлиги 8. Вояга етмаган ва муомалага лаёқатсиз фуқаролар томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик 9. Ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик. 1. Оддий ширкат тушунчаси, ҳуқуқий белгилари, ва унинг ўзига хос хусусиятлари. Оддий ширкат мамлакатимиз қонунчилиги учун янги эмас. Бундай шартнома қадимдан мамлакатимиз худудида қўлланиб келинган. Бу шартнома тури мусилмон ҳуқуқи қонунчилигида жуда яхши ишланган ва мувофаққиятли қўлланилганлиги қадимгиманбалардан маълум. Бундай манбалардан бири “Мухтасар”дир. Ушбу китобда оддий ширкат “шериклик” номи билан аталади. “Ширкати тақабул” 1 да бир турли ҳунарни бирга қўшилиб бажаришга шарт қилишиб, ишлашда ҳамда ишни қабул қилиб олишдаги шериклик оддий ширкат тушунчасига тўғри келади. Унда ҳар бир ҳаракат, фойданинг тақсимлаш ва бошқа масалаларни биргаликда шериклар келишувига асосан амалга оширилиши аниқ мисоллар орқали очиб берилган. Оддий ширкат шартномаси ўтмишда биргаликдаги фаолият тўғрисидаги шартнома номи билан аталиб келинган. Оддий ширкат шартномаси кўп томонлама битимлардан бўлиб, бунга асосан иштирокчилар деб аталувчи икки ёки ундан ортиқ шахс фойда олиш мақсадида, қонунга зид бўлмаган умумий хўжалик юритиш учун ўз ҳиссаларини қўшиб, юридик шахс тузмасдан, биргаликда иш қилиш мажбуриятини оладилар. Оддий ширкат шартномасида иштирок этувчилар икки кишидан кам бўлиши мумкин эмас. ФКнинг 962-моддасига асосан оддий ширкат шартномаси (биргаликдаги фаолият тўғрисидаги шартнома) бўйича шериклар (иштирокчилар) деб аталувчи икки ёки ундан ортиқ шахс фойда олиш ёки қонунга зид бўлмаган бошқа мақсадга эришиш учун ўз ҳиссаларини қўшиш ва юридик шахс тузмасдан биргаликда иш қилиш мажбуриятини оладилар. Демак, шартнома бир неча шахсларнинг бир фаолиятни олиб бориш учун тузадиган бирлашмалари ҳисобланади, лекин бу бирлашма юридик шахс мақомига эга бўлмасдан фаолият юритади. Шу сабабли муайян ҳаракат қилувчи иштирокчиларнинг ҳар бири юридик шахсдан фарқли ўлароқ муносабатда иштирок этиш жараёнида ўз субъектлилигини сақлаб қолиш 1 Мухтасар. –Т.: Чўлпон. 1994. -230 б. билан характерланади. Яъни юридик шахс мақомига эга бўлган шахслар бирлашмаларида муносабатда иштирок ягона субъект орқали амалга оширилса (бу ерда юридик шахс мавхум тушунча бўлиб, ўз-ўзидан ундаги иштирокчилар муносабатда иштирок этсалар-да ўз номларидан муносабатга киришмайди. Аксинча улар ягона субъект бўлган юридик шахс номидан ҳаракат қиладиган ва юзага келган ҳуқуқ ва мажбурият ҳам улар учун эмас, юридик шахс учун вужудга келади) оддий ширкатда вужудга келган ҳуқуқ ва мажбурият оддий ширкат тарафлари учун вужудга келади. Оддий ширкат шартномаси бошқа фуқаролик ҳуқуқий шартномаларидан ўз предмети, тарафлари, мақсади билан фарқланади. Бундай фарқлардан яна бири цивилист олимлар томонидан шартномаларни турли жиҳатларига кўра туркумлаш жараёнида янада яққолроқ кўринади. Х.Рахмонқуловнинг фикрича шартномали мажбуриятлар таркибида мулкий муносабатлар ўз хусусиятларига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади: а) мол-мулкни ёки бошқа ашёвий ҳуқуққа бўлган мулк ҳуқуқини бошқа шахсга ўтказиш билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар; б) мол-мулкни фойдаланиш учун бошқа шахсга топшириш билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар; в) ишни бажариш билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар; г) хизмат кўрсатиш билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар; д) вакиллик фаолияти билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар; е) ташкилий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар 2 . Муаллиф оддий ширкат шартномасини ташкилий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар туркумига киритади. 2 Рахмонқулов Х. Мажбурият ҳуқуқи. (Умумий қоидалар). –Т.: ТДЮИ. 2005. Б. 18-20. О.С.Иоффе шартномаларни янада майдалашган ҳолда: 1. Мол-мулкни ҳақ эвазига ўтказиш бўйича шартномалар; 2. Мол-мулкни мулк сифатида ёки фойдаланишга текин бериш бўйича мажбуриятлар; 3. Ишлар бажариш бўйича мажбуриятлар; 4. Хизматлар кўрсатиш бўйича мажбуриятлар; 5. Юк ва пассажирлар ташиш бўйича мажбуриятлар; 6. Кредит ва ҳисоб-китоб бўйича мажбуриятлар; 7. Биргаликдаги фаолият бўйича мажбуриятлар; 8. Суғурта бўйича мажбуриятлар; 9. Мол-мулкдан ҳақ эвазига фойдаланиш бўйича мажбуриятлар тарзида туркумлайди 3 . О.А.Красавчиков ҳам шартномаларни ўзига хос мол-мулкни топширишга бўлган мажбуриятлар, ишларни бажаришга бўлган мажбуриятлар, хизматлар кўрсатишга қаратилган мажбуриятлар, пул топширишга қаратилган мажбуриятлар тарзида туркумлайди 4 . О.А.Красавчиков юқоридаги муаллифлардан фарқли равишда оддий ширкат фаолиятни бирлаштириш бўлганлиги сабабли, бу ерда мазкур шартнома туркумлаган ишларни бажаришга бўлган мажбуриятлар ва хизматлар кўрсатишга қаратилган мажбуриятлар туркумига мансуб бўлади деган хулосага келади. М.Брагинский, В.Витрянский ФКда ўз ўрнига эга бўлган шартномаларни тўрт гуруҳга бўлиш мумкин: -мол-мулкни топширишга қаратилган шартномалар; -ишларни бажаришга йўналтирилган шартномалар; -хизмат кўрсатишга қаратилган шартномалар; -турли тузилмаларни таъсис этишга қаратилган шартномалар 5 . 3 Иоффе О.С. Обязательтсвенное право. М:, Юр.лит. 1975.-17 б. 4 Красавчиков О.А. Вопросы системы особенной части ТК РСФСР. Свердловск. 1957. -127 б. 5 Брагинский М, Витрянский В. Договорное право. М:, Статут, 1997. –320 с. М.Брагинский, В.Витрянский тўртинчи гуруҳ доирасида бўлиниш бирлашиш мақсадини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш лозим деб ҳисоблайдилар. Бу ҳолатда улар юридик шахслар ташкил этиш мақсадини кўзласа (тўлиқ ширкат, ишончга асосланган ширкат-коммандит ширкат, масъулияти чекланган ва қўшимча масъулиятли жамиятлар ташкил этиш учун зарур бўлган таъсис шартномалари акциядорлик жамияти тузиш борасида таъсисчилар шартномаси назарда тутилмоқда), бошқа ҳолатда эса, юридик шахс ташкил этмасдан биргаликда хўжалик фаолияти юритиш мақсади кўзланади. Биргаликдаги фаолият охир оқибатда юридик шахс ҳуқуқига эга бўлмаган оддий ширкат шаклидаги тузилма барпо этишга қаратилади. Юқоридаги муаллифлар фикрларини умумлаштирган ҳолда оддий ширкат шартномасининг бошқа шартномалардан фарқли, ўзига хос жиҳатларидан бири келиб чиқади. Оддий ширкат шартномаси ташкилий- ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятларни вужудга келтирувчи шартнома ҳисобланади. Шартнома бўйича тарафлар муайян ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш мақсадида бирлашишлари мумкин. Шу сабабли ҳам шартнома биргаликдаги фаолият юритишга ихтисослашган шартномалардан бири ҳисобланади. Шартноманинг яна бир хусусияти шартнома тарафларининг иштироки билан боғлиқ. Шартномада тараф сифатида фақат тадбиркорлик субъектлари иштирок этишлари мумкин. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқий ҳолати ва кимлар тадьиркорлик субъектлари эканлиги қонун-ҳужжатлари билан белгиланади. Оддий ширкат шартномасидан бошқа фуқаролик-ҳуқуқий шартномаларда тарафлар қарздор ва кредитор сифатида муносабатга киришадилар. Оддий ширкат шартномасида эса шартнома иштирокчилари фуқаролик ҳуқу-қий муносабатлардаги бошқа шартномалар каби бир- бирларига нисбатан қарздор ва кредитор сифатида иштирок этмасдан, балки биргаликдаги ягона манфаатларни, маълум мақсадни кўзлаган ҳолда ҳаракат қиладилар, чунончи ФК 210-моддасининг иккинчи қисмида айтилганидек, бир ёки бир неча шахслар кўп квартирали уй-жойлар қуришлари ёки фуқаролар ўз чорва молларини биргалашиб боқиш лари, шунингдек, боғдорчилик ширкатлари (кооперативи) ўзаро муносабатларини ширкат шартномалари асосида олиб боришлари Оддий ширкат шартномасига мисол бўла олади. Оддий ширкат турмушнинг баъзи соҳаларида турли кўриниш ларда намоён бўлади. Масалан, бир неча киши томонидан уюшган гуруҳ тузилиб (бироқ юридик шахс сифатида рўйхатдан ўтмасдан), буюртма асосида иморатлар қуриш, созанда-хонандалар гуруҳи тузиб тўйларга хизмат қилиш, бир неча фанлар бўйича ўқитувчилар томонидан репетиторлар гуруҳига уюшиш ва ҳ.к. Оддий ширкат аъзолари тадбиркорлик мақсадини кўзлаб фаолият юритишлари, шунингдек, хайр-саховат мақсадларида биргаликда фаолият юритишлари ҳам мумкин. Йирик ва алоҳида йирик хавфларни ўртада суғурта қилиш учун биргаликда суғурталовчилар биргаликдаги фаолият тўғрисидаги шартнома асосида оддий ширкатлар (суғурта шерикчилиги) тузишлари мумкин. (ФКнинг 941-моддаси). Оддий ширкат шартномасининг яна бир хусусияти унда иштирок этувчи шерикларнинг солидар мажбуриятга эга эканликликларидир. Оддий ширкат шартномаси ҳақ бараварига тузиладиган шартнома ҳисобланади, чунки шартнома иштирокчилари ФКнинг 963-моддасида кўрсатилганидек, шерикларнинг умумий мақсадга эришиш учун қўшадиган пул маблағлари, мол-мулки, касбий ва бошқа билимлари, малака ва маҳорати, шунингдек, иштирокчининг ишбилармонлик обрў-эътибори ва шу каби бошқа хислатлари шерикларнинг умумий ишга қўшган ҳиссаси ҳисобланади. Оддий ширкат шартномаси мазмунидан ёки ҳақиқий фактик ҳолатларидан бошқача-ҳол келиб чиқмаса, шерикларнинг умумий ишга қўшадиган ҳамма нарсаси: пули, бошқа мол-мулки, касбий билимлари, малака, маҳорати ва ишбилармонлик обрў-эътибори қиймати бўйича тенғ ҳисса қўшган деб тахмин қилинади. Шерикларнинг юқорида айтилган умумий ишга қўшадиган ҳамма ҳиссаларини пул билан баҳолаш шериклар ўртасидаги келишув (шартнома) бўйича амалга оширилади. Ҳар бир тараф баҳоси (қиймати)тенг мол-мулк тақдим этганида ҳақ тўлаш эквивалентлилик тусини касб этади. Мулкий муносабатларнинг эквивалентлилиги уларнинг иқтисодий жиҳатдан тенг баҳолилик бўлишини тақозо этади, бунда мазкур му-носабатлар тенг баҳолилик амалда бўлган баҳолар бўйича белги-ланган ҳолларда ҳам ҳақ тўланадиган муносабатлар ҳисобланади. Мулкий муносабатларнинг ҳақ эвазига амалга оширилиши туфайли уларнинг иштирокчилари тенг субъектлар сифатида иш кўрадилар. Оддий ширкат шартномаси консенсуал шартнома ҳисобланади. Ушбу шартнома икки ёки ундан кўп шахс томонидан тузилиб, уларнинг ўз маблағларини бирлаштириш мажбуриятини қамраб олади. Оддий ширкат шартномаси иштирокчилари фойда олиш ёки қонунга зид бўлмаган бошқа мақсадга эришиш мақсадида юридик шахс ташкил этмасдан биргаликда фаолият юритиш тўғрисида келишиб оладилар. Агарда ушбу шартнома тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш мақсадини кўзласа, унинг тарафлари бўлиб, якка тадбиркорлар ва тижорат ташкилотлари ҳисобланади 6 . Оддий ширкат шартномаси кўм томонлама шартнома ҳисобла нади. Кўп томонлама битимларда уч ва ундан ортиқ шахсларнинг эрклари ифодаланиб тузилади. 2. Оддий ширкат шартномаси бўйича тарафларга қўйиладиган талаблар . Оддий ширкат шартномасида фақат якка тадбиркорлар, шунингдек, фойда олишни ўз фаолиятининг асосий мақсади қилиб олган тижорат ташкилотлари тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун тузиладиган оддий ширкат шартномасининг тарафлари (иштирокчилари) бўлишлари мумкин (ФКнинг 962-моддаси). Демак оддий ширкат 6 Брагинский М, Витрянский В. Договорное право. М:, Статут, 1997.С. 322-323. шартномасида тараф сифатида иштирок этадиган тарафлар учун алоҳида талаб қўйилган. У ҳам бўлса, уларнинг тадбиркорлик субъектлари бўлишлигидир. Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги қонуннинг 7 4-моддасига асосан, тадбиркорлик фаолияти субъектлари (тадбиркорлик субъектлари) белгиланган тартибда рўйхатдан ўтган ҳамда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган юридик ва жисмоний шахслардир. Тадбиркорлик қонунчилигида белгиланган тадбиркорлик фаолияти субъектлари томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган таваккал ва ўз мулкий жавобгарлиги остида даромад (фойда) олишга қаратилган ташаббускор фаолиятдир 8 . Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари (қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно), уларнинг мансабдор шахслари, шунингдек тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиши қонун ҳужжатларида ман этилган бошқа шахслар тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари бўлиши мумкин эмас. Тадбиркорлик субъектлари жисмоний ва юридик шахслар бўлишлиги мумкин. Тадбиркорлик фаолияти якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти ва юридик шахс тузган ҳолдаги тадбиркорлик фаолиятини ўз ичига қамраб олади. Оддий ширкат айнан якка тартибдаги тадбиркорликни амалга ошириш жараёнида тузилиши мумкин. И.У.Жанайдаров якка тартибдаги тадбиркорлик фаолиятини шахсий тадбиркорлик ва биргаликдаги тадбиркорлик турларига бўлади 9 . Жисмоний шахслар белгиланган тартибда давлат рўйхатдан ўтгандан сўнг якка тадбиркор мақомини қўлга киритадилар. Уларни давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар 7 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2000 йил 5-6 сон. 140-модда. 8 Зокиров И. Баратов М. Тадбиркорлик: манфаат ва масъулият. –Т.: Адолат. 2002. –4 б. 9 Гражданское право. Т. 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. –Алматы.: КазГЮА. 2000. –372 б. Маҳкамасининг 2003 йил 20 августдаги 357-сон қарори билан тасдиқланган “Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш, ҳисобга қўйиш ва рухсат берувчи ҳужжатларни расмийлаштириш тартиби тўғрисида”ги низом 10 ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатига олиш ва ҳисобга қўйишнинг хабардор қилиш тартибини жорий этиш тўғрисида”ги 24.05.2006 йилги n пқ-357-сонли қарори 11 билан белгиланган. Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғриси даги қонуннинг 7-моддасига асосан, жисмоний шахслар юридик шахс ташкил этмаган ҳолдаги биргаликдаги тадбиркорлик фаолиятини қуйидаги: -эр-хотиннинг умумий мол-мулки негизида улар томонидан амалга ошириладиган оилавий тадбиркорлик; -оддий ширкат; -юридик шахс ташкил этмаган ҳолда деҳқон хўжалиги шаклларида амалга оширишлари мумкин. Жисмоний шахслар фақат якка тартибдаги тадбиркорлар тариқа сида давлат рўйхатидан утганларидан кейин улар биргаликдаги тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун тузиладиган оддий ширкат шартномаси тарафлари бўлишлари мумкин. Дунё миқиёсида якка тадбиркорлик иқтисодни ривожлантиришда мухим ўрин эгаллайди. Бундан мамлакатимиз иқтисоди ҳам мустасно эмас. Статистик маълумотларга эътибор берадиган бўлсак, биргина 2005 йилга келиб, иқтисодиётнинг кичик секторида 6236,2 минг киши бандлиги таъминланди. Бу мамлакатимиз иқтисодиётида банд ахолининг 64% ташкил этади дегани. Шундан 51% якка тадиркорлар ҳисобланади 12 . Оддий ширкат шартномасининг тарафи сифатида иштирок этадиган яна бир субъект бу юридик шахслардир. Юридик шахсларнинг ғуқуқий мақоми ФК ва махсус қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Улар қонунда 10 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2003, 15-16-сон, 130-модда. 11 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2006, 20-21-сон, 174-модда. 12 Социално-экономическо положение Республики Узбекистан за январ-март 2005 года. ООП Гос.комитета Р.Уз. по статистике. –Т.: 2005. 12 б. белгиланган тартибда оддий ширкат шартномасининг иштирокчилари бўлишлари мумкин. 3. Оддий ширкат шартномасини тузиш ва шартнома шакли . Оддий ширкат шартномаси тарафлари ўртасида шартноманинг барча муҳим шартлари юзасидан талаб қилинадиган шаклда келишувга эришилган бўлса, шартнома тузилган ҳисобланади. ФКнинг 364-моддаси талабларидан келиб чиққан ҳолда оддий ширкат шартномасига киришувчи тарафлардан бири қолган бир неча шахсларга биргаликда юридик шахс тузмаган ҳолда фаолият олиб бориш учун шартнома муносабатларига киришиш тўғрисидаги таклиф (оферта) ни йўллайди. Қолган шахслар оферентнинг таклифда баён этилган шартларда шартнома тузишга розилигини билдирса (акцептласа) оддий ширкат шартномаси тузилган ҳисобланади. Шартнома тузиш таклифи (оферта) жавоб қайтариш (акцепт) учун кечиктириб жўнатилгани тақдирда, башарти, таклиф (оферта) киритган шахс ушбу муддат ичида таклифни (офертани) қабул қилиш тўғрисида бошқа тарафдан жавоб (акцепт) олган бўлса, шартнома тузилган деб ҳисобланади (ФКнинг 371-моддаси). Лекин оддий ширкат шартномаси бундан фарқли равишда фаолият биргаликда амалга оширилишини назарда тутиб айрим истисноларни келтириб чиқари ши мумкин. Оддий ширкат шартномасини тузиш тўғрисида барча тарафлар розилиги шартноманинг тузилганлигини билдиради. ФКнинг 962-моддасига асосан шартнома фақат ёзма шаклда тузилади. Белгиланган шаклга риоя этмаслик шартномани ҳақиқий эмаслигига олиб келади. Фуқаролик кодексининг 965-моддасига кўра, оддий ширкат шартномаси иштирокчиларнинг умумий ишларини юритиш шартномасида назарда тутилган тартибда амалга оширилади. Умумий ишларни юритишда ҳар бир шерик, агар оддий ширкат шартномасида ишларни юритиш шартноманинг айрим иштирокчилари томонидан амалга оширилиши белгиланмаган бўлса, барча шериклар номидан иш кўришга ҳакли. Ишлар биргалиқда юритилганда ҳар бир битимни тузиш учун барча шерикларнинг розилиги талаб қилинади. Учинчи шахслар билан муносабатларда шерикнинг барча иштирокчилар номидан битим тузиш ваколати унга қолган шериклар томонидан берилган ишончнома билан тасдиқланади ёки оддий ширкат шартномасидан келиб чиқади. Учинчи шахслар билан муносабатларда шериклар битим тузган шерикнинг умумий ишларни юритиш бўйича ҳуқуклари чекланганлигини далил қилиб кўрсата олмайдилар, улар бундай чеклашлар борлигини битим тузилаётган пайтда учинчи шахс билганлигини ёки олдиндан билиши лозим бўлганлигини исботловчи ҳоллар бундан мустасно. Барча шерикларга нисбатан ишларни юритиш ҳуқуқи чеклаб қўйилган бўлиб, улар номидан битимлар тузган ёхуд барча шерик ларнинг манфаатларини кўзлаб ўз номидан битимлар тузган шерик, агар бу битим барча шерикларнинг манфаатлари учун зарур бўлган эди деб ҳисоблашга етарли асослар бўлса, у ўз маблағларидан қилган харажатлари қопланишини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Агар бундай битимлар туфайли бошқа шерикларга зарар етказилган бўлса, улар бу зарарнинг қопланишини талаб қилишга ҳаклидирлар. Умумий ишларга тааллуқли қарорлар, агар оддий ширкат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, шериклар томонидан умумий келишувга кўра қабул қилинади. Умумий ишларни юритишга ваколатли шартнома иштирокчилари, агар оддий ширкат шартномасида бошқача ҳолат назарда тутилмаган бўлса, алоҳида ҳақ олиш ҳуқуқига эгадирлар. Оддий ширкат юридик шахс бўлмаганлиги туфайли унинг умумий ишини олиб борадиган “органи” бўлмайди. Шу сабабли, оддий ширкат фаолиятида иштирокчиларнинг умумий ишларни юритиш шериклар томонидан ўзаро келишиб тузилган шартнома асосида амалга оширилади. Оддий ширкатда умумий ишларни олиб бориш уларнинг умумий розиликлари бўйича амалга оширилади. Ширкат шартномасидаги фаолиятга раҳбалик қилишда шартнома иштирокчиларининг барчаси, қўшган бадаллари миқдоридан қатъи назар, тенг ҳуқуққа эга бўладилар. Ширкат фаолиятига раҳбарлик қилиш ҳуқуқи шартнома иштирокчиларининг бирига умумий ишни юргизиш учун ишончнома бериб топширилиши мумкин. Фуқаролик кодексининг 966-моддасига биноан, ҳар бир шерик у шерикларнинг умумий ишларини юритишга ваколат олган-олмагани дан қатьи назар, ишларни юритишга доир барча ҳужжатлар билан танишишга ҳакли. Бу ҳуқуқни рад этиш ёки уни чеклаш, шу жум ладан, шерикларнинг келишуви билан рад этиш ёки чеклаш ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди. Шерикларнинг биргаликдаги фаолиятига боғлиқ харажатлар ва зарарларни қоплаш тартиби уларнинг келишуви билан аниқланади. Бундай келишув бўлмаганда, ҳар бир шерик ўзининг умумий ишга қўшган ҳиссаси қийматига мутаносиб равишда харажатлар ва зарарларни зиммасига олади. Шериклардан бирортасини умумий харажатларни беришдан ёки зарарларни тўлашдан озод этиш тўғрисида иштирокчилар ўртасида келишув бўлса, бу келишув ўз ўзидан ҳақиқий бўлмайди. 4. Оддий ширкат шартномаси бўйича қўшиладиган ҳисса. Фойда ва зарарларни тақсимлаш . Шерик умумий ишга қўшадиган ҳамма нарса, жумладан пул, бошқа мол-мулк, касбий ва бошқа билимлар, малака ва маҳорат, шунингдек ишбилармонлик обрў-эътибори шерикнинг қўшган ҳисса си ҳисобланади (ФКнинг 963-моддаси). Шериклар, агар оддий ширкат шартномасидан ёки ҳақиқий ҳолатлардан бошқача мазмун келиб чиқмаса, қиймати бўйича тенг ҳисса қўшадилар деб тахмин қилинади. Шерикнинг қўшган ҳиссаси ни пулда баҳолаш шериклар ўртасидаги келишув бўйича амалга оширилади. Мол-мулкни баҳолаш аввало тарафларнинг келишуви билан амалга оширилади. Айрим ҳолларда махсус лицензияга эга бўлган баҳоловчи томонидан ҳам хисса баҳоланиши мумкин. Бундай баҳо лаш “Ўзбекистон Республикасининг баҳолаш фаолияти тўғрисида”ги қонуни (19.08.1999 й.)га асосан амалга оширилади. Мазкур қонун нинг 5-моддасига асосан баҳолаш объектлари жумласига қуйидаги лар киради: -алоҳида моддий объектлар (ашёлар); -шахснинг мол-мулкини ташкил этувчи ашёлар мажмуи, шу жумладан муайян турдаги (кўчар ёки кўчмас) мол-мулк; -мол-мулкка ёки мол-мулк таркибидаги айрим ашёларга бўлган мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар; -талаб қилиш ҳуқуқлари, мажбуриятлар (қарзлар); -ишлар, хизматлар, ахборот; -интеллектуал мулк объектлари ва қонун ҳужжатларида фуқа ролик муомаласида бўлиши мумкинлиги белгиланган бошқа фуқа ролик ҳуқуқлари объектлари. Баҳолаш мақсадларига қараб баҳолаш объекти хусусида бозор қиймати ёки бозорникидан фарқланувчи қиймат қўйилади. Баҳолаш объекти қиймати турларининг қўлланиш соҳаси ва уларнинг фарқ ланувчи хусусиятлари баҳолаш стандартлари билан белгиланади. Баҳолаш объектини баҳолаш пул шаклида амалга оширилади. Баҳолаш объектининг бозор қиймати деганда энг эҳтимол ту тилган нархи тушунилиб, унга кўра мазкур баҳолаш объекти очиқ бозорда рақобат шароитида, битимнинг тарафлари барча зарур ахбо ротга эга бўлган ҳолда ўз манфаатлари йўлида оқилона ва ихтиёрий равишда ҳаракат қилади, битим нархининг баланд-пастлигида эса би рон-бир фавқулодда ҳолатлар, шу жумладан тарафлардан бирининг ушбу битимга қўшилиш мажбурияти акс этмайди. Агар бирон-бир баҳолаш объектини баҳолашдан мажбурий ўтказиш талаби мавжуд бўлган норматив ҳужжатда ёки баҳолаш объектини баҳолаш тўғриси даги шартномада (матнда бундан буён шартнома деб юритилади) қийматнинг аниқ тури кўрсатилган бўлмаса, мазкур объектнинг бозор қиймати белгиланиши лозим. Мазкур қоида норматив ҳужжатда баҳолаш объекти қийматининг турини аниқловчи, ушбу Қонунда ёки баҳолаш стандартларида назарда тутилмаган атамалардан фойдала нилган тақдирда ҳам қўлланилиши керак. Баҳолашни ўтказиш баҳолаш объектининг қиймати тўғрисида низо чиққан тақдирда баҳолаш ўтказилиши мажбурий ҳисобланади. (Баҳолаш фаолияти тўғрисидаги қонуннинг 11-моддаси). Бу ерда хисса мол-мулк бўлган тақдирда унинг баҳолаш катта муаммоларни келтириб чиқармаслиги мумкин. Лекин касбий ва бошқа билимлар, малака ва маҳорат, ишбилармонлик обрў-эътибори ни баҳолаш унинг аниқ миқдорий кўрсаткичлари бўлмаганлиги сабабли аксарият ҳолларда мутахассис ёрдамига эҳтиёж сезилишига олиб келади. Оддий ширкат шартномасига асосан шерикларнинг умумий мол-мулки масаласи ФКнинг 964-моддасида айтилганидек, шериклар ўзларига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган ширкатга қўшган мол-мулки, шунингдек, биргаликда олиб борилган фаолият натижасида ишлаб чиқарилган маҳсулотлари, фаолият туфайли олинган ҳосил ҳамда даромадлар қонун ёки шартномада бошқача тартиб белгилаб қўйилган бўлмаса ёхуд мажбуриятнинг моҳиятидан бошқача ҳол келиб чиқмаса, шерикларнинг умумий улушли мулки ҳисобланади. Шерикларнинг умумий улушли мулкида бўлган мол-мулк, шунингдек, уларнинг умумий талаблари ва умумий алоҳида ҳуқуқ лари шерикларнинг умумий мол-мулкини ташкил этади. Умумий мол-мулкдан барча шерикларнинг манфаати кўзлаб фойдаланилади. Шерикларнинг умумий мол-мулкидан фойдаланиш уларнинг ке - лишувига кўра, келишувга эришилмаган тақдирда, суд белгилайдиган тартибда амалга оширилади. Шерикларнинг умумий мол-мулкини асраш бўйича мажбурият лари ва бу мажбуриятларни бажариш билан боғлиқ харажатларни қоплаш тартиби оддий ширкат шартномасида назарда тутилади. Шундай қилиб, шерикларнинг умумий мол-мулкига қўйидаги лар киради: 1) умумий ҳиссавий мулк ҳуқуқи асосида шерикларга тегишли бўлган мол-мулк; 2) шерикларнинг бири томонидан қўйилган ва ҳамма шерик ларнинг умумий манфаатлари йўлида фойдаланиладиган, лекин фақат бирига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган мол-мулк. Қонун бўиича шерикларнинг умумий мулк бўйича ўзлари қўшган ҳиссаларига нисбатан мустақил тасарруф қилиш ҳуқуқи белгиланган. Бу ҳиссани шерик тўлиқ ёки қисман сотиши, совға қилиши ва мерос қолдириши мумкин. Шериклар умумий мол-мулкининг бухгалтерия ҳисобини юритиш улар томонидан оддий ширкат шартномасида иштирок этаётган юридик шахслардан бирига топширилиши мумкин. Шерикларнинг умумий мол-мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ҳамда тасарруф этиш амалдаги қонун ҳужжатлари асосида амалга оширилади. Шерикларнинг умумий мол-мулкидан фойдаланиш уларнинг келишувига кўра, келишувга эришилмаган тақдирда, суд белгилайдиган тартибда амалга оширилади. Шерикларнинг умумий мол-мулкни асраш бўйича мажбуриятлари ва бу мажбуриятларни бажариш билан боғлиқ харажатларни қоплаш тартиби оддий ширкатнинг шартномасида назарда тутилади. Шерикларнинг биргаликдаги фаолиятига боғлиқ харажатлар ва зарарларни қоплаш тартиби уларнинг келишуви билан аниқланади. Бундай келишув бўлмаганда ҳар бир шерик ўзининг умумий ишга қўшган ҳиссаси қийматига мутаносиб равишда харажатлар ва зарарларни зиммасига олади. Шериклардан бирортасини умумий харажатларни ёки зарарни қоплашда иштирок этишдан тўлиқ озод этадиган келишув ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди. Шериклар томонидан уларнинг биргаликдаги фаолияти натижасида олинган фойда, агар оддий ширкат шартномасида ёки шерикларнинг бошқа келишувида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, шерикларнинг умумий ишга қўшган ҳиссалари қийматига мутаносиб равишда тақсимланади. Шериклардан бирортасини фойдада иштирок этишдан четлатиш тўғрисидаги келишув ўз-ўзидан ҳақиқий эмас. Оддий ширкат шартномаси иштирокчисининг кредитори ФКнинг 227- моддасига мувофиқ унинг умумий мол-мулкдаги улушини ажратишни талаб қилишга ҳақли. ФКнинг 227-моддасига асосан улушли ёки биргаликдаги мулк иштирокчисининг кредитори мулкдорда бошқа мол-мулк етарли бўлмаганида ундирувни қарздорнинг умумий мол-мулкдаги улушига қаратиш учун бу улушни ажратишни талаб қилишга ҳақли. Агар бундай ҳолларда улушни асли ҳолида ажратиш мумкин бўлмаса ёки улушли ёхуд биргаликдаги мулкнинг қолган иштирок чилари бунга эътироз билдирсалар, кредитор қарздор ўз улушини умумий мулкнинг қолган иштирокчиларига ушбу улушнинг қийматига мутаносиб нархда сотиб, сотишдан тушган маблағларни қарзни узишга қаратишини талаб қилишга ҳақли. Умумий мулкнинг қолган иштирокчилари қарздорнинг улушини сотиб олишдан воз кечган тақдирда кредитор ундирувни қарздорнинг умумий мулк ҳуқуқидаги улушига ушбу улушни ким ошди савдоси орқали сотиш йўли билан қаратишни суд орқали талаб қилишга ҳақли. 5. Оддий ширкат шартномаси бўйича жавобгарлик, шартноманинг бекор бўлиш асослари. Яширин ширкат . Агар оддий ширкат шартномаси унинг иштирокчилари тадбир корлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ бўлмаса, умумий шартнома мажбуриятлари юзасидан ҳар бир шерик ўзининг умумий ишга қўшган ҳиссаси қийматига мутаносиб равишда бутун мол-мулки билан жавобгар бўлади. Оддий ширкат шартномасидан келиб чиқмаган умумий мажбуриятлар бўйича шериклар солидар жавобгар бўладилар. Агар оддий ширкат шартномаси иштирокчилари тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ бўлса, шериклар умумий мажбуриятлар бўйича уларнинг юзага келиш асосидан қатьи назар, солидар жавобгар бўладилар. Оддий ширкат шартномаси иштирокчиларининг жавобгарлиги қуйидаги ҳолатлар билан аниқланади: а) амалга оширилаётган фаолият (тижорат ёки нотижорат) характери билан; б) фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг ўзига хос чоралари ва уларни қўллаш асослари билан (шартномасиз жавобгарлик, битимлар юзасидан учинчи шахслар олдидаги жавобгарлик); в) оддий ширкат фаолиятини тугатиш факти билан. Шериклар томонидан уларнинг биргаликдаги фаолияти натижасида олинган фойда, агар оддий ширкат шартномасида ёки шерикларнинг бошқа келишувида ўзгача тартиб назарда тутшшаган бўлса, шерикларнинг умумий ишга қўшган ҳиссалари қийматига мутаносиб равишда тақсимланади. Шериклардан бирортасини фойдада иштирок этишдан четлатиш тўғрисидаги келишув ўз- ўзидан ҳақиқий эмас. Оддий ширкат шартномаси ФКнинг 970-моддасида кўрсатил ганидек, қуйидагилар оқибатида бекор бўлади: - шериклардан бирортаси муомалага лаёқатсиз, муомала лаёқати чекланган ёки бедарак йўқолган деб эълон қилинганда, агар оддий ширкат шартномасида ёки кейинги келишувда қолган шериклар ўртасидаги муносабатларда шартноманинг сақданиб қолиши назарда тутилмаган бўлса; - шериклардан бирортаси ночор (банкрот) деб эълон қилинганда (ушбу модданинг иккинчи хатбошисида кўрсатилгани бундан мустасно); - шерик вафот этганда ёки оддий ширкат шартномасида иштирок этаётган юридик шахс тугатилганда ёхуд қайта ташкил этилганда, агар шартномада ёки кейинги келишувда қолган шериклар ўртаси даги муносабатларда шартноманинг сақданиб қолиши ёхуд вафот этган шерикнинг (тугатилган ёки қайта ташкил этилган юридик шахснинг) унинг меросхўрлари (ҳуқуқий ворислари) билан алмаш тирилиши назарда тутилмаган бўлса; - номуайян муддатга тузилган оддий ширкат шартномасида шерик- иштирокчи бундан буён шартномада иштирок этишдан воз кечганда (ушбу модданинг иккинчи хатбошисида кўрсатилгани бундан мустасно); - муайян муддатга тузилган оддий ширкат шартномаси бўйича шериклардан бирининг талаби билан ўзи ва қолган шериклари ўрта сидаги шартнома муносабатлари муддатидан олдин бекор қилинганда (ушбу модданинг иккинчи хатбошисида кўрсатилгани бундан мустасно); - оддий ширкат шартномасининг муддати ўтганда; - шерикнинг улуши унинг кредитори талаби билан ажратилганда (ушбу модданинг иккинчи хатбошисида кўрсатилгани бундан мустасно); - ФКда ёки шартномада кўрсатилган бошқа асосларда. Оддий ширкат шартномаси бекор бўлганда шерикларнинг умумий эгалигига ва (ёки) фойдаланишига бериб қўйилган ашёлар, тарафларнинг келишуви билан бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, уларни бериб қўйган шерикларга ҳақ тўламасдан қайтарилади. Оддий ширкат шартномаси бекор бўлган пайтдан бошлаб унинг иштирокчилари учинчи шахсларга нисбатан бажарилмаган умумий мажбуриятлар бўйича солидар жавобгар бўладилар. Шерикларнинг умумий улушли мулкида турган мол-мулкни ва уларда юзага келган умумий талаб қилиш ҳуқуқларини тақсимлаш Фуқаролик кодексининг 223-моддасида белгиланган тартибда амалга оширилади. Умумий улушли мулкка хусусий аломатлари билан белгиланган ашёни қўшган шерик оддий ширкат шартномаси бекор бўлганда, қолган шериклар ва кредиторларнинг манфаатларига риоя этилиши шарти билан бу ашёнинг ўзига қайтарилишини талаб қилишга ҳакли. Оддий ширкат шартномасида унинг мавжудлигини учинчи шахсларга маълум қилмаслик (яширин ширкат) назарда тутилиши мумкин. Бундай шартномага нисбатан, агар ушбу моддада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса ёки яширин ширкат моҳиятидан келиб чиқмаса, оддий ширкатга оид қоидалар қўлланилади. Яширин ширкатда ҳар бир аъзо учинчи шахслар билан муносабатларда ўз номидан қатнашади ва ўзи тузган битимлар учун (гарчи ширкат манфаатларини кўзлаб тузган бўлса ҳам) шахсан ўзи жавоб беради. Яширин ширкатда ширкатнинг мавжудлиги бошқа учинчи шахсларга ошкор қилинмайди. Бироқ бундай ошкор этмаслик ҳуқуққа хилоф бўлмас лиги шарт. Агарда ширкат аъзолари, масалан, солиқлар тўлаш, рўй хатдан ўтишдан қочиб фаолият юритишган бўлса, тегишли ҳуқуқий жавобгарликка сабаб бўлади. Яширин ширкат аъзолари бошқа субъектлар билан бўлган муносабатларда ширкатнинг мавжудлигини ошкор этишса, у ҳолда ширкат мажбуриятлари бўйича умумий жавобгарлик вужудга келади. Оммавий танлов фуқаролик ҳуқуқида ўзига хос муносабат бўлиб, бир томоннинг ҳатти-ҳаракати натижасида вужудга келиши билан белгиланади. Оммавий танлов бир шахснинг муайян ишни бажариш ва натижага эришиш учун номуайян доирадаги шахсларга ёки муайян шахслар доирасига қилинган ва энг яхши натижага эришган шахс учун муайян мукофот ёки рағбатлантиришни кўзда тутадиган муносабат ҳисобланади. Ишни энг яхши бажарганлик ёки бошқа натижаларга эришган лик учун пул мукофоти тўлаш ёки бошқа мукофот бериш тўғрисида (мукофот тўлаш тўғрисида) ошкора (оммавий танлов) эълон қилган шахс танловни ўтказиш шартларига мувофиқ унинг ғолиби деб топилган кимсага шартлашилган мукофотни тўлаши лозим. Ҳозирги кунда оммавий танловлар ўтказиш тўғрисидаги ҳуқу қий муносабатлар Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси би лан тартибга солинади. Бунда оммавий танловларни ҳуқуқий тартиб га солиш тегишли давлат ҳокимияти ва ўзини ўзи бошқарув орган лари томонидан чиқарилган норматив ҳуқуқий ҳужжатлар асосида ҳам амалга оширилиши мумкин. Шуни таъкидлаш жоизки, Фуқаро лик кодекси оммавий танловлар ўтказиш бўйича бошқа ҳуқуқий манбаларга (қонунлар, ҳуқуқий ҳужжатлар)га ишора қилмайди. Бунда давлат органлари ва ўзини ўзи бошқарув маҳаллий органлари томо нидан чиқарилган ҳуқуқий ҳужжатлар оммавий танловлар иштирок чиларига эмас, балки органларнинг ўзларига, уларнинг танловларни ўтказиш борасидаги фаолиятини тартибга солишга мўлжалланган лигини таъкидлаб ўтиш лозим. Хусусан, бундай актларда оммавий танловларнинг мақсадлари, танлов комиссиясининг таркиби ва унинг вазифалари, танлов комиссиясининг мажбуриятлари, танлов ўтказиш тўғрисидаги эълонда мавжуд бўлган мазкур танловларни ўтказиш борасидаги қўшимча маълумотлари ва хоказолар акс эттирилган бўлиши мумкин. Бозор иқтисодиёти шароитига ўтиш ва бозор инфраструктура сини шакллантириш муносабати билан бир томонлама ҳаракатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар, жумладан, турли танловлар, аук ционлар ва ҳоказолар ўтказиш кўпайиб бормоқда. Масалан, Ўзбекис тон Республикаси Президентининг 2006 йил 7 августдаги ПК-436-сонли “Фан ва технологиялар ривожланишини мувофиқлаштириш ва бошқаришни такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги Қарорида белгиланган вазифалардан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон Республика олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2006 йил 13 декабрдаги 284-сонли буйруғига биноан республика олий таълим муассасаларида талабаларни илмий-тадқиқот, ижодиёт ва бунёдкор лик фаолиятига кенг жалб этиш, уларни илм-фанни жадал ривож лантиришга муносиб ҳиссаларини қўшишларига ва илм-фаннинг услубиётини ўзлаштиришга етарли шарт-шароитлар яратиш, таълим билан фаннинг самарали интеграциясини таъминлаш мақсадида аспирант, докторант, тадқиқотчилар ва иқтидорли талабаларнинг илмий ишлари республика танловини ўтказиш белгиланган. Ўзининг юридик табиати бўйича оммавий танлов бир томонлама битимлар жумласига киради. 1964 йилги Фуқаролик кодексида “танлов” “конкурс” деб кўрсатилган. “Конкурс” лотинча ибора бўлиб, бир неча шахсларнинг муайян мақсадга эришиши учун ўзаро мусобоқада бўлишини билдиради. Бундан кўриниб турибдики, оммавий танловда маълум бир объектлар ўзаро қиёслаб, сифатига кўра баҳоланади. Шунинг учун кўпинча оммавий танловдан фойдаланиш кўзланган мақсадга тезроқ эришишда муваффақият келтиради. Ишни энг яхши бажарганлик ёки бошқа натижаларга эришганлик учун пул мукофоти тўлаш ёки бошқа мукофот бериш тўғрисида (мукофот тўлаш тўғрисида) ошкора (оммавий танлов) эълон қилган шахс танловни ўтказиш шартларига мувофиқ, унинг ғолиби деб топилган кимсага шартлашилган мукофотни тўлаши лозим. (ФК 976-модда). Оммавий танлов эълон қилишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар ижодий фаолиятларни, шунингдек, моддий ишлаб чиқариш соҳасидаги муайян вазифаларни тўла ва яхшироқ ҳал қилиш масаласини ўз олдига қўяди. Оммавий танлов эълон қилиш адабиёт, фан ва санъат соҳасида баркамол ва юксак ғоявий асарлар яратиш ҳамда техника тараққиёти масалаларини ҳал қилишга қаратилади. Амалдаги фуқаролик қонунчилиги оммавий танловларни ўтказишга муайян шартлар (талаблар) қўяди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 54-моддаси нормаларини таҳлил қилган ҳолда қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: 1. Оммавий танловнинг ошкора ўтилиши муайян ишни бажар ганлик учун мукофот тўлаш ошкора ваъда қилинган ва муайян ёки номуайян шахслар (номаълум ҳар бир шахсга нисбатан) доирасига қаратилган бўлади. Шу белгисига кўра оммавий танлов иккига бўлинади: а) очиқ; б) ёпиқ; Очиқ танловда танловни уюштирувчининг танловда иштирок этишга таклифи матбуотда ва бошқа оммавий ахборот воситаларида барча хоҳловчиларга қаратилади. Бунда оммавий танлов иштирокчилари доираси кенгроқ ёки торроқ, миқдори ноаниқ бўлади. Ёпиқ оммавий танловда иштирок этишга таклиф танловни уюштирувчи томонидан ўзи хоҳлаган муайян доирадаги шахсларга юборилади. Бунда танловда қатнашувчи шахслар доираси чегараланган ва уюштирувчига маълум бўлади. Шуни айтиш лозимки, ҳуқуқий адабиётларда оммавийлик турли маъноларга эга. Айрим муаллифларнинг фикрича, оммавийлик шарти ўтказилаётган танловларнинг мақсадларининг ижтимоий фойдалилигини англатади. Адабиётларда оммавий танловлар тўғрисидаги эълон мажбурий равишда оммавий ахборот воиталари орқали бажарилиши лозимлиги айтиб ўтилган. Бунга Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 976 моддасининг 2 қисми асос бўлади. Унга кўра оммавий танловни уюштирувчининг танловда иштирок этишга таклифи матбуотда ва бошқа оммавий ахборот воситаларида эълон қилиш йўли билан барча хоҳловчиларга қаратилганда очиқ ёки танловда иштирок этишга таклиф танловни уюштирувчининг хоҳиши бўйича муайян доирадаги шахсларга юборилганда ёпиқ бўлиши мумкин. Ушбу матнда қўлланилган “бошқа” сўзи Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида фақатгина оммавий ахборот воситалари ва матбуотларни кўзда тутишини тушуниш мумкин. Чунки, биринчидан, агар сўз фақатгина оммавий ахборот воситалари тўғрисида кетган бўлса, уларни санаб ўтишга эҳтиёж бўлмас эди (матбуот сўзининг ўзи кифоя қиларди), иккинчидан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 976-моддаси 2-қисмининг асосий талаби шундан иборатки, оммавий танловда иштирок этиш барча хоҳловчиларга қаратилган бўлиши лозим. Бунга эса нафақат оммавий ахборот воситалари, балки бошқа услублар, яъни оммавий танлов тўғрисидаги ёзма эълонлар ҳам киради. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси бўйича оммавий танловларнинг ўтказилиши тўғрисидаги эълон “оммавий ахборот воситаларида” бўлиши лозимлиги тўғрисидаги талаби айрим шубҳа лар туғдиради. Фуқаролик кодексининг мазкур талаби, биринчидан, ҳуқуқни қўллаш амалиётида матбуот сўзи билан боғлиқ бўлган низо ли вазиятларни келтириб чиқаради, иккинчидан, оммавий танловлар ни эълон қилишда фуқаролик жамиятида муҳим аҳамиятга эга бўлган замонавий информацион ва электрон технологияларнинг (масалан, интернет) қўлланишини чеклайди. Ундан ташқари, оммавий танлов ларни эълон қилишга ўхшаш бўлган бошқа ҳуқуқий конструкциялар ни (савдоларнинг эълон қилиниши ва оммавий оферта) Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси ўз ичига қамраб олмайди. Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда, хулоса қилиш мумкинки, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси танловнинг оммавий лик шарти, биринчидан, ҳаммага ва ҳар кимга қаратилган бўлиши, иккинчидан, қонунда назарда тутилган услублар орқали амалга оширилиши лозим. Иккинчидан, оммавий танлов маълум бир фойда ли мақсадларга эришишни кўзлаб амалга оширилади. Учинчидан, мукофот муайян ишни яхшироқ бажарганлик учун ваъда қилинади. Бу бир неча шахслар томонидан эришилган натижаларни бир-бири билан қиёслаб, энг яхшисини танлаб олиш имконини беради. Шу сабабли танловда фақат бир иш ёки бир шахснинг бир нечта иши қатнашган бўлса, танлов ўтказилмаган ҳисобланади. Шу билан бирга, ишнинг танловда кўрсатилган шартларга мос бўлиши ҳам талаб қилинади. Ушбу белгиларга кўра, оммавий танловга қуйидагича таъриф бериш мумкин: оммавий танлов – уни эълон қилиш, ишларни топшириш, баҳолаш ва ваъда қилинган мукофотни тўлаш борасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган ҳуқуқий нормаларнинг йиғиндисидир. Оммавий танловнинг субъектлари сифатида бир томондан танловни уюштирувчилар ва иккинчи томондан иштирокчилар сифатида турли юридик ва жисмоний шахслар қатнашади, унинг объекти эса иштирокчилар томонидан бажарилган ва конкурсга тақдим этилган ишлар бўлиб ҳисобланади. Оммавий танловга оид ҳуқуқий муносабат бирмунча мураккаб бўлиб, танлов эълон қилиш, шартларини аниқлаш, ишларни топшириш, конкурс мезонларини, тартибини, натижаларини белгилаш каби жараёнларни ўз ичига олади. Фуқаролик кодексининг 976-моддаси 4-қисмида кўрсатилгани дек, оммавий танлов тўғрисидаги эълон топшириқнинг моҳиятини назарда тутувчи шартларни, ишнинг натижаларини ёки бошқа ютуқларни баҳолаш мезонлари ва тартибини, уларни тақдим этиш жойи, муддати ва тартибини, тўланадиган мукофот миқдори ва шаклини, шунингдек, натижаларни эълон қилиш тартиби ва муд датларини ўз ичига олган бўлиши лозим. Шу билан бирга, 976-модда нинг 3-қисмига биноан, танловни уюштирувчи танловда иштирок этиш истагини билдирган шахсларни дастлабки саралашдан ўтказган тақдирда, очиқ танловда иштирокчиларнинг дастлабки малакаси ҳақида шарт ҳам қўйилиши мумкин. Бу шартлар мажбурий, яъни оммавий танлов эълон қилиниши вақтида уларнинг кўрсатилиши керак бўлган шартлар ва факультатив, яъни танлов ўтказувчининг хоҳиши билан киритиладиган шартлардир. Мажбурий шартлардан бирининг бўлмаслиги танловни эълон қилинмаган деб топилишига олиб келади. Бу шартлар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: а) топшириқнинг мазмуни ҳақидаги маълумотлар. Уларнинг қай даражада ёритилиши танловнинг мақсад ва хусусиятидан келиб чиқади. Шунинг учун танловни эълон қилишда топшириқни аниқ ва равшан кўрсатиш керак. Масалан: бирон-бир асарни яратишда унинг жанрини кўрсатиш; б) топшириқни бажариш муддати. Бу муддат шундай даврни ўз ичига олиши зарурки, бу вақт ичида топшириқнинг бажаришнинг реал имконияти бўлиши керак. Муддат аниқ бир сана (масалан: 1999 йил 1 ноябргача) билан ҳам ёки маълум бир вақт оралиғи (масалан: уч ой ичида) билан ҳам кўрсатилиши мумкин. Топшириқни кўрсатилган вақтда бажармаслик танловда иштирок этишни рад этишга олиб келади ва уни на суд тартибида, на маъмурий тартибда шикоят қилишга асос бўла олади; в) ишларни ёки бошқа натижаларни тақдим этиш тартиби, аввало, унинг қай шаклда топширилиши билан изоҳланади. Баъзи бир ишларни тақдим этиш танлов характеридан келиб чиқади ва уни бевосита топширишда ифодаланади. (қўлёзма, лойиҳа, модель ва ҳоказолар). Баъзи топшириқлар эса бевосита ижро этиш (масалан: роль ижро этиш, қўшиқ, шеър айтиш ва ҳоказо) билан амалга оширилади; г) ишни топшириш жойи нафақат иштирокчилар учун, балки жамоатчиликни жалб этиш учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бу айниқ са, ижрочилик қобилиятини намойиш этишда яққол намоён бўлади; д) ишларни қиёсий баҳолаш тартиби, мезонлари ва муддати берилган топшириқнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқади. Кўп ҳолларда танлов бир неча турларда ўтказилиши, баъзи ҳолларда ишлар олдиндан танлаб олиниши ва кўриб чиқилиши мумкин. Яку ний баҳолашдан олдин ишлар оммавий ахборот воситалари орқали намойиш қилиниши ва бу билан уларнинг таклифларини ўрганиб чиқиш имконига эга бўлиши назарда тутилиши мумкин. Якуний баҳолаш эълон қилинган кун ғолибга мукофот бериш тўғрисида қарор чиққан кун ҳам бўлиб ҳисобланади; е) мукофот миқдори маълум сумма ёки мулкий қийматга эга бўлган ашё билан белгиланади; ж) танлов натижаларини эълон қилиш тартиби ва муддатлари ҳақида танлов эълон қилинган шаклда ёки бошқача тарзда иштирок чилар огоҳлантирилиши керак. Чунки баъзи ҳолларда, айниқса, муаллифлик ҳуқуқи билан боғлиқ ишларда ишлани бажаришаг қабул қилинган вақтдан бошлаб шартномавий муносабатлар амалга ошири лади. Бошқа иштирокчилар учун эса бу қарор ҳуқуқий муносабат тугаганлигини билдиради 13 . Танловнинг факультатив белгилари танлов ўтказувчи томонидан киритилади ва томонларнинг ўзаро муносабатларини аниқлаштириш га ёрдам беради. Уларга хакамлар хайъати таркиби, асарларнинг қайтарилиши тартиби ва ҳоказолар киради. 13 Фуқаролик ҳуқуқи. II-қисм./Ҳ.Раҳмонқулов, И.Зокировларнинг таҳрири остида.-Т.:Адолат.1999.-326-327 б. Оммавий танлов шартларининг ҳар қандай ўзгартирилиши тўғрисида унинг иштирокчиси бўлиши мумкин бўлган барча шахслар хабардор қилиниши керак. Бундай хабардор қилиш танловнинг ўзи қайси усулда эълон қилинган бўлса, шундай усулда (масалан: танлов матбуот, радио, телевидение орқали эълон қилинган бўлса, унга киритиладиган ўзгартиришлар ёки уни бекор қилиш ҳам шу тартиб да) эълон қилиниши мумкин. Бу талабга риоя қилиш танловни таш кил қилувчини дастлабки шартлар бўйича бажарилган ишларни қабул қилиш бурчидан озод қилади. Бироқ у эълонда назарда тутилган ишни конкурс шартларининг ўзгартирилиши ёки уни бекор қили ниши ўзига маълум бўлгунча ёки маълум бўлиши лозим бўлгунча бажарган ҳар қандай шахснинг харажатларини тўлашга мажбурдир. (ФКнинг 977-моддаси 3-қисми). Танловни эълон қилган шахс агар кўрсатилган иш танловдан мустасно тарзда, хусусан, танлов тўғри - сидаги эълонга қадар бажарилганлиги ёхуд аввал бошданоқ танлов шартларига номувофиқ бўлганлигини исботласа, харажатларни тўлаш мажбуриятидан озод қилинади. Агар танлов шартларини ўзгартириш ёки бекор қилишда танлов эълон қилган шахс ўзгартириш муддатлари ва усули тўғрисидаги талабларни бузган бўлса, эълонда кўрсатилган шартларга жавоб берадиган ишни бажарганларга мукофот тўлаши лозим. Танлов топшириғини унинг шартларига риоя қилиб ижро этган шахс хизмат ҳақи (мукофот) олишга ҳақли бўлади. Фуқаролик кодек сининг 978- моддасида айтилганидек, мукофотни тўлаш тўғрисидаги қарор танлов ҳақидаги эълонда белгиланган тартиб ва муддатларда чиқарилиши ҳамда оммавий танлов иштирокчиларига маълум қили ниши лозим. Иш танловга топширилишининг ўзи уни бажарилган шахсга мукофот ҳуқуқини вужудга келтирмайди. Бундай ҳуқуқ фақат кейинчалик, иш танлов шартларига мувофиқ яхши ва мукофотга сазовор деб топилгандагина вужудга келади. Танловга топширилган ишларни кўриш, таққослаш, баҳолаш ва унинг натижаларини белгилаш учун танловни ташкил қилувчи, одатда, танлов комиссиясини таъсис этади ёки баъзи ҳолларда унинг ўзи томонидан баҳоланади ёхуд баҳолаш учун бошқа шахсга топши ради. Танлов ҳаётининг аъзолари танлов натижаларидан манфаатдор шахс бўлмасликлари лозим. Танлов натижаларини белгиловчи ҳайъат қуйидаги мазмундаги қарорларни, чунончи, танлов талабларига жавоб берган ишга муко фотлар тўлаш тўғрисида ёки мукофот тўлашни рад қилиш, мукофот ларнинг сонини камайтириш ёхуд рағбатлантириш, мукофотларни тўлаш тўғрисида қарор қабул қилиши мумкин. Танлов ҳайъати ўз қарорини қандай асослар бўйича қабул қилинганлигини кўрсатмас лиги ҳам мумкин. Танлов натижалари ва мукофотлар тўлаш тўғрисидаги қарор танлов тўғрисидаги эълонда кўрсатилган муддатда чиқарилган бўлиши керак. Бу бурч бузилган тақдирда танлов шартларига жавоб берадиган ишларни топширган шахслар суд тартибида ўз меҳнатлари учун ҳақ ва танлов топшириқларини бажариш муносабати билан қилинган харажатларнинг тўланишини талаб қилишлари мумкин. Мукофот тўлаш тўғрисидаги қарор танлов ҳақидаги эълонда белгиланган муддатда иштирокчиларга билдирилиши лозим. Одатда бундай маълумотлар танлов ғолибларига ёзма хабарлар юбориш ва танлов натижаларини матбуотда эълон қилиш йўли билан амалга оширилади. Танловда ғалаба қозонган шахсларга тегишли мукофотлар, унга бошқа турдаги мукофотларнинг, чунончи, муаллифлик гонорари ёки ихтирони берганлик учун тўланадиган мукофотдан қатъи назар, тўланади. Мукофот танлов шартларига жавоб берган ва танлов ҳайъати томонидан ижобий баҳоланган ягона иш учун берилади. Бинобарин, агар бир топшириқни бажаришда бир неча шахслар биргаликда иш тирок этган бўлсалар, мукофот улар ўртасида уларнинг келишувига мувофиқ тақсимланади. Агар бундай келишувга эришилмаган бўлса, мукофотни тақсимлаш тартибини суд белгилайди. Танловни ташкил этувчи мукофотни бутунлай ёки қисман тўлашдан бош тортганда, шунингдек, танлов иштирокчисига тегишли мукофотни тўлаш мудддатларини бузганида тегишли мукофот суд тартибида ундирилиши мумкин. Фуқаролик кодексининг 979-моддасида кўрсатилганидек, агар оммавий танлов предмети фан, адабиёт ёки санъат асаридан иборат бўлса, танловни эълон қилган шахс, башарти танлов шартларида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, шартлашилган мукофотга сазовор бўлган муаллиф билан унга тегишли ҳақни тўлаган ҳолда, асардан фойдаланиш тўғрисида шартнома тузишда имтиёзли ҳуқуқни қўлга киритади. Оммавий танловни эълон қилган шахс, агар танлов тўғрисидаги танлов эълонида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса ёки бажарилган ишнинг хусусиятидан келиб чиқмаса, мукофотга сазовор бўлмаган ишларни танлов иштирокчиларига қайтариши шарт (ФКнинг 980-моддаси). Бу қоидада айтилишича, танловга топширил ган, аммо мукофотга сазовор бўлмаган ишлар танлов натижалари эълон қилиниши биланоқ дарҳол муаллифларига қайтарилиши лозим. Танловни ташкил этувчи томонидан бу бурчнинг бажарилмаслиги танлов иштирокчиларига топширган ишларининг қайтарилишни талаб қилиш ҳуқуқини, ишнинг йўқотилгани ёки зарарлантирилгани ҳолда эса, зарарларнинг тўланиши ҳақида даъво қўзғатиш ҳуқуқини беради. Аммо танлов шартларида танловга топширилган ишларнинг қайтарилмаслиги ёки муаллифларнинг талаби бўйичагина қайтарили ши назарда тутилиши мумкин. Шу билан биргаликда, танлов шарт - ларида бундай талабларнинг муаллифлар томонидан қўйилиши, шу нингдек, ишларнинг танловни ташкил қилувчи томонидан қайтари лиш муддатлари ҳам кўрсатилиши мумкин. Танлов иштирокчиларига уларнинг мукофотга сазовор бўлмаган ишларнинг қайтарилиши пайтидан эътиборан оммавий танловга оид муносабат бекор бўлади. Оммавий танловларнинг ҳуқуқий тартибга солиниши ва ўткази лиши тўғрисида қуйидагиларни таъкидлаб ўтиш лозим. Оммавий танлов қачонки ташкилотчи ва иштирокчи унинг ўтказилишига доир фуқаролик қонунчилигига риоя қилсагина, иқтисодий фаолиятнинг турли соҳаларида юқори натижа ва самара (танлов ташкилотчиси учун) бериши мумкин. Акс ҳолда, оммавий танлов ноҳақиқий деб топилиши, ташкилотчилар ва иштирокчилар ўз олдига қўйган мақ садларига эришмасликлари мумкин. Одатда ишларни бажариш ва хизматларни кўрсатиш турли хилдаги фуқаролик-ҳуқуқий шартномалари орқали амалга оширила ди. Лекин, баъзи ҳолларда кўзланган мақсадларга эришиш учун ишни бажаришга кўпчиликни жалб этишга ва бунинг учун мукофот беришга ваъда берилади. Мукофотни ошкора қилиш нинг моҳияти Ўзбекис тон Республикаси Фуқаролик кодексининг 981-моддасида ўз ифода сини топган. Унга кўра, эълонда кўрсатилган ҳаракатни ким унда белгиланган муддатда бажарса, ўшанга пул мукофоти тўлаш ёки бошқа мукофотни бериш тўғрисида (мукофотни тўлаш) тўғрисида ошкора эълон қилган шахс тегишли ҳаракатни содир этган ҳар қандай шахсга ваъда қилинган мукофотни тўлаши шарт. Ўзининг ҳуқуқий табиатига кўра, мукофотни ошкора ваъда қилиш шартли характерга эга бўлиб, бир томонлама битим ҳисобла нади. Бунда бир томондагина ҳуқуқ ва мажбуриятлар бўлади. Мукофот ваъда қилинган такдирда ваъда қилган шахсда уни тўлаш мажбурияти бўлади. Ваъдага қизиқиш билдирган шахсда эса на ҳуқуқ на мажбурият пайдо бўлади. Унда ҳуқуқлар тегишли эълонда кўрсатил ган натижага эришган вақгдан бошлаб вужудга келади. Шу пайтдан бошлаб ваъда қилган мукофотни тўлаш мажбурияти вужудга келади, бунда эълонда кўрсатилган ҳаракат бажарилгани ҳақида ваъда берувчи хабардор қилиши керак. Ваъда айнан номуайян шахслар доирасига қаратилган бўлиши лозим, акс ҳолда муносабатлар келишилган ҳи собланади. Ваъда турли шаклда ифодаланиши мумкин (ёзма, оғзаки, матбуот, телеведение орқали ва хоказолар), уй деворлари, дарахтлар ва ҳоказоларга ёпиштирилган эълонлар Фуқаролик кодексининг 981-моддасида кўрсатилган мажбуриятни вужудга келтирмайди. Ҳар қандай шаклда ҳам эълон номуайян шахслар учун қулай бўлиши ва зарурат туғилса, уни берган шахсдан тасдиқлатиб олиш имконини бериши керак. Мукофотни тўлаш мажбурияти мукофот ким томонидан ваъда қилинганлиги аниқлангандан кейин амалга оширилиши мумкин. Бу мажбуриятларни юзага келтириш учун мукофот тўлаш қуйидаги белгиларга эга бўлиши керак: биринчидан, мукофотни ваъда қилиш ошкора (оммавий) бўли ши, яъни номуайян шахслар доирасига мурожаат қилинган бўлиши керак. Агар мукофотни тўлаш аниқ бир шахс ёки шахсларнинг бир доирасига мўлжалланган бўлса, бу муносабатлар шартнома характерига эга бўлади; иккинчидан, ваъда қилинган мукофот мулкий характерга, яъни пул ёки бошқа тарздаги мулкий қийматга эга бўлиши керак. Масалан: қимматбаҳо ашё бериш; учинчидан, мукофот маълум бир ҳуқуққа мос ҳаракатни амалга оширганлик учун белгиланади. Белгиланган мукофотни олиш учун эришилиши лозим бўлган натижа эълонда кўрсатилиши шарт. Масалан: йўқ нарсани топиш; тўртинчидан, мукофотни ошкора тўлаш тўғрисидаги эълонда мукофот ким томонидан ваъда қилингани кўрсатилиши керак. Ваъ дага қизиқиш билдирган шахс ваъдани ёзма равишда тасдиқлашни талаб қилишга ҳақли ва агар, ҳақиқатда мукофот тўғрисидаги эълон унда кўрсатилган шахс томонидан қилинмаган бўлиб чиқса, бундай талаб қўйилмаганлиги оқибатлари хавфи унинг зиммасида бўлади (ФКнинг 981-моддаси 2-қисми). Юқоридаги белгилардан келиб чиқиб, қуйидагича таъриф келти риш мумкин: “Мукофотни ошкора ваъда қилиш деганда шартлашил ган натижага эришганлик учун мулкий характерда такдирлаш билан ваъда бериш назарда тутилган, номуайян шахслар доирасига қара тилган мурожаат тушунилади”. Мукофотни ваъда қилган шахс уни тўлаши шарт. Мукофотнинг суммаси ёки мулкий кийматга эга ашё эълонда кўрсатилган бўлиши мумкин ёхуд мукофот миқдори кўрсатилмаган бўлиши мумкин. Агар мукофотни ошкора ваъда қилишда унинг микдори кўрсатилмаган бўлса, у мукофотни ваъда қилган шахс билан келишувга кўра аниқ ланади, низо келиб чиққан тақдирда эса суд тартибида аниқланади (ФКнинг 981-моддаси 3-қисми). Эълонда кўрсатилган ҳаракат бажарилиши ёки бажарилмаслиги мумкин. Бу ҳаракат белгиланган муддатда бажарилса, уни бажарган шахс мукофотни талаб қила олади. Айрим ҳолларда бу иш бир-биридан мустақил равишда бир неча шахс томонидан бажарилиши мумкин. Бундай ҳолатда Фуқаролик кодексининг 981-моддаси 5-қис мига мувофиқ тегишли ҳаракатни биринчи бўлиб содир этган шахс мукофотни олиш ҳуқуқига эга бўлади. Агар эълонда кўрсатилган ҳаракатни қайси бири биринчи бўлиб содир этганини аниқлашнинг имкони бўлмаса, шунингдек, ҳаракат икки ёки ундан ортиқ шахслар томонидан бир вақгнинг ўзида содир этилган бўлса, мукофот улар ўртасида баб-баравар ёки уларнинг ўзаро келишувида назарда тутилган миқдорда тақсимланади. Фуқаролик кодексининг 981-моддаси 4-қисми мукофотни тўлаш мажбурияти, тегишли ҳаракат эълон қилиниши муносабати билан ёки ундан мустасно тарзда бажарилганидан қатьи назар, юзага келишини белгилайди. Баъзи ҳолларда мукофот ваъда қилинганидан хабардор бўлмаган шахс эълонда кўрсатилган ҳаракатни бажариши мумкин. Бу ҳолда ҳам Фуқаролик кодексининг 981-моддаси 5-қисми қоидалари қўлланилади. Эълонда маълум муддатнинг кўрсатилган бўлишлиги мукофотни олиш учун тегишли ҳаракатни шу муддатда қилиш лозимлигини ва бу муддат даъво мукофот ваъда қилган шахс у билан боғлиқлигини кўрсатади. Муддат мукофотни ошкора ваъда қилишнинг зарурий характердаги белгиси эмас. Лекин у кўрсатилган бўлса, шу муддат давомида қилинган ҳаракат мукофот олишга асос бўлиши мумкин. Мукофотни ошкора ваъда қилган шахс уни бекор қилишга ҳақли. Мукофотни ошкора ваъда қилишни бекор қилиш изланувчиларнинг манфаатларини бузмаслиги керак. Шунинг учун қонунда бекор қилиш маълум шартларга риоя этган ҳолда амалга оширилиши кераклиги кўрсатилган. Фуқаролик кодексининг 982-моддасида кўрсатилишича, мукофот тўлашни ошкора эълон қилган шахс берилган ваъдадан худди шундай тартибда воз кечишга ҳақли, воз кечишга йўл қўймаслиги эълоннинг ўзида назарда тутилган ёки ундан келиб чиқадиган ёки мукофот ваъда қилинган ҳаракатни содир этиш учун муайян муддат берилган ёхуд воз кечишни эълон қилиш пайтига келиб бир ёки бир неча қизиқиш билдирган шахслар эълонда кўрсатилган ҳаракатни бажариб бўлган ҳоллар бундан мустасно. Бу қоидадан шуни кўриш мумкинки, мукофотни ошкора ваъда қилган шахс ундан воз кечиши учун қуйидаги шартларга амал қилиши керак: а) ваъдани бекор қилиш ва эълон қилиш қай тартибда амалга оширилган бўлса, шу тартибда амалга оширилиши керак; б) эълонда ундан воз кечишга йўл қўйилмаслиги кўрсатилган бўлмаслиги лозим; в) эълонда кўрсатилган ҳаракат содир қилиниши керак бўлган муддат белгилаб қўйилмаган бўлиши шарт; г) воз кечишни эълон қилиш пайтида эълонда кўрсатилган ҳаракат содир қилинмаган бўлиши керак. Мукофот ҳақидаги ошкора ваъдани бекор қилиш мукофот тўғ рисида эълон қилган шахсни қизиқиш билдирган шахсга у эълонда кўрсатилган ҳаракатни бажариши муносабати билан қилган харажатларини қоплашдан озод қилинмайди. Қоплаш миқдори барча ҳолларда эълонда кўрсатилган мукофотдан ортиқча бўлиши мумкин эмас. Агар мукофотни ошкора ваъда қилишда унинг миқдори кўрса тилмаган бўлса, мукофот, ваъда қилган шахс билан ўзаро келишувларига кўра аниқланади, агар мукофот бўйича низо келиб чиқса суд томонидан ҳал қилинади. Мукофотни тўлаш мажбурияти, тегишли ҳаракат эълон қилини ши муносабати билан ёки ундан мустасно тарзда бажарилганидан қатъи назар, вужудга келади. Мукофотни тўлашнинг икки омилини ажратиб кўрсатиш мумкин: Мазкур мажбурият мувофиқ ҳаракатларнинг бажарилиши лозимлиги фактидан қатъи назар пайдо бўлади. Мазкур мажбурият бундай ваъдани берган шахсни аниқлагани ши шарти билан пайдо бўлади. Эълонда кўрсатилган ҳаракатни бир неча шахс томонидан бажарилганида ҳаракатни биринчи бўлиб бажарган шахс мукофотни олиш ҳуқуқига эга. Агар эълонда кўрсатилган ҳаракат икки ёки ундан ортиқ шахс томонидан бажарилган бўлса ва улардан қайси бири тегишли ҳара катни биринчи бўлиб бажарилишини аниқлашнинг имкони бўлмаса, шунингдек, агар ҳаракат икки ёки бундан ортиқ шахслар томонидан бир пайтнинг ўзида содир этилган бўлса, мукофот улар ўртасида баб-баравар ёки уларнинг ўзаро келишувига кўра тақсимланади. Агар мукофот тўғрисидаги эълонда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса ёки унда кўрсатилган ҳаракат хусусиятидан келиб чиқмаса, бажарилган ҳаракатнинг эълонда мавжуд бўлган талабларга мувофиқлиги мукофотни ошкора ваъда қилган шахс томонидан аниқланади, низо келиб чиққан тақдирда эса суд томонидан ҳал қилинади. ФКнинг 56-бобида қимор ва гаров ўйинлар ўтказишнинг хуқу қий оқибатлари белгилаб қўйилган. ФКнинг 983-моддасида кўрсати лишича, фуқаролар ва юридик шахсларнинг таваккалчиликка асос ланган қимор ва гаров ўйинлар (қимор ва бас бойлаш) уюштириш ва уларда иштирок этиш билан боғлик талаблари судда химоя қилин майди деб кўрсатилади. Маълумки, қимор ўйинлари икки ва ундан ортиқ шахснинг мулкий манфаат кўриш мақсадида таваккал қилган ҳолда маълум турдаги ўйин шартлари асосида ҳатти-ҳаракатларини амалга ошириш тушунилади. Бунда ўйинда иштирок этувчи бир ёки бир нечта тараф ҳисобига бошқа тараф, яъни ютган томон - мулкий томон мулкий манфаат кўради (масалан, карта, ошиқ ва ҳоказо ўйинлар). Бас бойлашиш деганда икки еки бир неча шахс ўртасида маълум бир ходисанинг рўй бериши ёки рўй бермаслиги, маълум бир субъект томонидан бирон нарсага эришиш ёки эришмаслиги бас бойланади. Бунда тарафларнинг қарама-қарши фикрлари фарқ қиладиган, бас боғлашишда кимнинг фикри тўғри бўлса, ўша ғолиб чиқади ва мулкка эришади. Баъзи хусусияти билан у шарти кечиктирилган битимларга ўхшаб кетади. Бас предмети бўйича тахмин қилинаётган нарсага эришиш тарафларнинг эрки-иродасига боғлиқ бўлиши мумкин ёки бўлмаслиги мумкин. Масалан: икки футбол ишқибози томони бас бойлашишида руй берадиган ходиса томонларнинг эрк-иродасига боғлиқ бўлмайди. Агарда футбол ишқибозлари ўртасида ўйинчининг маълум ўйинда гол уриши ёки гол уролмаслиги тўғрисида бас бойлаш, қимор ва бас боғлаш тўғрисидаги ўйинлардан фарқ қилиб, кўнгилочар ўйин лар ҳисобланади. Кўнгилочар ўйинларда ютиш ва ютқазиш мавжуд бўлса ҳам мулкий манфаат мавжуд бўлмайди. Қимор ўйинларига ружу қўйиш, уни доимий касб қилиш ахлоқ; нуқтаи назаридан салбий баҳоланади. Қимор ўйинлари айрим ҳол ларда қонунлар билан тақиқланади. Қимор ўйинлари билан боғлиқ бўлган талаблар, яъни ютуқни бермаслиқ ютказилганликни тан олмаслик суд орқали ҳимоя қилинмайди. Агарда қимор ва гаров ўйинлари алдов, зўравонлиқ тахдид қилиш таъсирида ёхуд ўз вакилининг қимор ёки гаров ўйинлари ташкилотчиси билан ғаразли келишуви туфайли иштирок этган шахсларнинг талаблари (алдаш орқали ютиш, қимор ўйнашга мажбур этиш ва шу каби ҳолатларда) агар талаб қилувчи шахснинг ҳуқуқ ва манфаатларига путур етказадиган бўлса, судда ҳимоя қилиниши мумкин. Бунда Фуқаролик Кодексининг 122, 123-моддаларида кўрсатилган оқибатлар вужудга келади. Фуқаролик кодекси 984-моддасида лотереялар, тотализаторлар ва бошқа ўйинларнинг давлат томонидан ўтказилиши билан боғлиқ ўзига хос хусусиятлар белгилаб қўйилган. Лотереялар, тотализатор лар, ўзаро бас бойлашишлар ва бошқа таваккалчиликка асосланган ўйинлар ташкилотчиси - давлат, ваколатли давлат органидан рухсат нома (лицензия) олган шахслар ва ўйинларнинг иштирокчилари ўрта сидаги муносабатлар шартномага асосланади. Бундай шартнома ло терея билети, патта ёки бошқа ҳужжат бериш орқали расмийлаштири лади ва иштирокчи лотерея билети қийматини тўлаган ёки ўйинда иштирок этишга бошқа тарзда ҳақ тўлаган пайтдан бошлаб тузилган ҳисобланади. Бундай шартномалар реал шартномалар ҳисобланади. Ўйин ташкилотчиси билан ўйин иштирокчилари ўртасидаги шартнома тузиш туррисидаги таклиф ўйинларни ўтказиш муддати ва ютуқни аниқлаш тартиби ҳамда унинг миқдори ҳақидаги шартларни ўз ичига олган бўлиши лозим. Таклифда бундай шартлар ташкилотчиси шартнома бўйича уларни белгиланган муддатда ўтказишдан бош тортган тақдирда, ўйинларнинг иштирокчилари уларнинг ташкилотчисидан ўйинларни қолдириш ёки уларнинг муддатини бошқа вақтга кўчириш туфайли етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли. Лотерея, тотализатор ёки бошқа ўйинларни ўтказиш шартларига мувофиқ ютган деб эътироф этиладиган шахсларга (масалан: спортлото бўйича 6 ёки 5 рақамни олдиндан топган шахслар) ўйинлар ташкилотчиси томонидан ютуқ ўйинлари ўтказиш шартларида назарда тутилган миқдорда, шаклда пул-буюм ёки туристик йўлланма ҳолида ва муддатларда, агар бу шартларда муддат кўрсатилмаган бўлса, уйинларнинг натижалари чиқарилган пайтдан бошлаб ўн кундан кечиктирмасдан тўлаши лозим. Уйин натижалари, ғолибларини аниқлаш ўйинлар ташкилотчиси томонидан ёхуд холис, учинчи шахслар томонидан (масала: ҳакамлар ҳайъати томонидан) очиқ, ошкоралик асосида белгиланади. Ўйинлар ташкилотчиси ўйинлар натижаларини матбуот ва ом мавий ахборот воситалари орқали ёки бошқача тарзда эълон қилиши шарт. Ўйинлар ташкилотчиси ғолибларга ютуқни тўлаш ҳақидаги мажбуриятни бажармаган тақдирда ютган иштирокчиларнинг талаб лари суд орқали қаноатлантирилади. Ўйинлар ташкилотчиси ишти рокчиларга ютуқларни тўлаш билан бирга, шартнома шартларини бузиш оқибатида етказилган бошқа зарарларни ҳам қоплаши лозим. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар тўғрисида умумий тушунча . Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбурият тушунчасига фуқаролик қонунчилигида таъриф берилмаган. Бироқ, мазкур тушун ча бевосита, ғайриқонуний ҳаракат (ҳаракатсизлик) туфайли фуқаро - нинг шахсига ёки мол-мулкига етказилган зарар, шунингдек юридик шахсга етказилган зарар, шу жумладан бой берилган фойда зарарни етказган шахс томонидан тўлиқ ҳажмда қопланиши лозимлиги тарзда ФКнинг 985- моддасида ўз ифодасини топган. Мазкур нормадан зарар етказган шахснинг етказилган зарарни тўлиқ қоплаш мажбурияти, ҳамда жабрланувчининг етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқи мавжудлигини англаш мумкин. Бу эса ўз навбатида мажбуриятнинг анъанавий тузилиши (конструкцияси) – кредитор ва қарздор муносабатлари мавжудлигини билдиради. Мазкур ҳолатда зарар етказувчи - қарздор ҳисобланса, жабрланувчи (мулкига, ҳаёти ёки соғлиғига зарар етган шахс) – кредитор ҳисобланади. Шу билан бирга зарар етказилганда жабрланувчининг талаб қилиши ҳуқуқи зарар етказувчи учун мажбурият сифатида намоён бўлади. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятларга мувофиқ, шахс (жисмоний ёки юридик шахс) нинг ҳаёти ва соғлиғи ёки мол-мулкига зарар етказган шахс етказилган зарар тўлиқ қоплаш мажбу риятини олади, жабрланувчи эса ўзига етказилган зарар қоплашни талаб қилиши ҳуқуқига эга бўлади. Таъкидлаш лозимки, к ишиларнинг бир-бири билан доимий ра вишда ўзаро муносабатларида баъзан уларнинг моддий ёки номоддий манфаатларига зарар етиш оқибатлари келиб чиқади. Бу зарарлар тур ли тасодифлар, эҳтиётсизлик, қасд орқали, табий офатлар натижасида юзага келади 14 . Шундай ҳолатда етказилган зарар ким томонидан тўланиши (зарар етказилган шахс ёки жабрланган шахс ёхуд учинчи шахслар томонидан) масаласи юзага келади. Ҳозирги вақтда юридик ва жисмоний шахслар кутилмаган зарарлардан ҳимояланиш мақсади да суғурта хизматидан фойдаланишга ҳаракат қилмоқдалар. Аммо ҳар доим ҳам вақтида суғурта хизматидан фойдаланишининг иложи бўлавермайди. Натижада кутилмаган зарар келиб чиқади. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, суғурта товони ҳар доим ҳам етказилган за рарни тўла қоплай олмайди. Шу сабабли етказилган зарарни бир ҳуқуқий институт ёрдамида тартибга солиш нинг иложи йўқ 15 . Мазкур муносабатларни тартибга солишда зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбурият институти асосий ўринга эга бўлади. Фуқаролик ҳуқуқида мажбуриятларнинг бу тури деликт мажбуриятлар – деб ҳам аталади. Дилект мажбуриятларининг ҳуқуқий табиатини аниқлашда, мажбуриятнинг мазкур турини фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик ту шунчаси билан ўзаро нисбатани белгилаш алоҳида аҳамият касб этади. Ҳуқуқий адабиётларда «зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбурият» ва «зарар етказганлик учун жавобгарлик тушунчалари» айний тушунчалар сифатида қўлланилади, ҳамда «жавобгарлик» ту шунчаси бу ҳолатда асосий ўринни эгаллайди 16 . Мазкур ҳолат ФКнинг 57-бобида ҳам ўз ифодасини топган бўлиб, ушбу боб «зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар» - деб номланса, бобнинг биринчи моддаси (ФКнинг 985-моддаси) зарар етказганлик учун жавобгарликнинг умумий асосларига бағишланади. Шу 14 Гражданское Право.Учебник.Часть II/Под.ред.А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. -М.:Проспект.1998.-694 с. 15 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи (II-қисм).-Т.:Адолат.1999.-335 б. 16 Иоффе О.С. Обязательственное право.-797 с.; Смирнов В.Т., Собчак А.А. Общее учение о деликтных обязательствах в гражданском праве.-Л.:ЛГУ.1983.-42-98 с.; Белякова А.М. Возмещение причиненного вреда.-М.: 1972. -3-34с.; Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи. II-қисм. /Ҳ.Раҳмонқулов ва И.Зокировларнинг ум. таҳр. остида. -Т.: Адолат. 1999. -339 б.; Быков А.Г., Половинчик Д.И. Основы автотранспортного права. -М.: Юрид.лит. 1980. -274 с.; Оқюлов О. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликни қўллаш асослари.//Қонун ҳимоясида. 1999. №9. -Б.18; Гражданское право.Часть вторая:Учебник/ Под общей ред. А.Г.Калпина.-М.:Юристь.2000.-509 с.; Матвеев Г.К. Основания гражданско-правовой ответсвенности.- М.:Юрид.лит.1975. билан бирга кейинги моддаларда ҳам асосан «мажбурият» тушунчаси эмас, «жавобгарлик» тушунчаси қўлланилади. Бу эса ушбу тушунчалар ўртасида қарама-қаршилик мавжуд эмаслигини, уларнинг узвий боғлиқлигини англатади 17 . Фуқаролик ҳуқуқий жавобгарлик деганда, мулкий тусдаги санк - цияларни ҳуқуқбузарга нисбатан татбиқ этиш тушунилади. Фуқаро лик ҳуқуқининг умумий асосларига мувофиқ, фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик мулкий тусга эга бўлиб 18 , шартномали мажбуриятларга ҳам, шартномадан ташқари вужудга келадиган мажбуриятларга ҳам татбиқ этилади. Бироқ, шартномали мажбуриятларда жавобгарлик иккиламчи тусга эга бўлади. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик шарт номали мажбуриятларни «кузатиб боради» ва мажбурият бузилган дагина қўлланилади. Агар мажбурият лозим даражада бажарилса, жавобгарлик масаласи вужудга келмайди. Зарар етказишдан вужудга келадиган мажбуриятларда эса, жавобгарлик ҳуқуқбузарлик факти асосида вужудга келади. Яъни, зарар етказишдан вужудга келадиган мажбурият вужудга келиши билан у ўз мазмунида жавобгарликни, ҳуқуқбузарга санкция қўллаш имкониятини мавжудлигини ифодалайди. Албатта бу вазиятда жавобгарлик бошқа бир мажбуриятни тўлдирмайди, «кузатмайди» (шартномали мажбуриятлардаги каби), у зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлардаги ҳуқуқбузар мажбуриятининг мазмунини ташкил этади. Етказилган зарар учун ҳуқуқбузар қонун ҳужжатларида назарда тутилган асослар мавжуд бўлганда етказилган зарар қоплаш шаклидаги жавобгарликка тортилади. Таъкидлаш лозимки, баъзи хорижлик юристлар деликт ҳуқуқи ва у билан боғлиқ доктриналар тезликда эскириб ўз аҳамиятини йўқо тиб бораётганлигини таъкидлашади. Уларнинг фикрича, зарар етка зишдан келиб чиқадиган мажбуриятларга оид бўлган ҳолатлар «тех ника асрида аравани бошқариш қоидаларига ўхшаш» дир. Зеро замо навий жамиятда зарарларни 17 Гражданское право: В 2 т. Том II. Полутом 2: Учебник/отв.ред.Е.А.Суханов. -М.: БЕК. 2002.-363 с. 18 Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи.-Т.:ТДЮИ. 2005. -139 б. қоплашнинг катта қисми суғурта хизма тининг зиммасига тушади 19 . Баъзи мутахассислар эса, бу ҳолат (зарар ни қоплашда суғурта хизматидан фойдаланиш) «дилект ҳуқуқини кўмиш» учун асос бўлмаслигини, етказилган зарарларни қоплашда суғуртанинг ўрни шубҳасиз катта эканлигини, бироқ, суғурта инсти тути деликт ҳуқуқи билан биргаликда қўлланилиб келинаётганлигини ва бу ҳолат узоқ вақт давом этишини таъкидлашади 20 . Дарҳақиқат, етказилган зарарни қоплашда суғурта хизматининг ўрни беқиёс бироқ, етказилган зарарни қоплашга доир қоидаларнинг мавжудлиги суғурта ташкилотлари учун суброгация 21 (ФКнинг 318, 957-моддалари) қилиш имкониятини беришини ҳам назарда тутиш ва суброгацияни қўллаш фақатгина деликт институти орқали амалга оширилишини ҳисобга олсак, деликт мажбуриятларининг аҳамияти жамият ривожланишининг ҳар қандай босқичида ҳам пасаймаслигини англаш мумкин. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятларнинг қуйидаги ўзига хос белгилари мавжуд: а) бу мажбуриятларнинг таъсир доираси зарарни қоплаш моддий хусусиятларга эга бўлишига қарамасдан, мулкий ҳамда шахсий номулкий муносабатларни қамраб олади; б) улар мутлақ характерга эга бўлган мулкий ҳуқуқлар ( мулк ҳуқуқи, умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи, юритиш ҳуқуқи, оператив бошқариш ҳуқуқива бошқалар) ёки шахсий номулкий манфаатларининг бузилиши натижасида келиб чиқади; в) гарчи ҳуқуқ жабрланувчи билан шартномавий муносабатларида бўлган шахс томонидан тбўзилган бўлса-да, мажбуриятлар мутлавқ ҳуқуқлар бузилганлиги туфайли шартномасиз характерга эга бўлади; г) бу мажбуриятлар зарар ким томонидан кимга етказилгани, зарар қай ткўринишда етказилгани ва зарарни қоплаш усулларидан қатъи назар, тўлиқ қопланишини назарда тутади; 19 Flemming J. The Law of Svdnev, 1965. Р .13. 20 Гражданское право: В 2 т. Том II. Полутом 2: Учебник/отв.ред.Е.А.Суханов.-М.:БЕК.2002.-364 с. 21 Қаранг: Абдуллаева Н.Н. Суғурта ҳуқуқи.-Т.:ЖИДУ.2006.-135-143 б. д) қонунда назарда тутилган ҳолларда зарарни тўлаш мажбурия ти бошқа шахсларга ҳам юклатилиши мумкин 22 . Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар ўзига хос эквивалентлик вазифасини бажаради. Яъни, деликт мажбуриятлари орқали ҳуқуқ бузилишидан олдинги ҳолат тикланади. Масалан, фуқаронинг соғлиғига зарар етказилганда, унинг соғлиғини тиклаш учун қилган харажатлари ҳуқуқбузар томонидан қопланиши ҳуқуқни бузилишини бузилишидан олдинги ҳолатини тиклаш ҳисобланади. Шу билан бирга, деликт мажбуриятлари учун жавобгарликнинг белгиланганлиги ҳуқуқбузарликнинг олдини олишда ҳам аҳамиятли ҳисобланади. Деликт институтининг аҳамияти, унинг функциялари фуқаро лик- ҳуқуқий жавобгарликнинг аҳамияти ва функциялари билан бир хилда деб ҳисоблаш мумкин. Зеро, деликт институти ҳам фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик каби ҳуқуқни тикловчи, ҳуқуқбузарликнинг олдини олувчи, тарбиявий вазифаларни бажаради. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятларнинг вужудга келиш асослари. Бош деликт тамойили. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар фуқаролик-ҳуқуқий мажбуриятлар нинг бошқа турлари каби муайячн юридик фактлар асосида вужудга келади. Мазкур мажбурият вужудга келиши учун асос бўладиган қонун ҳужжатларидан кўзда тутилган юридик фактлар – зарар етказиш факти, деликт ҳисобланади. Бироқ, зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар ўз мазмунида етказилган зарар учун жавобгарликни ҳам назарда тутади. Шунинг учун ҳам қонун деликт мажбуриятларини вужудга келиш асослари ва шартлари билан бирга зарар учун жавобгарлик асослари ва шартлари масаласини ҳам ҳал қилади. Бошқача айтганда, деликт мажбуриятларининг вужудга келиш шартлари ва етказилган зарар учун жавобгарлик шартлари бир-бирига мос келади. 22 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи (II-қисм).-Т.:Адолат.1999.-336-337 б. Етказилган зарар учун жавобгарлик чораларини белгилашда қонун умумий тамойилларга таянади. Ҳуқуқий адабиётларда бу тамойил «бош деликт тамоийли» - деб юритилади. Мазкур тамойилга биноан, бир шақс томонидан иккинчи шахсга етказилган зарарнинг мавжудлигиёқ, етказилган зарарни қоплаш мажбуриятини вужудга келтиради. Бунда жабрланувчи зарар етказувчи ҳаракатнинг ғайриқо нуний эканлигини, унинг айбдор эканлигини исботлаши талаб этилмайди. Зарар етказувчининг ҳаракати ҳуқуққа хилоф ва у айбдор – деб ҳисобланади». Шу муносабат билан зарар етказувчи жавобгарликдан фақатгина ўз ҳаракатлари ҳуқуққа хилоф эмаслигини ва айбдор эмаслигини исботлагандагина озод этилади. Бош деликт тамойил Франция гражданлик кодексининг 1382-моддасида тўлиқ ўз ифодасини топган деб ҳисобланади, унга кўра, бошқа шахсга зиён етказган инсонннинг ҳар қандай ҳаракати, айбли ҳаракат натижасида етказилган зиённи қоплашни келтириб чиқаради. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, Англия ҳуқуқи бош деликт категориясини билмайди. Бу ерда суд амалёти – суд прецеденти томонидан ишлаб чиқилган алоҳида деликтлар амал қилади. Масалан, ҳозирги кунда ҳам Англия судлари автомобил томонидан пиёдага етказилган зарарни қоплаш тўғрисидаги талабларни кўришда 200 йил аввалги от-арава томонидан пиёдага етказилган зарарни қоплаш бўйича прецедентга таянади 23 . Мамлакатимиз фуқаролик қонунчилигида ҳам бошделикт тамойили ўз ифодасини топган. Зеро, ФКнинг 985-моддасида фуқаро лик ҳуқуқи субъектига етказилган зарар зарар етказувчи томонидан тўлиқ ҳажмда қопланиши назарда тутилган. Албатта бош деликт тамоийлига мувофиқ, зарар етказилганлигининг ўзиёқ уни қоплаш лозимлигини англатмайди. Буни учун қонуда белгилаган бир қатор шартлар мавжуд бўлиши лозим. Мазкур шартларнинг мавжуд бўл маслиги эса, зарарни қполанмаслигини англатади. Фуқаролик қонунчилигида «бош деликт» тамойилиниг мазмунини ташкил этувчи етказилган зарар учун жавобгарликнинг умумий шартлари 23 Гражданское право: В 2 т. Том II. Полутом 2: Учебник/отв.ред.Е.А.Суханов.-М.:БЕК.2002.-366-367 с. белгиланган, бўлиб улар жумласига зарар етказувчи ҳаракатнинг ҳуқуққа хилофлиги, ҳуқуққа хилоф ҳаракат ва зарар ўртасидаги сабабий боғланиш, айб киради. Фуқаролик қонунчилигида етказилган зарар учун жавобгарликнинг умумий шартларини белгиловчи бош деликт билан бирга бир қатор вазиятларни назарда тутиладики, уларнинг ҳар бирида махсус қоидалар қўлланилади ва алоҳида деликтлар деб юритилади. Масалан, ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик (ФКнинг 999-модаси), вояга етмаган шахслар томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик (ФКнинг 993-моддаси) ва бошқалар. Зарар етказишдан келиб чиқадиган жавобгарлик асоси ва шартлари. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар учун жавобгарлик асоси сифатида жабрланувчининг субъектив фуқаролик ҳуқуқларини бузилиши билан боғлиқ бўлган юридик факт – зарарнинг мавжудлиги ҳисобланади. Жавобгарлик шартлари эса, жавобгарлик асосларини тавсифловчи ва тегишли санкциялар қўлланилиши учун зарур бўлган қонунда белгиланган талаблардир. Шундай қилиб, фуқаролик ҳуқуқий жавобгарлик асослари ва шартлари бир-бири билан узвий боғлиқ унсурлар ҳисобланади. Фуқаролик ҳуқуқи назариясида фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асослари хусусида якдил фикрлар мавжуд эмас. Баъзи муаллифлар ҳуқуқбузарга жавобгарликни юклаш учун зарур бўлган умумий, анъанавий шартлар йиғиндиси сифатида «фуқаролик ҳуқуқбузарлик таркиби» ни эътироф этишади 24 . Бошқа гуруҳ муаллифлар ушбу концерцияни танқид қилишиб, жиноят ҳуқуқидаги жиноят таркиби қоидаларини фуқаролик- ҳуқуқий муносабатларга татбиқ этилишини мақсадга мувофиқ эмас деб ҳисоблашади 25 . Шу билан бирга фуқаро лик ҳуқуқбузарликнинг «чекланган» 24 Алексеев С.С. О составе гражданского правонарушения// правоведение.1958.№1.; Матвеев Г.К. Основания гражданско-правовой ответсвеннсоти.-М.:Юрид.лит.1970.; Иоффе О.С. Ответсвенность по гражданскому праву.-Л.1958. 25 Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право.-М.:1998.-568 с.; Оқюлов О. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асослари//Қонун ҳимоясида.1999.№9.-Б.16-19.Эгамбердиева Н.Ҳ. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асослари ва шакллари. Юрид.фан.номз.дисс…Автореф.-Т.:2006. таркиби мавжуд бўлган ҳолатлар (фуқаролик қонун ҳужжатларида айбсиз жавобгарлик ҳолати ҳолати мавжуд бўлиб, айб фуқаролик ҳуқуқбузарлик таркибига кирмайди) ҳам деликт мажбуриятлари учун жавобгарлик асослари ва усулларини анъанавий ҳуқуқбузарлик таркиби» доирасида белгилаш баҳсли эканлигин кўрсатади. Ҳуқуқбузарлик концепциясини фуқаролик ҳуқуқида қўллаш мумкин эмаслиги таъкидлаб, О.Оқюлов шартномали мажбуриятлар учун жавобгарлик ва деликт мажбуриятларини бузганлик учун жавобгарликда фуқаролик-ҳуқуқбузарлик таркиби икки хил бўлишини кўрсатиб ўтади. Шу билан бирга жиноий ва маъмурий ҳуқуқбузарлик таркибини фуқаролик ҳуқуқбузарлик таркибига бевосита кўчириш, фуқаролик ҳуқуқи предмети ва тамойилларига зид эканлигини айтиб ўтади 26 . Мазкур фикрларни давом эттириб Ж.Бобоев ва Н.Эгамбердиева лар деликт мажбуриятларида жавобгарлик асосини субъектив фуқа ролик ҳуқуқларининг бузилиши ташкил этади, бироқ бу асоснинг ўзи фуқаролик- ҳуқуқий жавобгарликни белгилаш учун етарли бўлмайди, бунинг учун қонун ҳужжатларида кўзда тутилган шартлар бўлиши лозим деб ҳисоблашади 27 . Шу маънода таъкидлаш лозимки, гарчи фуқаролик ҳуқуқбузар лик таркибини баҳсли эканлиги айтиб ўтилсада, ҳозирги кунда бу «таркиб» илмий жиҳатдан рад этилган эмас. Зеро, деликт мажбуриятларида зарарнинг мавжудлиги билан бирга, фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг шартлари ҳисобланган: ғайриқонуний ҳатти-ҳаракат, зарар етказувчи ҳаракати (ҳаракатсизлиги) ва зарар ўртасидаги сабабий боғланиш ва айбнинг мавжуд бўлиши фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликни қўллаш имконини беради. Деликт мажбуриятлари бўйича субъектив фуқаролик ҳуқуқи нинг бузилиши зарар етказилиши факти сифатида баҳоланади. Деликт жавобгарлигининг асоси деганда, фуқаро ёки юридик шахснинг мол-мулкига ёхуд номоддий неъматлар – фуқаронинг ҳаёти, соғли ғига зарар етказилиш факти тушунилади. 26 Оқюлов О. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликни қўллаш асослари.// Қонун ҳимоясида. 1999.№9.-Б.16-19. 27 Бабаев Д.И. истеъмолчи ҳуқуқлари ва уларни бузганлик учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик муаммолари. Юрид.фан.номз.дисс…Автореф.-Т.:2005.; Эгамбердиева Н.Ҳ. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асослари ва шакллари. Юрид.фан.номз.дисс…Автореф.-Т.:2006. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, баъзи мутахассислар фуқарлик- ҳуқуқий жавобгарликнинг шу жумладан деликт жавобгарлигининг асоси сифатида ҳуқуқбузарликни эътироф этишади 28 . Бироқ, бунда муайян ҳатти- ҳаракатни ҳуқуқбузарлик сифатида квалификация қилиш учун қонун ҳужжатларида белгиланган жавобгарлик шартлари мавжуд бўлиши лозим. Жавобгарлик асоси эса уни татбиқ этиш имкони мавжудлиги англатади, лекин бунда ҳам қонун ҳужжатларида белгиланган шартлар бўлиши керак. Шу муносабат билан фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асоси бу ҳуқуқбузарлик эмас, зарарнинг мавжудлиги ҳисобланади. Муайян фактнинг ҳуқуқбузарлик эканлигини белгиловчи шартлар жавобгарлик татбиқ этилаётганда аниқланиши лозим. Ҳуқуқий адабиётларда зарарни деликт жавобгарлиги шартларидан бири сифатида қараш кенг тарқалган 29 . Шу билан бирга зарарни деликт жавобгарлигининг шартлари жумласига киритмаган муаллифлар ҳам мавжуд 30 . Дарҳақиқат, зарарнинг мавжудлиги деликт мажбуриятларида жавобгарлик шарти ҳисобланмайди. Зеро, бу ҳолда ўзига хос қарама- қаршилик вужудга келади. Чунки, зарар етказганлик учун жавобгарлик шарти сифатида шу зарарнинг ўзи белгиланиши мантиқ сиз ҳолат бўлиб қолади. Зарар (зарарнинг мавжудилиги) бошқа шахснинг субъектив фуқаролик-ҳуқуқларини бузган шахсга жавобгарликни татбиқ этиш асосидир. Зарар деликт жавобгарлигининг асоси сифатида. Зарар (зарарнинг мавжудлиги) деликт жавобгарликнинг бевосита зарурий асоси ҳисобланади. 28 Малеин Н.С. Правонарушение: понятие, причины, ответственноть.-М.:1985.-130-133 с.; Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи.-Т.:ТДЮИ.2005.-176 б.; Эгамбердиева Н.Ҳ. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асослари ва шакллари. Юрид.фан.номз.дисс…Автореф.-Т.:2006.-13 б. 29 Гражданское Право.Учебник.Часть II/Под.ред.А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого.-М.:Проспект.2000.-702 с.; Белякова А.М. Имущественная ответственность за причинение вреда.-М.:1979.-27 с.; Смирнов В.Т., Собчак А.А. Общее учение о деликтных обязательствах в гражданском праве.-Л.:ЛГУ.1983.-31 с.; Саттарова М.Ф. проблемы возмещения вреда, причиненного предпринимателям незаконными актами должностных лиц. Автореф.дисс….к.ю.н.-Т.:2004.-15 с. 30 Иоффе О.С. обязательтственное право.-М.:1975.-798 с.; Гражданское право: В 2 т. Том II. Полутом 2: Учебник/отв.ред.Е.А.Суханов.-М.:БЕК.2002.-370 с.; Оқюлов О. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликни қўллаш асослари.//Қонун ҳимоясида. 1999.№9.-Б.18-19. Зарар мавжуд бўлмаганда деликт жавобгарлик ҳақида сўз бўлиши ҳам мумкин эмас. Агар, баьзи ҳолларда шартнома билан белгиланадиган жавобгарлик мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун кредиторга зарар етказилиш ёки етгазилмаслигидан қатъи назар, бегиланса, шартномадан ташқари билгиланадиган жавобгарлик зарар бўлмаган тақдирга вужудга келиши мумкин эмас 31 . Деликт жавобгарлигининг асоси сифатида зарар деганда фуқаро лик ҳуқуқи субъектига тегишли мол-мулк шикастланиши ёки нобуд бўлиши натижасида, шунингдек фуқаронинг соғлиғига шикаст етиши ва вафоти натижасида вужудга келадиган салбий мулкий ва номулкий оқибатлар тушунилади. ФКнинг 14-моддасида эса, зарар тушунчаси бузилган ҳуқуқни тиклаш воситаси сифатида таърифланади. Шу билан бирга бозор муносабатлари шароитида зарарнинг икки кўриниши мавжуд бўлиши ҳам мазкур моддада ифодаланган. Ушбу моддага мувофиқ, зарар деганда ҳуқуқи бузилган шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиши лозим бўлган харажатлари, унинг мол-мулки йўқолиши ёки шикастланиши (ҳақиқий зарар), шунингдек бу шахс ўз ҳуқуқлари бузилмаганида одатдаги фуқаролик муомаласи шароитида олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромадлари (бой берилган фойда) тушунилади. Н.Эгамбердиева эса зарар тушунчасини қуйидаги уч ҳолат асосида тушунишни таклиф этади: а) ҳақиқий зарар; б) бой берилган фойда; в) маънавий зарар 32 . Албатта зарар тушунчасини бундай тартибда уч «турга» бўлиш ўзига хос назарий аҳамиятга эга ҳисобланади. Зеро, етказилган зарар миқдорини аниқ лашда ва жавобгарликни белгилашда зарарни ўзига хос тарзда «туркумлаш» муҳим ўрин тутади. 31 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи (II-қисм).-Т.:Адолат.1999.-340 б. 32 Эгамбердиева Н.Ҳ. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асослари ва шакллари. Юрид.фан.номз.дисс… Автореф.-Т.:2006.-15 б. ФКнинг 985-моддасига мувофиқ, зарар «шахсга» ёки «мол-мулкка» етказилади. Мол-мулкка етказилган зарар деганда, одатда шахснинг мулкий мол-мулки камайиши ёки уларнинг қиймати пасайиши тушунилади. Баъзан, мулкий зарар жабрланувчининг зарар етказишдан олдинги ҳолати ва кейинги ҳолати ўртасидаги мулкий фарқ сифатида ҳам белгиланади. Шахсга зарар етказишда ҳуқуқбузарлик объекти бўлиб, номоддий неъмат ҳисобланган – фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғи тушунилади. Бироқ, мазкур зарар бўйича мажбурият вужудга келишида асосий эътибор мулкий ҳолатга қаратилади, яъни мулкий зарар қопланади. Қонун ҳужжатларида кўзда тутилган ҳоллардагина маънавий зарар ундирилади. Бироқ ҳамма вазиятларда ҳам зарар мулкий кўринишда қопланади. Зеро, фуқаролик- ҳуқуқий жавобгарлик ҳар доим мулкий кўринишда намоён бўлади 33 . Таъкидлаш лозимки, фуқаролик ҳуқуқида зарар тушунчаси билан бирга, зиён тушунчаси ҳам қўлланилади. ФКнинг 1009-моддаси боқувчиси вафот этганлиги натижасида зиён кўрган шахсларга зарарни қоплаш қоидаларини белгилайди. Бироқ, фуқаролик қонунучи лигида бу икки тушунча ўртасида фарқ борлиги эътироф этилмайди. Кўпчилик вазиятлар «зарар» ва «зиён» атамалари синоним сўзлари сифатида қўлланилади. Шу билан бирга пул кўринишидаги зарар (русча - убыток) атамаси ҳам мавжуд бўлиб, одатда бу атама мутахасисслар томонидан мулкий зарарнинг пул кўринишидаги ифодаланиши сифатида талқин этилади 34 . Зарарнинг мазкур кўринишлари ўзига хос мустақил аҳамият касб этмаслигини таъкидлаган ҳолда маънавий зарар деликт мажбуриятларида алоҳида ўрин тутишини эътироф этиш лозим. Деликт жавобгарлигининг шартлари. Зарар етказилганда фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик белгиланиши учун зарарнинг мавжуд бўлиши билан бирга, қонун ҳужжатларида белгиланган шартлар ҳам мавжуд бўлиши талаб этилади. Бундай шартлар бош деликт тамойилидан келиб чиқади ва қонун ҳужжатларида бошқача ҳолат назарда тутилмаган бўлса, 33 Зокиров И.Б. Фуқаролик ҳуқуқи. I- қисм .- Т .: ТДЮИ .2006.-10 б . 34 Гражданское право: В 2 т. Том II. Полутом 2: Учебник/отв.ред.Е.А.Суханов.-М.:БЕК.2002.-371 с зарар етказишнинг барча ҳолатлари учун татбиқ этилади. Деликт жавобгарлиги (зарар етказганлик учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик) нинг шартлари – бу ҳуқуқбузарга тегишли жавобгарлик чораси – санкцияни белгилашда, яъни, уни зарарни қоплаш мажбуриятини бажаришга мажбур қилишда амал қилиниши лозим бўлган умум мажбурий талаблардир. Деликт мажбуриятлар ва улардан келиб чиқадиган деликт жавобгарлик қуйидаги шартлар асосида вужудга келади: - зарар етказган шахс хатти-ҳаракати ҳуқуққа хилофлиги; - зарар етказувчининг ҳуқуққа хилоф ҳатти-ҳаракати ва етказилган зарар ўртасидаги сабабий боғланиш; - зарар етказган шахснинг айби. Зарар етказувчи ҳатти-ҳаракатининг ҳуқуққа хилофлиги. Деликт жавобгарлигининг шарти сифатида зарар етказувчи шахс ҳаракатининг ҳуқуққа хилофлиги ФКда қонуний ҳаракатлар туфайли етказилган зарар қонунда назарда тутилган ҳолларда тўланиши лозимлиги қоидасидан келиб чиқади (ФК 985-моддасининг 55-қисми). Бунга мувофиқ, ғайриқонуний ҳаракат туфайли етказилган зарар тўлиқ қопланиши лозим. Умумий қоидага кўра шахснинг ҳаркатлари ҳуқуқ нормаларида белгиланган қиодаларни, ҳамда бир вақтнинг ўзида муайян шахснинг субъектив ҳуқуқларини бузса ҳуқуққа хилоф ҳисобланади. Масалан, фуқаро катта тезликда югуриб кета туриб, қаршисидан келаётган кишини туртиб кетди, - дейлик натижада иккинчи фуқаронинг йиқилиб тушиши натижасида унинг қўли синди, яъни соғлиғига жиддий зарар етказилди. Бунда инсон ҳаёти ва соғлиғини ҳимоя қилиш тўғрисидаги объектив ҳуқуқ нормаси, ҳамда у билан бир вақтда жабрланувчининг соғлиққа нисбатан субъектив ҳуқуқи бузилди. Деликт мажбуриятларида зарар етказувчи ҳаракатнинг ҳуқуққа хилофлиги презумпцияси амал қилади. Бу қоида бош деликт тамойилиданга таянади. Мазкур тамойилга мувофиқ, шахсларнинг мол-мулкига ёки фуқаронинг соғлиғига етказилган ҳар қандай зарар қонун ҳужжатларида бошқача ҳолат белгиланмаган бўлса, ҳуқуққа хилоф деб баҳоланиши лозим. Шу билан бирга жабрланувчига зарар етказувчи ҳаракатининг ҳуқуққа хилофлигини исботлаш мажбурият юклатилмайди, аксинча зарар етказувчининг ҳаракати ҳуқуққа хилоф тахмин қилинади. Яъни, зарар етказувчи ўз ҳаракатларини ҳуқуқ хилоф эмаслигини исботламагунича, унинг ҳаракати ҳуқуққа хилоф – деб ҳисобланади. Маълумки, ҳуқуққа хилоф хулқ атвор одатда шахсларнинг мулкий манфаатлари доирасидаги юқотишларга сабаб бўладиган фаол ҳаракатлар орқали намоён бўлади. Шу билан бирга шахсий номулкий манфаатлар соҳасида ҳам фаол ҳаракатлар орқали ҳуқуққа хилоф хулқ-атвор намоён бўлиши мумкин. Масалан, фуқаронинг номга бўлган ҳуқуқидан ғайриқонуний тарзда фойдаланиш натижасида етказилган зарар қопланиши лозим (ФКнинг 20-моддаси). Зарар етказувчи хулқ-атворининг ҳуқуққа хилофлиги нафақат фаол ҳаракат орқали, балки ҳаракатсизлик натижасида ҳам намоён бўлиши мумкин. Бунда ҳаракатсизлик деганда, шахснинг муайян ҳаракатни амалга ошириши керак бўлганда, унинг шу ҳаракатни бажармаганлиги тушунилади. Масалан, корхонада меҳнат ва фуқаролар хавфсизлигини таъминланмаслиги натижасида баъзи ходимларнинг заҳарли газдан заҳарланиши, корхона маъмуриятини ҳуқуққа хилоф ҳаракатсизлиги натижасида баҳоланади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2005 йил 11 февралдаги 60-сонли Қарори билан тасдиқланган «Ходимларга уларнинг меҳнат вазифаларини бажариш билан боғлиқ ҳолда жароҳат ланиши, касб касалликларига чалиниши ёки саломатликнинг бошқа хил шикастланиши туфайли етказилган зарарни тўлаш» Қоидалар нинг 3-банидаг мувофиқ, иш берувчи томонидан ижтимоий-иқтисо дий, ташкилий-техник, санитария- гигиена ва даволаш-профилактика чоралари ҳамда соғлом ва хавфсиз меҳнат шароитлари яратиш тадбирлари таъминланмаганлиги (меҳнатни муҳофаза қилиш, техника хавфсизлиги, саноат санитарияси қоидалари ва шу кабиларга риоя қилмаслик) туфайли олинган меҳнат жароҳати унинг айби билан содир этилган деб ҳисобланади 35 . Ҳаётда зарар етказилган бўлсада, зарар етказувчининг ҳаракат лари ҳуқуққа хилоф бўлмаган вазиятлар ҳам кўплаб учрайди. Умумий қоидага кўра, қонуний ҳаракатлар натижасида етказилган зарар қоп ланмайди. Бироқ мазкур қоидага истосно сифатида ФКнинг 985-мод даси 5-қисмида қонуний ҳаракатлар туфайли етказилган зарар қо нунда назарда тутилган ҳолларда тўланиши лозимлиги белгиланган. Зарар етказувчи ҳаракати шахснинг хизмат вазифасини бажариши ёки қонун ҳужжатларида ёхуд бошқа касбий йўриқномада белгиланган доирада амалга оширилган бўлса қонуний ҳисобланади. Масалан, ўт учирувчилар ёнғинни ўчириш вақтида ёнғин атрофидаги мол-мулкка ҳам зарар етказишлари мумкин. Бунда агар ўт ўчирувчи белгиланган қоидаларга амал қилган ҳолда ҳаракат қилган бўлсалар етказилган зарар қопланмайди. Шу билан бирга муайян ҳудудда эпедимий, эпизотия тарқалганда санэпидстанция ходимлари томонидан уй ҳайвонларининг йўқ қилиб ташланиши, агар бу касалликларнинг олдини олишга хизмат қилса қонуний ҳаракат сифатида эътироф этилади ва етказилган зарар қопланмайди. Жабрланувчининг розилиги билан амалга оширилган ҳаракат натижасида зарар етказилса, бундай ҳаракат ҳам ҳуқуққа хилоф ҳисобланмайди. Бунда жабрланувчининг муомалага лаёқатли бўлиши ва ўз хоҳишини эркни ифодаланган бўлиши талаб этилади (масалан ички аъзоларни трасплентация қилиш, қон топшириши ва шу кабилар). Шу билан бирга жабрланувчининг хоҳиши ҳам қонуний бўлиши шарт. Агар фуқаро ихтиёрий равишда муайян дори воситасида ўзини ўлдиришни тиббиёт ходимларидан сўраса, Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ, бундай талабни амалга ошириш ғайриқону ний ҳисобланади. Эфтаназия (ўз хоҳишига кўра ўлимни танлаш) ҳуқуқи нидерландияда шахсий ҳуқуқ сифатида мустаҳкамлаб қўйил ган, амммо бундай ҳуқуқни Ўзбекистонда 35 "Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами", 2005 йил, 5-6-сон, 35-модда. эътироф этиш мақсадга мувофиқ эмас. Чунки, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига, диний қадриятларга, ахлоқий негизларга мутлақо зиддир 36 . Зарарнинг қонуний асосларда етказилиши мумкинлигининг кенг тарқалган ҳолати бу зарурий мудофа ҳолатида етказилган зарар ҳисобланади 37 . ФКнинг 987-моддасига мувофиқ, зарурий мудофаа ҳолатида етказилган зарар, агар бунда мудофаа чегарасидан чиқил маган бўлса, тўланмайди. Агар ғайриқонуний тажовуздан ҳимояла ниш пайтида ҳимояланувчи учинчи шахсга зарар етказган бўлса, бу зарар тажовуз қилган шахс томонидан тўланиши лозим. Шахсга унинг жиноий ҳаракатларининг пайини қирқиш ёхуд уни ушлаш ва тегишли органларга олиб бориш сабабли етказилган зарар тўланмай ди. Зарурий мудофа чегарасидан четга чиқиб етказилган зарарлар эса умумий асосларда қопланади. Бироқ, бунда зарар етказилишига сабаб бўлган жабрланувчи айбининг даражаси ва зарар етказувчининг айби даражаси ҳисобга олиниши лозим. Бу ҳолатда ҳуқуққа хилофликнинг мавжуд эмаслиги деликт мажбуриятлари вужудга келишини ва унга мос равишда етказилган зарар учун жавобгарлик вужудга келишини истисно этади. Бироқ, ФКда қонуний ҳаракат натижасида зарар етказганлик учун жавобгарликни назарда тутувчи ҳолат ҳам белгиланган. ФКнинг 988- моддасида белгиланган охирги зарурат ҳолатида етказилган зарар учун жавобгарлик белгиланган. Мазкур моддага мувофиқ, охирги зарурат ҳолатида етказилган зарар, яъни зарар етказган шахснинг ўзига ёки бошқа шахсларга таҳдид солган хавфни бартараф этиш учун охирги зарурат ҳолатида етказилган зарар, агар бу хавф мазкур ҳо латларда бошқа воситалар билан бартараф этилиши мумкин бўлмаса, зарар етказган шахс томонидан тўланиши лозим. Бундай зарар етказилган ҳолатларни ҳисобга олиб, суд уни тўлаш мажбуриятини зарарни етказган шахс учинчи шахснинг манфаатини кўзлаб 36 Насриев И. Шахсий номулкий ҳуқуқларни амалга ошириш ва муҳофаза қилишнинг фуқаролик-ҳуқуқий муаммолари.-Т.: Ғ.Ғулом нашриёти.2006.-37 б. 37 Зарурий мудофа тушунчаси, унинг чегараси Жиноят кодексида белгиланган. ҳаракат қилган бўлса, ўша шахсга юклаши ёхуд бу учинчи шахсни ҳам, зарар етказган шахсни ҳам зарарни тўлашдан тўлиқ ёки қисман озод қилиши мумкин. Бироқ шу ўринда таъкидлаш лозимки, охирги зарурат ва зарурий мудофа ҳолатида етказилган зарар деликт жавобгарлиги ҳисоблан майди 38 . Чунки, бунда зарар етказувчи ҳаракатнинг ҳуқуққа хилофлиги мавжуд эмас ва унинг хулқ-атвори салбий баҳоланмаслиги лозим. Шунинг учун ҳам ФКнинг 987 ва 988 моддаларида «жавобгарлик» атамалари қўлланилмайди ва бу ўринда ФК ўзига хос «нейтрал» ҳолатни ифодалайди. З арар етказувчининг ҳуқуққа хилоф ҳатти-ҳаракати ва етказилган зарар ўртасидаги сабабий боғланиш. Сабабий боғлани шининг мавжудилиги деликт жавобгарлигининг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Агар шахс муайян зарар етказмаган бўлса у айбдор ҳисобланмайди. Зеро, қонун зарар уни етказган шахс томонидан қопланишини назарада тутади (ФКнинг 985-моддаси). Таъкидлаш лозимки, сабабий боғланиш фалсафий унсур ҳисоб ланади. Сабабий боғланиш табиат ва жамиятдаги объектив мавжуд алоқадорликларни ифодалайди. Бунда бир воқелик сабаб сифатида намоён бўлса, иккинчиси бу сабаблар оқибати сифатида ифодаланади 39 . Сабаб билан оқибат ўртасида узвий алоқа мавжуд. Сабаб доимо оқибатдан олдин пайдо бўлади, негаки, оқибат сабаб таъсирининг натижасидир. Бундан келиб чиқадики, башарти, сабаб у ёки бу натижа (зиён етказиш) юзага келишидан олдин пайдо бўлган бўлсагина, шахснинг қонунга хилоф ҳаракатини келтириб чиқариши мумкин. Оқибат эса доимо сабаб таъсирининг натижасидир. Бунинг маъноси шундаки, ҳуқуқбузарлик доимо анан шу ҳуқуқбузарликка (сабабга) хос муайян ҳуқуқий оқибатлар (оқибат) келтириб чиқарилади 40 . 38 Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик судининг «Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 4 мартдаги «Хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий ночорлиги ва шартнома мажбуриятларининг бажарилиши учун мансабдор шахсларнинг жавобгарлигини кучайтириш тўғрисида» ги Фармонини тадбиқ этиш билан боғлиқ масалалар тўғрисида» ги 1998 йил 9 апрелдаги 72-сонли Қарори. 39 Гражданское право: В 2 т. Том II. Полутом 2: Учебник/отв.ред.Е.А.Суханов. -М.: БЕК. 2002. -371 с 40 Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи.-Т.:ТДЮИ.2005.-176 б. Етказилган зарарни қоплаш тўғрисидаги муайян ишни кўриб чиқишда юридик аҳамиятга эга бўлган сабабий боғланиш масаласини ҳал қилишда қийинчилик туғилганда, бу натижа (мол-мулкнинг шикасланиши ёки нобуд бўлиши, инсоннинг ҳаётига тажовуз қилиниши шу кабилар) деярли ҳар доим бирхил бўлмаган қатор ҳолатлар - сабаблар натижаси эканлигидан келиб чиқиш лозим. Бунда асосий вазифа уларнинг орасидан асосий, ҳал қилувчи ва бош ҳолатни ажратиб олиш ҳисобланади. Оқибатни вужудга келтирувчи иккиламчи, тасодифий, жузъий шартлар ҳисобга олинмаслиги лозим. Мазкур вазифани ҳал этишда суьялар нафақат ўз билим ва тажрибаларига таянадилар, балки фан, техника, ишлаб чиқариш ва шу каби тегишли соҳанининг мутахассислари бўлган экспертларни ҳам жалб этадилар. Турли воқеликлардаги сабабий боғланиш ўзига хосдир. Зеро, бунда ҳар бир натижа ўзининг сабабига эга. Сабабий боғланишни аниқлаш да тахминлар фаразлар, тайёр гепотизалар бўлиши мумкин эмас. Зарар етказувчи айби деликт жавобгарлигининг шарти сифатида. Айб учун жавобгарлик тамойили умумий аҳамиятга эга бў либ, у «бош деликт» тушунчасининг мажбурий унсури ҳисобланади. Баъзан қоунун мазкур тамойилдан истисно ҳолатларни ҳам белгилайди, бироқ бу мазкур тамойилни рад этиш учун асос бўла олмайди. Таъкидлаш лозимки, фуқаролик ҳуқуқида узоқ муддат мобайнида айбни шахснинг ўз ҳатти- ҳаракатларига нисбатан руҳий муносабати сифатида талқин этиш концепцияси амал қилиб келган. Айбни бундай тушуниш деликт жавобгарлиги учун ҳам хос бўлган 41 . Айб тушунчасининг замонавий талқинига кўра, айбни ҳуқуқбузарнинг ўз ҳатти-ҳаракати ва унинг натижасига нисбатан «руҳий муносабати» сифатида талқин этиш амалий жиҳатдан фойдасиздир 42 . Айбдорлик ёки айбсизлик масаласини шахснинг ўз ишлари ва мажбуриятларига нисбатан муносабатини таҳлил қилиш орқали ҳал қилиши мумкин. И.Зокировнинг фикрича, айб деганда шахснинг 41 Иоффе О.С. Обязательственное право.-М.:юрид.лит.1975.-128 с; Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи.- Т.:ТДЮИ.2005.-190-191 б. 42 Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право.-М.:1998.-568 с. мажбуриятини бажаришга талаб қилинган тарзда муносабатда бўлмаганлиги, қонун ва ахлоқ талабларига мувофиқ риоя қилмаганлиги тушунилади 43 . Агар шахс муайян вазиятда зарур бўлган масъулият ва кузатувчанликни намоён эта олган бўлса, унда бу шахсни айбсиз деб топиш мумкин. Мазкур ҳолатлар одатда айбнинг эҳтиётсизлик шакли учун хосдир. Қасд шаклидаги айбда эса бир шахснинг бошқа шахсга мулкий зарар етказишга қаратилган ҳаракат ёки ҳаракатсизлиги аҳамиятга эга бўлади. Деликт жавобгарлигининг асоси ҳисобланган айб тўғрисидаги умумий қоида қонунчиликда шундай ифодаланади: зарар етказган шахс, агар зарар ўз айби билан етказилмаганини исботласа, зарарни тўлашдан озод қилинади (ФКнинг 985-моддаси 4-қисми). Мазкур нормада деликт жавобгарлигининг шарти ҳисобланган айб билан боғлиқ қуйидаги икки масала ўз ечимини топган: - деликт жавобгарлигинигг шартларидан бири сифатида зарар етказувчининг айби ҳисобланади; - зарар етказувчининг айби тахмин қилинади, яъни қонун унинг айбдорлиги презумпциясини белгилайди ва жабрланувчини зарар етказувчи айбини исботлашдан озод қилади. Деликт жавобгарлигининг шарти ҳисоблангана айбнинг умумий асослари билан бирга ФКнинг 985-моддаси 4-қисми уни истисно этувчи ҳолтани ҳам белгилайди: қонунда зарар етказган шахснинг айби бўлмаган тақдирда ҳам зарарни тўлаш назарда тутилиши мумкин. Бундай истисно махсус деликтлар ҳақидаги қоидаларда белгиланган. Масалан, ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик (ФКнинг 999- моддаси), суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура органлари ва суднинг қонунга ҳилоф ҳаракатла ри туфайли етказилган зарар учун жавобгарлик (ФКнинг 991-моддаси) да айбсиз жавобгарлик ҳолатлари белгиланган. Деликт ҳуқуқида айбнинг турли шакллари мавжуд: қасд, эҳтиёт сизлик, қўпол эҳтиётсизлик ва бошқалар. Бироқ жиноят ҳуқуқидан фарқ қилиб 43 Зокиров И.Б. Фуқаролик ҳуқуқи. I- қисм . - Т .: ТДЮИ . 2006. -334 б . фуқаролик-ҳуқуқида айбнинг даражалари жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолат сифатида эътироф этилмайди ва айбнинг даражаси зарарни қоплаш миқдорини аниқлашда аҳамиятга эга бўлмайди. Деликт муносабатлари иштирокчиларининг айби даражаси етказилган зарарни қоплашга таъсир этиши мумкин бўлган ўзига хос истисно ҳолат фуқаролик қонунчилигида ўз ифодасини топганда. Масалан, жабрланувчи ўзининг қўпол эҳтиётсизлиги туфайли зарарнинг юзага келишига ёки ортишига кўмаклашган бўлса, унда жабрланувчининг ва зарар етказувчининг айби даражасига қараб товон миқдори камайтирилиши лозим (ФКнинг 1004- моддаси). Агар мазкур вазиятда жабрланувчининг ҳаракатлари енгил (одатдаги) эҳтиётсизлик бўлга нида эди, етказилган зарар учун тўланадиган товон миқдори камайтирилмас эди. Зарар етказишни олдини олишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар. Деликт мажбуриятлари мавжуд ва вужудга келган ҳақиқий зарарларни қоплашни назарда тутади. Шу билан бирга ҳаётда шахсга ҳали зарар етказилмаган бўлсада, зарар етиш хавфи мавжуд бўлган ҳолатлар кўп учрайди. Бундай ҳолатлар одатда энергиянинг турли шакллари ва замонавий технологиядан фойдаланиб амал ошириладиган ишлаб чиқариш фаолиятида кўп учрайди. Масалан, туман ҳоки миятининг қарорига кўра, аҳоли яшайдиган пунктидан узоқ бўлмаган жойда ахлат куйдиришга мўлжалланган кучли песлар қурилиши режалаштирилди. Эколог мутахассислар, врачларнинг хулосасига кўра, мазкур иншоотнинг қурилиши ҳудудда истиқомат қилаётган аҳоли саломатлигини ёмонлашувига, турли юқумли касалликларнинг келиб чиқишига ва бошқа салбий оқибатларга олиб келар экан. Айнан мана шундай мисолни кимё ва цемент заводларига нисбатан ҳам айтиш мумкин. Тожикистонда жойлашган Турсунзода Алюминий завод ҳам ўша ҳудудда яшаётган аҳоли соғлиғига салбий таъсир кўрсатаётган лиги фикримизнинг далилидир. Таъкидлаш лоимки, амалдаги ФК кучга киритилгунга қадар фуқаролик қонунчилигида фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини келажакда етказилиши мумкин бўлган зарарлар хавфидан ҳимоя қилиш воситаси мавжуд эмас эди. ФКнинг 986-моддасида ана шундай ҳимоя воситаси – зарар етказишнинг олдини олиш белгиланган. Зеро, бу ҳимоя воситасини деликт мажбуриятлари билан узвий боғлиқ бўлган алоҳида мажбурият, - деб баҳолаш мумкин. Биринчидан, ФКда келгусида зарар етиш хавфи мавжудлиги ҳолати белгиланган бўлиб, бу ҳолат деликт мажбурияти билан боғлиқ бўлмайди (ФКнинг 986-моддаси 1-қисми). Бу ерда фақатгина зарарнинг вужудга келиш хавфи мавжуд, зарарнинг ўзи ҳали мавжуд эмас. Иккинчидан, ФКнинг 986- моддасида корхона, иншоотдан фойдаланиш ёхуд бошқа ишлаб чиқариш фаолиятининг оқибати бўлган ҳолатни назарда тутади ва ҳолат деликт мажбурияти билан боғлиқ, лекин бу фаолият зарар етказишда давом этмоқда ёки янги зарар етказиш хавфини вужудга келтирмоқда. Бу ҳолатда зарар етказиш хавфи билан боғлиқ бўлган мажбурият, шу вазиятда вужудга келган деликт мажбуриятлари билан боғлиқ бўлади, гарчи мустақил мазмунга эга бўлса ва мустақил оқибатларни вужудга келтирса-да. Мазкур ҳолатлатлардан келиб чиқиб, айтиш мумкин, келгусида зарар етказилиши хавфидан келиб чиқадиган, шу билан бирга корхона, иншоотдан фойдаланиш ёхуд бошқа ишлаб чиқариш фаолиятининг оқибатида етказилган ва зарар етказилиш давом этаётган мажбуриятларга мувофиқ, уни амалга ошираётган ёки амалга ошириш истагида бўлган шахс (эҳтимсол тутилган зарар етказувчи) тегишли фаолиятни тўхтатиб туриш ёки тугатишга мажбур, келгусида ўзига зарар етказилиш хавфи бор бўлган шахс бундай хавфни юзага келтирадиган фаолиятни тақиқлаш тўғрисида даъво қўзғатишга ҳақли. Мазкур вазиятлар вужудга келиш асоси бўлиб, келгусида зарар етказиш хавфи фактининг намоён бўлиши, шу билан бирга корхона, иншоотдан фойдаланиш ёхуд бошқа ишлаб чиқариш фаолиятининг оқибати ҳисобланади. Бунда хавф реал бўлиши, шахснинг субъектив қарашларидан ва муайячн вазиятга нисбатан ҳиссиётларидан келиб чиқмаслиги лозим. Юридик шахснинг ёки фуқаронинг ўз ходими томонидан етказилган зарар учун жавобгарлиги. Маълумки, юридик шахс номидан унинг фаолиятини унинг органлари, раҳбарлари ва ходимлари амалга оширадилар. Одатда юридик шахс ходимининг хизмат вазифаси бўйича бажарган иши ва унинг натижалари юридик шахсга нисбатан ҳуқуқ ва мажбуриятлар вужудга келтиради. Шу муносабат билан юридик шахс ўз ходим томонидан учичнчи шахсларга етказилган зарарни тўлайди. Айнан шу қоидани бошқа фуқаронинг ёлланма меҳнатидан фойдаланаётган фуқарога нисбатан ҳам татбиқ этиш мумкин. Бозор муносабатлари шароитида бир фуқаронинг иккинчи фуқаро ёлланма меҳнатидан фойдаланиши одатдий ҳол сифатида қаралади. Бироқ, бунда иш берган фуқаро иш берувчи юридик шахслар каби ўз ходим етказган зарарларни қоплаш лозим. ФКнинг 989- моддасига мувофиқ, юридик шахс ёхуд фуқаро ўз ходими меҳнат (хизмат, лавозим) мажбуриятларини бажариб турган вақтида етказган зарарни қоплайди. Масалан, автопаркка тегишли автобус ҳайдовчи сининг эҳтиётсизлиги туфайли, фуқаро А.га тегишли девор шикастланади. Фуқаро А. етказилган зарарни ундириш тўғрисида судга мурожаат қилса, зарарни қоплаш мажбурияти ҳайдовчига эмас, автопарк зиммасига тушади. Мазкур вазиятда юридик шахс ёки ёлланма меҳнатдан фойдаланаётган фуқаронинг жавобгарлиги бировларнинг ҳаракатлари ва бировларнинг айби учун эмас, балки ўз айби учун белгиланадиган жавобгарлик бўлиб кўрилади 44 . Зеро, ходим ҳар доим юридик шахс ёки ўз иш берувчиси бўлган фуқаронинг вакили сифатида унинг номидан ҳаракат қилади. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар қоидаларига мувофиқ, меҳнат шартномаси асосида, шунингдек фуқаровий-ҳуқу қий шартнома асосида иш бажараётган фуқаролар, агар бунда ишларни бехатар олиб бориш юзасидан тегишли юридик шахснинг ёки фуқаронинг топшириғи бўйича ёки назорати остида ҳаракат қилган бўлсалар ёки ҳаракат қилишлари лозим бўлган бўлса, ходимлар деб эътироф этиладилар. 44 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи (II-қисм).-Т.:Адолат.1999.-342 б. Хўжалик ширкатлари ва жамиятлари, ишлаб чиқариш кооперативлари ўз иштирокчилари (аъзолари) томонидан улар ширкат ва жамият ёки кооперативнинг тадбиркорлик, ишлаб чиқариш ёки бошқа фаолиятини амалга ошириш вақтида етказилган зарарни қоплайди лар. Иштирокчиларнинг ширкат фаолияти билан боғлиқ бўлмаган ҳатти-ҳаракати натижасиа етказилган зарарлар эса хўжалик ширкати ва жамиятлари томонидан қопланмайди. Шу билан бирга коммандит ширкатида коммандитчи (ҳисса қўшувчи) ширкат фаолияти ёки ширкат аъзоларнинг ғайриқонуний ҳаракати натижасида етказилган зарар учун жавобгар бўлмайди (Ўзбекистон Республикасининг «Хўжалик ширкатлари ва жамиятлари тўғрисида»ги 2001 йил 6 декабр Қону нинг 30-моддаси). Давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, шунингдек уларнинг мансабдор шахслари томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик. ФКнинг 15-моддасига мувофиқ, давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ёки ушбу органлар мансабдор шахсларининг ғайриқонуний ҳаракатлари (ҳара катсизлиги), шу жумладан давлат органи ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлмаган ҳужжат чиқарилиши натижасида фуқарога ёки юридик шахсга етказилган зарар давлат томонидан ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи томонидан тўланиши керак. ФКнинг 15-моддаси оммавий ҳокимият органларининг умумий жавобгарлик асосларини белгилайди ва бунда оммавий ҳокимият органларининг мансабдор шахсларининг ғайриқонуний ҳаракатлари (ҳаракатсиз лиги) ва қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлмаган ҳужжат чиқарилиши натижасида етказилган зарарларгина қопланиши назарда тутилади. Таъкидлаш лозимки, мазкур ҳолат деликт жавобгарлигининг алоҳида тури ҳисобланади. Ушбу мажбуриятларнинг энг муҳим хусусияти шундаки, бунда зарар етказувчи бўлиб, ҳокимият ваколатларига эга бўлган оммавий ҳокимият органлари ва ўзларининг ҳокимият функцияларини асосида ҳаракат қиладиган ва ижро этадиган мансабдор шахслар ҳисобланади. Деликт мажбуриятларида субъекти сифатида давлат ҳокимияти барча тармоқларидаги органлари – қонунчи лик, ижроия ва суд органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, шунингдек фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари эътироф этиладилар. Мансабдор шахс бўлиб эса, махсус ваколат асосида ҳокимият вакили функциясини доимий ёки вақтинча амалга ошираётган фуқаролар ёхуд ҳокимият органларида, ушбу органлардан ташқа ридаги ташкилий-тартибот вазифасини амалга оширадиган мансабда ишлаётганлар ҳисобланадилар. Давлат органлари ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларининг мансабдор шахслари ҳисобланмайдиган бошқа барча ташкилотлар, шу жумладан, давлат ёки муниципал муассасалар (таълим, соғлиқни сақлаш, фан, маданият ва шу кабилар) улар томонидан етказилган зарарни ФКнинг 989-моддаси асосида қоплайдилар. Бу қоида давлат ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларида ушбу органларнинг ҳокимият ваколатларига эга бўлмаган ходимлари (масалан, вазирлик ёки идоранинг хавфсизлик хизмати бошлиғи, хўжалик бошқаруви раҳбари) ёхуд мансабдор шахс ҳисобланмайди ган шахслари (масалан, хизмат автомобили ҳайдовчиси) етказган зарарга нисбатан ҳам татбиқ этилади. Шу муносабат бу деликт мажбуриятларида мансабдор шахс атамаси жиноят-ҳуқуқий категория учун хос ҳисобланади. Юқорида санаб ўтилган ташкилот (орган) ва фуқаролар (мансабдор шахслар) ҳокимият ваколатларини амалга оширар экан, улар ўзларига шундай имкониятни яратиб берган оммавий-ҳуқуқий – тузилма – давлат номидан ҳаракат қиладилар. Шунинг учун ҳам давлат ўзнинг органлари ва мансабдор шахслари томонидан етказилган зарар учун жавобгар бўлади. Оммавий-ҳуқуқуқий тузилмалар ўз органлари ва мансабдор шахслари томонидан етказилган зарарларни ўз мулклари ҳисобидан қоплайдилар. Шу билан бирга қонун етказилган зарарни қоплаш суднинг қарори билан шу мансабдор шахслар зиммасига юкланиши мумкинлигини назарда тутади (ФКнинг 15-моддаси). Бош деликт тамойилига асосланадиган мулкий зарар учун жавобгарликнинг умумий шартларидан фарқ қилиб, жавобгарликнинг бу тури вужудга келишининг биринчи шарти сифатида жабрланувчи исботлаши лозим бўлган оммавий ҳокимият органи ёки унинг мансабдор шахси ҳаракати ёки ҳаракатсизлигининг ғайриқонунийлиги эътироф этилади. Бунда юқоридаги органлар ва шахслар ҳаракати нафақат ғайриқонуний, балки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга ҳам зид бўлиши, бшқача айтган ҳуқуққа хилоф бўлиши лозим. Мазкур ҳолатда бош деликт тамойилидан чекиниш ҳолати сифа тида зарар етказувчи ҳаракатнинг ҳуқуққа хилофлигини исботлаш ва зифаси жабрланувчига юклатилиши муҳим асосларга зга. Зеро, дав лат органлари ва уларнинг мансабдор шахсларининг ҳаракати нафа қат бир томонлама мажбурий, ҳокимият тусига эга балки, ўз табиати га кўра, кимнингдир мулкий манфаатлари билан тўқнаш келади ва бунда кимнгдир мулкий манфаатларига путур етиши табиий, бу эса битта ҳолат асосида улар ҳаракатини ҳуқуққа хилоф деб баҳолашга асос бўлмайди. Таъкидлаш лозимки, давлат фақатгина мукофотлар бериш ва совға-салом тарқатиш учун ташкил қилинмаган. Шу сабаб ли ҳам унинг органлари ва мансабдор шахсларининг ўз функцияла рин бажаришлари ҳар доим ҳуқуқийдир, гарчи бунда зарар етказилиш ҳолати вужудга келсада. Бу ҳаракатлар ваколатсиз ёки ваколатдан четга чиқиб амалга оширилганда ёхуд ҳокимият ваколатларидан ғаразли мақсадларда фойдаланилган бўлса ғайриқонуний ҳисоб ланади. Оммавий ҳокимият органларининг ҳаракатлари билан зарар етказилиши улар томонидан ҳокимият ваколатларини амалга оширишга хизмат қиладиган ҳуқуқий ҳужжат (буйруқ, йўриқнома, кўрсатма) ни қабул қилиниши шаклида намоён бўлади. Шу билан бирга мансабдор шахснинг зарар етказувчи ҳаракати унинг ҳуқуққа хилоф-хулқ атвори ёки оғзаки фармойиш бериш орқали ифодаланади. Шунингдек, мансабдор шахс томонидан фуқаролар ёки юридик шахслар учун мажбурий тусга эга бўлган тегишли ёзма фармойиш берилиши ҳам ғайри қонуний бўлса, етказилган зарар қопланиши лозим. Шундай қилиб, оммавий ҳокимияти органлари ва улар мансабдор шахсларининг ғайриқонуний ҳаракати деганда, нафақат, улар томонидан қабул қилинган ноқонуний норматив ёки индивидуал ҳуқуқий ҳужжат, балки ноқонуний тусга эга бўлган уларнинг амалдаги ҳаракатлари ҳам тушунилади. Оммавий давлат ҳокимияти ҳуқуқларини лозим даражада амалга оширмасликнинг ўзигина ҳуқуқа хилоф ҳисобланмайди, балки унинг органлари ва мансабдор шахсларининг ноқонуний ҳаракатлари, ҳоки мият мажбуриятларининг амалга оширлмаслиги – ҳаракатсизлиги ҳам ҳуқуққа хилофлик сифатида баҳоланади. Масалан, жабрланувчига мулкий зиён етказадиган тегишли рухсат ёки ҳужжатни беришни ноқонуний рад қилиш, давлат рўйхатидан ўтказишни рад қилиш ва ҳ.к. Умумий қоидага кўра давлат ҳокимияти органларининг ҳужжат лари қонуний ҳисобланади, шунинг учун ҳам мулкий жавобгарликни белгилаш учун дастлаб суд тартибида бундай ҳужжатларни ҳақиқий эмас деб топиш лозим бўлади. ФКнинг 12-моддасига мувофиқ, давлат органининг ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органининг қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлмаган ҳамда фуқаронинг ёки юридик шахснинг фуқаролик ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқлана диган манфаатларини бузадиган ҳужжати суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. Давлат органи ёки ўзини ўзи бошқариш органларининг ноқону ний ҳужжати натижасида фуқаролар ва юридик шахсларга етказилган зарарни қоплашнинг асоси сифатида бундай ҳужжатнинг қонун ёки бошқа ҳуқуқий ҳужжат нормасига зид келиши ҳисобланади. Бу ҳолат нафақат фуқаролик- ҳуқуқий тусига эга бўлган ҳужжатларга, балки фуқаролар ёки юридик шахсларнинг мулкий манфаатларига таллуқли бўлган барча норматив ҳужжатларга тегишлидир. Бошқача айтганда муайян ҳужжатнинг ҳуқуққа хилофлиги фуқаролик ҳуқуқи доираси дан ташқарида бўлиши ҳам мумкин, бироқ ушбу ҳужжат қабул қилиниши билан вужудга келган мулкий оқибат ҳар доим фуқаролик-ҳуқуқий тусга эга бўлади. Фуқаролик қонун ҳужжатларида оммавий ҳокимият органлари ва улар мансабдор шахслари етказган зарари учун жавобгарлик шартлари тўғрисида бошқа кўрсатмалар мавжуд эмас. бу эса ўз навбатида бундай жавобгарлик деликт жавобгарлигининг умумий асосларида белгиланиши англатади. Шу билан бирга, бу жавобгарлик мавжудлиги назарда тутиладиган зарар етказувчи – ҳокимият органи ёи мансабдор шахс айбига асосланади. Суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура органлари ва суднинг қонунга ҳилоф ҳаракатлари туфайли етказилган зарар учун жавобгарлик. Давлат ҳокимияти органлари томонидан етказилган зарар учун жавобгарликнинг ўзига хос ҳолатлари сифатида фуқарога қуйидаги ҳолатларда зарар етказиш кўрсатиб ўтилади: - қонунга хилоф тарзда ҳукм этиш; - қонунга хилоф тарзда жиноий жавобгарликка тортиш; - эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишни ёки муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақида тилхат олишни қонунга хилоф қўлланиши; - қамоқ тариқасидаги маъмурий жазони қонунга хилоф тарзда бериш. Санаб ўтилган ҳолатлар ҳар бир фуқаронинг эркинлик ва шахсий дахлсизликка нисбатан конституциявий ҳуқуқларини бузиш ҳисобланади ва фуқарониниг руҳий изтироблари билан бирга улар учун нохуш мулкий оқибатларни ҳам вужудга келтиради. Шунинг учун ҳа қонун лар учун алоҳида ҳуқуқий, шу жумладан фуқаролик-ҳуқуқий оқибатни белгилайди. Биринчи навбатда мазкур ҳолатлар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар - суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура органлари ва суднинг мансабдор шахсларининг фуқаролар (жисмоний шахслар) га нисбатан юқоридаги оқибатларни вужудга келтирадиган ноқонуний ҳаракати натижаси ҳисобланади. Агар зарар фуқарога санаб ўтилган органларнинг бошқа тарздаги қонунга хилоф фаолияти (гумонланувчи сифатида ноқонуний асосда ушлаб туриш, унга нисбатан мажбурий тиббий чораларни кўриш) натижасида етказилган зарар, фуқаро ларга давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг ноқонуний ҳара катлари билан етказилган зарар учун жавобгарликнинг умумий асосларидан келиб чиқиб қопланади (ФКнинг 991- моддаси). Бу ҳолат ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва суд органларининг юридик шахсларга етказилган зарарларига нисбатан ҳам қўлланилади. Юқоридаги давлат ҳокимияти органларининг мансабдор шахслари санаб ўтилган ҳолатларда Ўзбекистон Республикаси номидан ҳаракат қиладилар. Шу муносабат уларнинг ноқонуний ҳаракатлари натижасида етказилган зарарни қоплашни ҳам Ўзбекистон Республикаси ўз зимасига олади ва бу зарарлар давлат бюджети ҳисобидан тўла ҳажмда қопланади. Бунда зарарни қоплаш бевосита давлат молия органлари томонидан амалга оширилади. Суднинг қарори билан зарарни қоплаш зарар етказилишида айбдор бўлган мансабдор шахслар зиммасига юкланиши мумкин. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва суд органлари ҳаракатининг ноқонунийлиги суднинг асосли ҳукми ёки жиноят ишининг ребилитация қилиш асослари бўйича тугатилиши (жиноятнинг содир этилмаганлиги, қилмишда жиноят таркибининг йўқлиги, фуқаронинг қилмишни содир этишда иштирок этганлиги исботланмаганлиги) билан, шунингдекишнинг маъмурий ҳуқуқбузарлик бўйича тугатилганлиги билан асосланиши лозим. Ишнинг бошқа асосларда (амнистия, вазиятнинг ўзгариши ва шу кабилар) тугатилиши етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқини истисно қилади. Юқорида кўзда тутилган ҳаракатлар натижасида фуқарога етказилган зарар суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура органлари ва суднинг мансабдор шахслари айбидан қатъи назар тўланиши лозим. Зеро, бунда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва суд органининг мансабдор шахслари инсофли ҳаркат қила туриб ҳам адашишлари мумкин. Масалан, суд айбдор бўлмаган фуқарони дастлабки терговда вужудга келган жиноятни содир этиш тахмини бўйича жавобгарликаа тортиши мумкин. Бундай ҳолатларда зарар етказувчи айби презумпцияси мавжуд бўлиб, зарар қопланмасдан қолиб кетар эди. ФУ бундай заралар тўлиқ ҳажмда қопланиши алоҳида таъкидлайди (ФКнинг 991-модаси) ва бу вазиятда маънавий зарар тўлани шини ҳам белгилайди (ФКнинг 1021-моддаси). Деликт мажбуриятларининг мазкур турида етказилган зараларни қоплашда қуйидагиларга эътибор қаратиш лозим: - жабрланувчига йўқотилган иш ҳақи ва бошқа даромадлар, пенсия ва нафақалар учун товон тўланишини; - мусодара қилинган, олиб қўйилган ва хатланган мол-мулкни қайтаришни; - жабрланувчи томонидан тўланган жарималар ва суд тўловлари, шунингдек ҳуқуқий хизмат учун тўланган суммалар қайтарилишини; - жабрланувчининг бошқа зиёнлари (йўқотилган уй-жой ёки бошқа мол-мулк олинмаган фойда) ни қоплаш. Вояга етмаган ва муомалага лаёқатсиз фуқаролар томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик. Мазкур деликт мажбуриятининг умумий қиодаси бўлиб, етказилган зарарни қоплаш мажбуриятини тўлиқ муомалага лаёқатсизлар (деликт мажбуриятлари бў йича эса тўлиқ деликт лаёқатлилик) зиммасига юклаш ҳисобланади. Бироқ ҳаётда қисман муомалага лаёқатлилар, шунингдек тўлиқ деликт лаёқатига эга бўлмаганлар ва ўз ҳаракатнинг оқибатларини тушуна олмайдиганлар томнидан етказилган зарарлар кўп учрайди. Мазкур вазиятларда етказилган зарар ҳам бош деликт тамойилига мувофиқ қопланиши лозим. Бироқ, бунда деликт мажбуриятлари нафақат умумий қоидалар (бош деликт тамойили) асосида балки, кўрсатиб ўтилган деликтларнинг ҳар бири учун хос бўлган қоидалар асосида вужудга келади. Вояга етмаганлар томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик. 14 ёшга тўлмаган вояга темаганлар ўзлари етказган зарр учун жавобгар бўлмайдилар. Таъкидлаш лозимки, деликт жавобгарликка нисбатан қонун вояга етмаганларни икки гуруҳ – 6 ёшгача ва 6 ёшдан 14 ёшгача – ажаратиб кўрсатмайди ва уларнинг иккаласини ҳам деликтга лаёқатсиз деб топади. Бироқ, 6 ёшдан 14 ёшгача бўлган фуқаролар тўлиқ деликтга лаёқатсизлиги бу ёшда болаларнинг ўз ҳаракатлари оқибатини тўлиқ тушуниб етмаслиги ҳисобаланди. Фуқаролик ҳуқуқида фуқароларнинг муомала лаёқати одатда иккига бўлинади. Биринчиси битимга лаёқатлилик деб номланса, иккинчи деликт лаёқатлилик дейилади. Деликт лаёқатлилик шахснинг ўз ҳаракатлари билан бошқа шахсга етказган зарари учун жавобгар бўлишини намоён бўлади. Ўн тўрт ёшгача бўлган вояга етмаганлар эса деликт лаёқатига эга бўлмайдилар. Улар томонидан етказилган зарар ҳам ўзлари томонидан эмас бўлки, бошқа шахслар томонидан тўланади. ФКнинг 993-моддасига мувофиқ, ўн тўрт ёшгача бўлган вояга етмаган (кичик ёшдаги бола) томонидан етказилган зарар учун унинг ота-онаси (фарзандликка олувчилари) ёки васийлари, агар зарар уларнинг айби билан етказилмаганлигини исботлай олмасалар, жавобгар бўладилар. Ота-она ёки васийнинг бу вазиятдаги айби уларнинг ўн тўрт ёшгача бўлган вояга етмаган болага етарли даражада эътиборли ва масъулиятли бўлмаганликларида кўринади. Васийнинг ўз зиммасига юкланган мажбуриятларни инсофсизлик ёки эътиборсизлик билан бажариши 45 унинг етказилган зарардаги айби сифатида баҳоланади ва у васийлиги остидаги шахс етказган зарарни қоплаши лозим бўлади. Агар васийликка муҳтож кичик ёшдаги бола тегишли тарбиялаш, даволаш муассасасида, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш муассасасида ёки қонунга кўра васийси ҳисобланадиган бошқа шунга ўхшаш муассасада турган бўлса, бу муассаса, агар зарар муассасанинг айби билан етказилмаганлигини исботлай олмаса, кичик ёшдаги бола томонидан етказилган зарарни тўлаши шарт. Агар кичик ёшдаги бола ўқув юрти, тарбиялаш, даволаш муассасаси ёки унинг устидан назоратни амалга ошириши шарт бўлган бошқа муассасанинг, шунингдек шартнома асосида назоратни амалга оширувчи шахснинг назорати остида турган вақтда зарар етказган бўлса, бу 45 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 12 апрелдаги 171-сонли Қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикасида васийлик ва ҳомийлик тўғрисида» ги низом муассасалар ва шахслар, агар зарар уларнинг назоратни амалга оширишдаги айби билан етказилмаганлигини исботлай олмасалар, зарар учун жавобгар бўладилар. Ота-она (фарзандликка олувчилар), васийлар, ўқув юртлари, тарбиялаш, даволаш муассасалари ва бошқа муассасаларнинг кичик ёшдаги бола томонидан етказилган зарарни тўлаш мажбурияти кичик ёшдаги бола вояга етиши ёки у зарарни тўлаш учун етарлича мол-мулк олиши муносабати билан бекор бўлмайди. Агар ота-она (фарзандликка олувчилар), васийлар, шунингдек ушбу модданинг учинчи қисмида кўрсатилган бошқа шахслар вафот этган бўлсалар ёки улар зарарни тўлаш учун етарли маблағга эга бўлмасалар, тўлиқ муомалага лаёқатли бўлиб қолган зарар етказувчининг ўзи бундай маблағга эга бўлса, суд тарафларнинг мулкий аҳволини, шунингдек бошқа ҳолатларни инобатга олиб, зарарни тўлиқ ёки қисман зарар етказувчининг ўз мол-мулки ҳисобидан қоплаш тўғрисида қарор қабул қилишга ҳақли. Ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаганлар етказилган зарар учун умумий асосларда мустақил жавобгар бўладилар. Ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаганнинг зарарни қоплаш учун етарли мол-мулки ёки бошқа даромад манбалари бўлмаган тақдирда, зарар тўлиғича ёки унинг етишмаган қисми вояга етмаганнинг ота- онаси (фарзандликка олувчилари) ёки васийи томонидан, агар улар зарар ўзларининг айби билан етказилмаганлигини исботлай олмасалар, тўланиши лозим. Агар ҳомийликка муҳтож ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаган тегишли тарбиялаш, даволаш муассасасида, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш муассасасида ёки қонунга кўра унинг ҳомийси ҳисобланувчи бошқа шунга ўхшаш муассасада турган бўлса, бу муассасалар, агар зарар уларнинг айби билан етказилмаганлигини исботлай олмасалар, зарарни тўлиғича ёки унинг етишмайдиган қисмини тўлашлари шарт. Зарар етказган вояга етганида ёхуд у вояга етмасидан унда мол-мулк ёки зарарни тўлаш учун етарли даромад манбалари пайдо бўлганида ёхуд у вояга етмасидан муомала лаёқатига эга бўлганида ота-она (фарзандликка олувчилар), ҳомий ва тегишли муассасанинг зарарни тўлаш бўйича мажбурияти тугайди. Суд ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум этилган ота-онага уларнинг вояга етмаган болалари томонидан ота-онаси ўз ҳуқуқларидан маҳрум қилинганидан кейин уч йил ичида содир этилган зарар учун, агар боланинг зарар етказилишига сабаб бўлган хулқ-атвори улар болани тарбиялаш бўйича ўз мажбуриятларини лозим даражада бажармаганликларининг оқибати бўлса, жавобгарликни юклаши мумкин. Ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум қилинган шахсларни жавобгарликка тортишга собиқ тарбияланувчилари олдидаги ўз мажбуриятларини бажармаганликлари исботланган ҳолда етказилган зарарларни қоплаш мажбурияти сабаб бўлади. Бундай жавобгарликни белгиланиши учун зарар етказган вояга етмаганнинг ҳаракати билан ота-онасининг берган тарбияси ўртасида сабабий кетма-кетликдаги алоқа мавжуд бўлиши керак. лозим даражада ота-оналик ҳуқуқларини бажармаслик дейилганда боланинг тарбиясига ахлоқсиз хулқ-атвори шаклланиши тушунилади 46 . Муомалага лаёқатсизлар томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик. Муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаро томонидан етказилган зарарни унинг васийи ёки унинг устидан назоратни амалга ошириши шарт бўлган ташкилот, агар зарар уларнинг айби билан етказилмаганлигини исботлай олмаса, тўлайди. Васий ёки ташкилотнинг муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаро томонидан етказилган зарарни тўлаш бўйича мажбурияти, унинг муомала лаёқати тикланган тақдирда ҳам тугамайди. Агар васий вафот этса ёхуд зарарни тўлаш учун етарлича маб лағга эга бўлмаса, зарар етказувчининг ўзи эса бундай маблағга эга бўлса, суд 46 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи (II-қисм).-Т.:Адолат.1999.-345 б. жабрланувчининг ва зарар етказувчининг мулкий аҳволи ни, шунингдек бошқа ҳолатларни инобатга олиб, зарарни тўлиғича ёки қисман зарар етказувчининг мол-мулки ҳисобидан тўлаш тўғри сида қарор қабул қилишга ҳақли (ФКнинг 996-моддаси). Муомала лаёқати чекланган деб топилган фуқаро томонидан спиртли ичимликлар ёки гиёҳвандлик воситаларини суиистеъмол қилиш оқибатида етказилган зарарни унинг ўзи умумий асосларда тўлайди. Ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни идора қила олмайдиган ҳолатда зарар етказган муомалага лаёқатли фуқаро, шунингдек ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаган келтирган зарари учун жавобгар бўлмайди. Агар жабрланувчининг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказилган бўлса, суд жабрланувчининг ва зарар етказувчининг мулкий аҳволи ни, шунингдек бошқа ҳолатларни инобатга олиб, зарарни тўлаш мажбуриятини тўлиғича ёки қисман зарар етказувчига юклаши мумкин. Зарар етказувчи, агар спиртли ичимликлар, гиёҳвандлик воситалари истеъмол қилиш туфайли ёки бошқа усулда ўзини ўзи шу ҳолатга келтирган бўлса, жавобгарликдан озод қилинмайди. Агар зарар руҳий ҳолати бузилгани (руҳий касаллик ёки ақли заифлик) оқибатида ўз ҳаракатлари аҳамиятини тушуна олмаган ёки уларни идора қила олмаган шахс томонидан етказилган бўлса, зарарни тўлаш мажбурияти суд томонидан бу шахс билан бирга яшовчи, зарар етказувчининг бундай ҳолати ҳақида билган, лекин уни муомалага лаёқатсиз деб топиш ва унинг устидан васийлик ўрнатиш тўғри сида масала қўймаган эри (хотини), ота- онаси, вояга етган фарзандларига юкланиши мумкин. Ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик. Ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган зарар ўзи нинг хусусияти, зарар етиш усули ва қопланиши, жавобгарликнинг белгитларига кўра махсус деликт ҳисобланади. ФКнинг 999-модда сига мувофиқ, Фаолияти теварак-атрофдагиларга ортиқча хавф туғди радиган юридик шахслар ва фуқаролар (транспорт ташкилотлари, саноат корхоналари, қурилишлар, транспорт воситаларининг эгалари ва бошқалар) ошиқча хавф манбаи етказган зарарни, агар зарар бартараф қилиб бўлмайдиган куч ёки жабрланувчининг қасддан қилган ҳара кати оқибатида юзага келганини исботлай олмасалар, тўлашлари шарт. Ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган зарар учун жавоб гарлик зарар учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг бошқа тур ларига қараганда қтъийроқ ҳисобланади. Зеро, мазкур деликтда жа вобгарлик зарар етказувчининг айби-бор йўқлигидан қатъи назар ву жудга келади. Шу сабабли ҳам баъзи ҳолларда ФКнинг 999-моддаси бўйича жавобгарликни «ошиқча (кучайтирилган)» жавобгарлик деб аташада. Бироқ, бунда Қонуни жавобгарликнинг даражаси ҳақида эмас, зарар етказиш хавфининг юқорилигидан келиб чиққанлигини унутмаслик лозим. Ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган зарар лар учун жавобгарни белгилашда ҳам ФКнинг 985-моддасида назарда тутилган бош деликт учун жавобгарлик қоидалари қўлланилади. Таъкидлаш лозимки, делик жавобгарлигининг мазкур тури ҳуқуқий адабиётларда кенг ва атрофлича ёритилган. Шу билан бирга ошиқча хавф манбаи тушунчаси бўйича адабиётларда бир нечта қарашлар мавжуд. Биринчи қараш вакиллари ошиқча хавф манбаини теварак-атрофга зарар етказиш мумкин бўлган хавфли фаолият тури деб ҳисоблашади. Иккинчи қараш вакиллари эса ошиқча хавф манбаини теварак атрофга хавф солувчи ҳар доим ҳам инсонинг тўлиқ назорати остида бўлмайдиган моддий дунё объектлари, нарсалар сифатида талқин этишади. Бироқ иккила қараш вакиллари ҳам бир-бирларини инкор этмаган ҳолда, ошиқча хавф манбаи тушунчаси бўйича умумий хулосага келишга ҳаракат қилишади. Умуман олганда ошиқча хавф манбаи юзасидан юқоридаги ҳар иккала қарашлар ҳам ўзига хос мантиқий ва ҳуқуқий асосларга эга. Зеро, ошиқча хавф манбаи муайян нарсаларга, объектларга асосланадиган фаолият тури сифатида аҳамиятлидир. Чунки, ҳар қандай фаолиятнинг муайян объектга асосланиб амалга оширилишини ҳисобга олсак, ошиқча хавф манбаи деганда, доимий равишда инсоннинг тўлиқ назорати остида бўлмайдиган муайян техникавий, физикавий, кимёвий, биологик ва бошқа хусусиятларига кўра теварак- атрофга зарар етказиш хавфи юқори бўлган предметлар ва улар орқали амалга ошириладиган фаолият тушунилади. Таъкидлаш лозимки, ошиқча хавф манбаи ҳисоб ланган нарсалардан фойдаланиш жараёнида ёки уни эксплуатация қилинмаган ҳолатида ҳам зарар етказилиши мумкин. Масалан, автомобилдан фойдаланилмаганда, у гараж ёки тўхташ жофида турганида ҳам муайян деталнинг носоз ҳолати ёки об-ҳаво таъсирида ёниб кетиши ёки портлаб кетиши мумкин, ёки турли хилдаги хавфли хоссаларга эга ашёлар сақланадиган идишдан чиқаётган газнинг зарар етказиши мумкинлиги. Ошиқча хавф манбаини кенгроқ тушуниш учун уларнинг таснифидан фойдаланган маъқулдир. ФКнинг 999-моддасида кўрсатилган ошиқча хавф манбаиларининг турлари мукаммал бўлмасдан, тахминий ҳисобланади, чунки фан ва техниканинг доимий ривожлананиши натижасида уларни тўла ва аниқ санаб ўтишининг имконияти йўқ. Шу туфайли, уларни маълум бир гуруҳларга бўлиб ўрганиш муҳим роль ўйнайди. О. А. Красавчиков уларни гуруҳларга бўлишда моддий объектдаги энергиянинг шаклига қараб бўлишни мезон қилиб олишни таклиф қилади ва шу мезон асосида ошиқча хавф манбаини 4 гуруҳга ажратади: 1. Физикавий. Улар ўз навбатида механик (масалан: транспорт), элетррик (катта қувватдаги) ва иссиқлиқ (буғ қурилмалари) хавф манбаиларига бўлинадилар. 2. Физикавий-кимёвий. Уларга радиоактив материаллар киради. 3. Кимёвий хавф манбалари. Уларга заҳарловчи (заҳар), портловчи ( турли газлар) ва хавфли ёнувчи ( ёнилғининг бир неча турлари) объектлар киради. 4. Биологик. Улар зоологик (ёввойи ҳайвонлар) ва микробиологик хавфлар (бир қанча микроорганизмларнинг шатммлари) 47 дан иборат. 47 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи (II-қисм). -Т.: Адолат. 1999. -347 б. Албатта мазкур рўйхат ошиқча хавф манбаи турларниниг тўлиқ рўйхати ҳисобланамайди. Чунки, фан ва технологияларининг жадал ривожланиб бориши турли хилдаги техник воситаларнинг такомиллашган кўриниши билан бирга бир қатор янги объектларнинг вужудга келтирмоқда. Ҳозирги кунда компьютерлар, қўл телефонларини ҳам маълум маънода ошиқча хавф манби объектлари жумласига киритиш мумкин. ФКнинг 999-моддаси 2-қисмига мувофиқ, зарарни тўлаш мажбурияти ошиқча хавф манбаига мулк ҳуқуқи, хўжалик юритиш ҳуқу қи ёки оператив бошқарув ҳуқуқи ёхуд бошқа ҳар қандай қонуний асосда (мулкий ижара шартномаси, транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқини берадиган ишончнома, тегишли органнинг унга ортиқча хавф манбаини топшириш тўғрисидаги фармойишига кўра ва ҳоказо) эгалик қилувчи юридик шахс ёки фуқарога юкланади. Ошиқча хавф манбаларининг эгалари бу манбаларнинг бир бирига таъсири (транспорт воситаларининг тўқнашуви ва ҳоказо) натижасида учинчи шахсларга етказилган зарар учун ушбу модданинг биринчи ва иккинчи қисмларида назарда тутилган асослар бўйича солидар жавобгар бўладилар. Ошиқча хавф манбаларининг ўзаро таъсири натижасида уларнинг эгаларига етказилган зарар умумий асосларда қопланади. Бунда бир тарафнинг айби билан етказилган зарар шу тараф томонидан тўлиқ ҳажмда қопланади, иккала ёки бир нечта тарафларнинг айби билан етказилган зарар эса улардан ҳар бирининг айби даражасига мутаносиб равишда қопланади. Тарафлардан ҳар бирининг айби даражасини аниқлаш имконияти бўлмаганда жавобгарлик улар ўртаси да тенг баравар тақсимланади. Зарарнинг етказилишида тарафларнинг айби бўлмаганда улардан ҳеч бири зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига эга эмас. Бундай ҳолда тарафларнинг ҳар бири ўзи кўрган зарар хавфини зиммасига олади. Ошиқча хавф манбаининг эгаси шу манба етказган зарар учун, агар манба эгасининг тасарруфидан бошқа шахсларнинг ғайриҳуқу қий ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) натижасида чиқиб кетганлигини исботласа, жавобгар бўлмайди. Бундай ҳолларда ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик манбани ғайриҳуқу қий эгаллаб олган шахснинг зиммасида бўлади. Бу манбани эгасининг тасарруфидан ғайриҳуқуқий тортиб олишда эгасининг айби бўлган тақдирда, жавобгарлик унинг эгасига ҳам, ошиқча хавф манбаини эгаллаб олган шахсларга ҳам юкланиши мумкин. Зарарни қоплаш усуллари. Деликт мажбуриятлари учун умуман фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик учун етказилган зарарни қоплаш усуллари муҳим аҳамият касб этади. Биринчи навбатда етказилган зарарни қоплаш усулларини белгилаш жабрланувчини қайси дир маънода «юпанч» вазифасини бажаради. Чунки, айнан зарарни қоплаш усулларини танлаш орқали жабрланувчи қайсидир маънода ўзи учун адолат қарор топишини, ўзи танлаган асосларда ҳақиқат қарор топаётганлигини англаш мумкин. Таъкидлаш лозимки, зарарни қоплаш усулларини белгилаш фуқаролик- ҳуқуий жавобгарликнинг ўзига хос хусусиятларидан бири ҳисобланади. Зеро, юридик жавобгарликнинг бошқа турларида жабрланувчи ҳуқуқбузарга нисбатан жавобгарликнинг у ёки бу чорасини белгилаш ҳуқуқига эга бўлмайди. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликда жабрланувчига нисбатан бундай имкониятнинг берилиши фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг мулкий кўринишда бўлиши ва етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳам субъектиф фуқаролик ҳуқуқи эканлиги билан белгиланади. ФКнинг 1003-моддасига мувофиқ, суд зарарни қоплаш тўғриси даги талабни қаноатлантирар экан, иш ҳолатларига мувофиқ равишда, етказилган зарар учун жавобгар шахсга зарарни аслича қоплаш (ўшандай турдаги ва сифатдаги ашёни тақдим этиш, шикастланган ашёни тузатиш ва ҳоказо) ёки етказилган зарарни тўлаш мажбуриятини юклайди. Етказилган зарарни қоплаш усуллари ФКнинг 1003 моддасида иккига бўлинади: - зарарни аслича қоплаш; - етказилган зарарни тўлаш. Умумий маънода суд зарарни қоплаш тўғрисидаги талабни қондиришда зарар миқдорини пул суммаси кўринишида белгилаши ҳам мумкин. Бироқ иш ҳолатларига кўра ҳуқуқбузарнинг ҳуқуққа хилоф ҳаракати натижасида жабрланувчига тегишли мол-мулк шикастланган бўлса ёки унинг мол-мулки нобуд бўлган бўлса, жабрланувчи шикастланган мол-мулк ҳуқуқбузар ҳисобидан тузатилишини ёки нобуд бўлган мол-мулк ўрнига айнан шундай ашёни тақдим этишни талаб этишга ҳақли бўлади. Бундай вазиятда ҳуқуқбузар ашёни натура ҳолида тақдим этишни рад этишга ҳақли бўлмайди. Етказилган зарарни тўлашда эса, ҳуқуқбузар ФКнинг 14-модда сига мувофиқ, ҳақиқий зарар, бой берилган фойда ва маънавий зарарни тўлаши лозим бўлади. Бундай зарарлар жумласига мол-мулкнинг шикастланиши ёки фуқаронинг соғлиғи ва ҳаётига етказилган зарар, фуқаронинг иш ҳақи, фуқаролик-ҳуқуқий шартномалардан оладиган даромадлари, муаллифлик ҳақи ва бошқа даромадалари ҳам киради. Жабрланувчининг айбини ва зарар етказган шахснинг мулкий ҳолатини ҳисобга олиш. Ҳаётда шундай ҳолатлар ҳам юз берадики, шахсга етказилган зарар нафақат бошқа кишининг балки, жабрланувчининг айби натижаси юз беради. Масалан, йўловчининг йўл ҳаракати Қоидаларини бузиб ўтиш тақиқланган жойдан ўтиши, ишчининг хавфсизлик қоидаларига риоя этмаслиги ва шу кабилар натижасида етказилган зарарларда жабрланувчи ҳам айбдор ҳисобланади. Одатда жабрланувчининг айби қўпол эҳтиётсизлик ёки турмуш қоидаларини бузишда намоён бўлади. Шу билан бирга жабрланувчининг айби ҳуқуққа хилоф ҳатти-ҳаракат натижасида вужудга келиши мумкин. Масалан, Масалан, “Химия” комбинати қоровули С. комбинат ҳовлисидаги этил спирти деб ёзилган цистернадан спирт ўғирлаб унга сув аралаштириб ичди ва натижада С.нинг иккала кўзи ҳам кўрмай қолди. Кейинчалик маълум бўлишича, “этил спирти” деб ёзилган цистернада спирт эмас, бошқа заҳарли суюқлик бор экан. Бу ерда жабрланувчининг айби туфайли зарар вужудга келди, бунда “Химия” комбинати жавобгарликдан озод этилади. Чунки, қоровулга комбинатдаги хом ашёни ўғирлаш ҳуқуқи берилмаган аксинча, унинг мажбурияти ана шу хом ашёни қўриқлаш эди 48 . Жабрланувчининг айби қуйидаги хусусиятлари билан белгиланади: биринчидан, зарар етказувчининг айбидан фарқли ўлароқ жабрланувчининг айби бошқа шахснинг субъектив ҳуқуқини бузиш билан боғлиқ бўлмайди; иккинчидан, агар зарар етказувчининг айбли бўлишлиги фараз қилинса, жабрланган шахснинг айби зарар етказган шахс томонидан исботланган бўлиши керак; учинчидан, зарар етказган шахс айбининг қайси шаклда бўлиш лигидан қатъи назар, жавобгарликка тортилса (ФКнинг 1004-мод дасида кўрсатилган ҳоллар мустасно), жабрланувчининг айби қасд ёки қўпол эҳтиётсизлик шаклда ифодаланган бўлсагина, юридик аҳа миятга бўлади. Шу билан бирга, қонун зарар етказган шахс ва жабр ланувчининг бир хилдаги шароитларда бўлмаганликларини эътибор га олади, чунки зарар етказувчига қараганда жабрланувчида лозим даражада эҳтиёткорлик чораларини кўриши бир қадар қийинроқ ҳисобланади 49 . Қонун жабрланувчи айбининг шаклларига қараб дилект мажбуриятлари учун фуқаролик-ҳуққуий жавобгарликни татбиқ этиш, зарарни қоплаш ҳажми ёки тўланадиган товон миқдорини белгилайди. - агар зарар жабрланувчининг қасддан иш кўриши натижасида юзага келган бўлса, у тўланмайди; - агар жабрланувчи ўзининг қўпол эҳтиётсизлиги туфайли зарарнинг юзага келишига ёки ортишига кўмаклашган бўлса, унда жабрланувчининг ва зарар етказувчининг айби даражасига қараб товон миқдори камайтирилиши лозим; 48 Эгамбердиева Н.Ҳ. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асослари ва шакллари. юрид.фан.номз. дисс.-Т.:2006. 49 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи (II-қисм).-Т.:Адолат.1999.-347 б. - жабрланувчи қўпол эҳтиётсизлик қилганда ва зарар етказувчининг айби бўлмаганда, унинг жавобгарлиги айбидан қатъи назар юзага келган ҳолларда, товон миқдори камайтирилиши лозим ёки, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, зарарни тўлаш рад этилиши мумкин. Фуқаронинг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказилганда товон тўлашни рад этишга йўл қўйилмайди. Қўшимча харажатларни тўлашда, боқувчисининг вафоти муносабати билан кўрилган зарарни тўлашда, шунингдек дафн этиш харажатларини тўлашда жабрланувчининг айби ҳисобга олинмайди. Суд фуқаро томонидан етказилган зарарни қоплаш миқдорини, унинг мулкий ҳолатини ҳисобга олиб, камайтириши мумкин, зарар қасддан қилинган ҳаракатлар (ҳаракатсизлик) туфайли етказилган ҳоллар бундан мустасно (ФКнинг 1004-моддаси). Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

O'xshashlar

Мажбурият тушунчаси ва мазмуни. Мажбуриятни бажариш
Тадбиркорлик соҳасида қўлланадиган шартномалар тўғрисида умумий қоидалар
Кишлок хужалигидаги шартнома муносабатларига умумий тавсифнома
Кимор ва гаров уйинлари утказиш
Битимлар. Вакиллик ва ишончнома. Муддатлар. Даъво муддати