Кишлок хужалигидаги шартнома муносабатларига умумий тавсифнома - Huquqshunoslik - Referatlar

Кишлок хужалигидаги шартнома муносабатларига умумий тавсифнома

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

191 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Кишлок хужалигидаги шартнома муносабатларига умумий тавсифнома Режа: 1. Кишлок хужалигида шартнома муносабатларининг тушунчаси 2 . Қишлоқ хўжалик шартномаларини тузиш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби 3 . Қишлоқ хўжалик шартномалари тарафларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 4 . Шартнома мажбуриятларини бажариш тартиби, бажармаганлик учун жавобгарлик ва бажарилиши мониторингини олиб бориш 5 . Қишлоқ хўжалик шартномаларининг алоҳида турлари ва уларнинг ҳусусиятлари.

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалиги мамлакатимиз иқтисодининг асосий бўғинларидан биридир. Қишлоқ хўжалигини бозор талабларига мувофиқ ривожлантириш кўп ҳолларда қишлоқ ҳужалиги субъектларининг ўзаро алоқасига боғлиқ. Чунки хеч бир субъект фақат ўзи хеч ким билан алоқа қилмай «яшай» олмайди. Қишлоқ хўжалиги субъектларининг бу алоқаси аввало улар ўртасидаги шартномавий-ҳуқуқий муносабатларни вужудга келиши билан боғлиқ. Шартнома тушунчаси Фкнинг 353-моддасида назарда тутилган бўлиб, унга кўра шартнома бу икки ёки ундан ортиқ шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини вужудга келтириш, ўзгартириш ва бекор қилишга қаратилган келишув ҳисобланади. ФКнинг 8-моддасига кўра, шартномалар тарафлар ўртасида фуқаролик ҳуқуқ ва бурчлари вужудга келишининг асосларидан биридир. Агар мазкур норма талабларидан келиб чиқадиган бўлсак, қишлоқ хўжалиги шартномаси бу қишлоқ хўжалиги субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларни вужудга келиш, ўзгартириш ва бекор қилиш билан боғлиқ келишувидир деган хулосага келишимиз мумкин бўлади. Шартнома тушунчаси, моҳияти, тузиш ва бекор бўлиш асослари фуқаролик ҳуқуқида батафсил ўрганилади, шу сабаб у хусусда алохида тўхталмасдан, асосий эътиборни қишлоқ хўжалик шартномаларига қаратиш мақсадга мувофиқ. Зеро қишлоқ хўжалик шартномаларининг асосий умумий қоидалари айнан шу фуқаролик ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинади. Шартномалар тузишнинг эркинлиги, ундан тарафларнинг ўзаро манфаатдорлиги айни кунда қишлоқ хўжалик шартномаларига хос хусусият ҳисобланади. Зеро бу эркинлик фермер хўжаликлари, дехқон хўжаликлари умуман қишлоқ хўжалик субъектларининг эркин меҳнат қилишини, ўз меҳнатининг натижасини мустақил реализация қилишини, манфаатдорлик хиссини ўйғонишини таъминлаб бермоқда. Айни кунда қишлоқ хўжалиги шартномаларини тузиш ва бажаришни таъминлаш мақсадида ҳамда соҳани тезкор ва таъсирчан ҳуқуқий механизмини яратиш учун мамлакатимизда “Хўжалик юритувчи субъектлар

www.arxiv.uz фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида” қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида" 2003 йил 24 мартдаги ПФ-3226-сон Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 04.09.2003 йилги «Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида шартномавий муносабатларни такомиллаштириш ва мажбуриятлар бажарилиши учун томонларнинг жавобгарлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 383-сонли қарори билан тасдиқланган «Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилари билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек, уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида»ги Низом қабул қилинди. Мазкур ва бунга ўхшаш қонун ҳужжатлари қишлоқ хўжалик шартномаларини тузиш ва бажариш мониторинги юритишни тартибга солади. Булар ўз навбатида тузилган шартномаларни тезроқ ва реалроқ ишлашига хизмат қилмоқда. Булар ичида махсус «Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилари билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек, уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида»ги Низом бевосита қишлоқ хўжалик шартномаларига тегишли бўлиб, у қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш ва уларни бажаришда пайдо бўладиган муносабатларни тартибга солади, шунингдек уларни туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимларида рўйхатдан ўтказиш ҳамда уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартибини белгилайди. Мазкур Низом қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари), фермер ва деҳқон хўжаликлари, бошқа қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари ҳамда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини тайёрлаш, қайта ишлаш, моддий-техника ресурслари етказиб бериш билан шуғулланувчи, механизациялашган ишларни бажарувчи, хўжаликларга

www.arxiv.uz сервис, агрокимё, агротехника хизматлари ва хўжаликларга қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш билан боғлиқ бошқа хизматлар кўрсатувчи тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида тузилган контрактация шартномаларига, моддий-техника ресурслари етказиб бериш, хизматлар кўрсатиш ишларни бажариш бўйича шартномаларга татбиқ этилади. Умумий асослар эса амалдаги фуқаролик кодекси, махсус қонунлар(Ижара тўғрисидаги, Лизинг тўғрисидаги, Гаров тўғрисидаги) орқали тартибга солинади. 2 . Қишлоқ хўжалик шартномаларини тузиш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби Шартномаларни тузишда томонлар Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 27-бобига, "Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида"ги қонунга, Вазирлар Маҳкамасининг 04.09.2003 йил 383-сонли қарори билан тасдиқланган «Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилари билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек, уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида»ги Низомга ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга амал қиладилар. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш ва уларни рўйхатдан ўтказиш амалдаги қонун ҳужжатларига асосан амалга оширилади. Контрактация, лизинг, ижара шартномалари, шунингдек, моддий-техника ресурслари етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш ва ишларни бажариш юзасидан тузилган шартномалар хўжаликларнинг бизнес-режаларида назарда тутилган ҳажмлардан келиб чиққан ҳолда, агротехника тадбирларини амалга ошириш бошланишидан бир ой олдин, лекин календарь йил бошланишидан кечикмай тузилади.

www.arxiv.uz Шартномаларни тузишда томонлар тегишли турдаги шартномалар учун ишлаб чиқилган алоҳида намунавий шаклларга амал қилиши мумкин. Бундай намунавий шакллар ваколатли давлат органлари томонидан ишлаб чиқилади. Лекин бу шакллар қонуний тусга энга бўлмай, асосан томонлар Фуқаролик кодекси ва Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий- ҳуқуқий базаси тўғрисидаги қонун талабларидан келиб чиқиб тузишлари лозим бўлади. Шартномаларда шартноманинг мавзуси, шартнома тузилган сана ва жойи, шартнома предмети - маҳсулотнинг номи, ассортименти, миқдори (ҳажми), сифати, нархи (турлари бўйича), шартноманинг умумий суммаси, томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, маҳсулотларни етказиб бериш тартиби ва шартлари, топшириш-қабул қилиб олиш (ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш) пунктлари ва даврлари (муддатлари), идишга, маркировка қилишга, ўраш-жойлашга қўйиладиган талаблар, ҳисоб-китоблар тартиби, шакли ва муддатлари, томонларнинг тўлов, почта ва юклаб жўнатиш реквизитлари, шартнома мажбуриятлари бажарилмаганлиги ёки зарур даражада бажармаганлиги учун томонларнинг мулкий жавобгарлиги, форс-мажор ҳолатлари, низоларни ҳал этиш тартиби, шартномага ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тартиби, бошқа томонларнинг келишувига киритиладиган шартлар ҳамда томонларнинг реквизитлари кўрсатилади. Давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари(пахта, буғдой, шоли, пилла) харид қилиш юзасидан тузиладиган контрактация шартномаларида давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган ҳамда хўжаликлар ихтиёрида қоладиган маҳсулотларнинг сорти ва миқдори ҳам кўрсатилади. Шартномаларга шунингдек аниқ турдаги шартномалар учун ёки уларга нисбатан томонлардан бирининг аризасига кўра ёхуд қонунчиликка мувофиқ келишувга эришилиши керак бўлган шартномалар учун назарда тутилган бошқа муҳим шартлар ҳам киритилиши мумкин. Шартномага қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, моддий-техника

www.arxiv.uz ресурслари етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш) муддатлари, миқдори ва ассортиментини белгиловчи, иккала томоннинг имзоси билан тасдиқланган ҳамда шартноманинг таркибий қисми ҳисобланадиган жадвал илова қилинади. Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчисининг бевосита жойлашган жойидаги тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари агротехника чора- тадбирларини амалга оширишдан бир ой олдин шартнома тузиш учун хўжаликка ўзининг ваколатли вакилини юбориши керак. Хўжалик шартнома лойиҳаси тайёрлов ёки хизмат кўрсатиш ташкилоти вакилидан олинган вақтдан бошлаб 7 кун мобайнида уни кўриб чиқиши ва эътирозлар бўлмаган тақдирда лойиҳани имзолаши ва тайёрловчига қайтариши шарт. Хўжаликда шартнома лойиҳаси шартлари бўйича эътирозлар пайдо бўлган тақдирда хўжалик юқорида кўрсатилган муддатларда келишмовчиликлар тўғрисида протокол тузади ва уни тайёрлов ёки хизмат кўрсатиш ташкилотига жўнатади, бу тўғрида туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимини хабардор қилади. Хўжаликнинг шартнома хулосасига илгари шартнома лойиҳасида назарда тутилганлардан бошқача шартларда розилиги мавжуд бўлган жавоби акцепт (акцептлаш) ҳисобланмайди. Бундай жавобга акцептлашни рад этиш ва айни бир вақтда янги таклиф (оферта) сифатида қаралади. Оферта ва акцепт тушунчалари фуқаролик кодекси ва фуқаролик ҳуқуқи дарсликларида батафсил баён этилган. Тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилоти келишмовчиликлар тўғрисидаги баённома олинган вақтдан бошлаб 7 кун мобайнида уни (зарурат бўлганда туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими вакили билан биргаликда) кўриб чиқиши ва кўриб чиқиш натижалари бўйича таклифларни шартнома лойиҳасига киритиши ёхуд ҳал этилмаган келишмовчиликларни худди шу муддатларда кўриб чиқиш учун тегишли хўжалик судига бериши шарт. Келишмовчиликлар тўғрисидаги баённома қабул қилинмаганда ёки уни кўриб чиқиш натижалари тўғрисида ўз вақтида хабардор қилинмаганда хўжалик низони судда кўриб чиқишга беришга ҳақлидир. Шартнома

www.arxiv.uz томонлардан ҳар бири ва туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими учун бир нусхадан тузилади ва барча нусхалари бир хил юридик кучга эга бўлади. Тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари хўжаликлар билан шартномаларнинг ўз вақтида тузилиши учун жавоб беради. Қишлоқ хўжалик шартномаси имзоланган вақтдан бошлаб 3 кун мобайнида тайёрлов ёки хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимига рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилади. Рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилган шартномаларни кўриб чиқиш туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими томонидан 3 иш куни мобайнида амалга оширилади. Шартномаларни рўйхатдан ўтказишда қўшимча ҳужжатлар ёки тўлов талаб қилинишига йўл қўйилмайди. Ортиқча ҳужжатлар талаб қилиш қонуний жавобгарлик учун асос бўлади. Рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилган шартноманинг амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқлиги, белгиланган муҳим шартлар мавжудлиги, хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан нарх бўйича тартибга солиниши керак бўлган маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) нархларининг ошириб юборилиши текширилади. Шартнома қўйиладиган талабларга мувофиқ бўлган тақдирда туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими уни белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказади. Шартноманинг барча нусхаларига рўйхатдан ўтказганлик тўғрисида белги қўйилади, туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими ходими томонидан имзоланади, имзо муҳр билан тасдиқланади ҳамда бўлим ходимлари рўйхатдан ўтказишнинг тўғрилиги учун жавоб беради. Шартнома белгиланган талабларга мувофиқ бўлмаган тақдирда рўйхатдан ўтказишни рад этиш тўғрисида қарор чиқарилади. Бу қарорда рўйхатдан ўтказмаслик сабаблари ёзма шаклда расмийлаштирилиши лозим. Шартномани рўйхатдан ўтказиш рад этилган тақдирда тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари шартнома пухталаштирилгандан кейин 3 кун муддатда уни такроран тақдим этишлари шарт. Туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимларида шартномаларни рўйхатдан ўтказиш дафтарлари юритилади, бу дафтарда шартноманинг рўйхатдан

www.arxiv.uz ўтказиш тартиб рақами, шартнома тузилган сана, шартнома рўйхатдан ўтказилган сана, шартноманинг томонлари, етказиб бериладиган маҳсулотлар ва кўрсатиладиган хизматлар (бажарилган ишлар) турлари ва миқдори (ҳажмлари), шартнома суммаси, рўйхатдан ўтказилган шартномани олган шахснинг имзоси ва сана мавжуд бўлиши керак. Шартнома рўйхатдан ўтказилган тақдирда тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари шартнома рўйхатдан ўтказилган кундан бошлаб икки кун муддатда хўжаликларга рўйхатдан ўтказилган шартноманинг бир нусхасини жўнатишлари шарт. Агар шартномани рўйхатдан ўтказиш рад этилса, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари бу ҳақда хўжаликни рад этиш сабабларини кўрсатган ҳолда рад этиш ҳужжати олинган кундан бошлаб 2 кун муддатда хабардор қилиши шарт. Рўйхатдан ўтказилган шартномага киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар шартнома билан бўлган тартибда расмийлаштирилади ва улар туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимларида рўйхатдан ўтказилгандан кейин бажарилиши керак. Шартноманинг томонларда ҳамда туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимида қоладиган нусхалари томонлар шартнома мажбуриятларининг ҳаммасини бажарган вақтдан бошлаб уч йил мобайнида сақланади. 3 . Қишлоқ хўжалик шартномалари тарафларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Қишлоқ хўжалик шартномаларининг тарафлари шартномавий муносабатга киришар экан, ўзлари хоҳиш-орадаларини намоён этган ҳолда маълум бир ҳуқуқ ва мажбуриятни зиммаларига оладилар. Мазкур шартномаларнинг муҳим шартларидан бири ҳам тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари нималардан иборат эканлиги хусусидаги банддир. Қишлоқ хўжалик шартномаларини тузувчи тарафлар қонунда ва шартномада назарда тутилган ҳуқуқларни ўз зиммаларига олишлари мумкин. Қишлоқ хўжалик

www.arxiv.uz субъектлари турлича бўлиб, улар шартномада тараф сифатида иштирок этганда турлича ном билан аталади. Масалан, олди-сотди шартномаларида сотувчи ёки сотиб олувчи, махсулот етказиб бериш шартномасида маҳсулот етказиб берувчи ва сотиб олувчи, ижара шартномасида ижарага олувчи ва ижарага берувчи, лизинг шартномасида лизинг берувчи, лизинг олувчи ва сотувчи(ишлаб чиқарувчи) ва бошқалар. Уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари қонун ва шартномада белгиланади. Лекин умум маънода қишлоқ хўжалик субъектлари шартномавий муносабатдаги ҳуқуқ ва мажбуриятларини ёритишда шартли равишда хўжалик, тайёрловчи ташкилот ва хизмат кўрсатувчи ташкилот нуқтаи назардан уларнинг алоҳида ҳуқуқ ва мажбуриятларини ёритишни мақсадга мувофиқ деб топдик. Зеро улар асосан шартномавий муносабатга киришувчи субъектлардир ҳамда шартномалар ҳам мазкур шахслар доирасида асосан тузилади. Хўжалик. Қишлоқ хўжалик шартномаси бўйича хўжаликлар шартномада назарда тутилган ҳолларда тайёрлов ташкилотидан уруғ ва экиш материаллари билан таъминлашни талаб қилиш, маҳсулотни топширишда, унинг сифатини аниқлашда қатнашиш ва тайёрлов ташкилотидан маҳсулот учун тегишли тўловни талаб қилиш, тайёрлов ташкилотидан маҳсулот етиштириш учун шартномада белгиланган муддатларда ва миқдорда аванс тўланишини талаб қилиш (қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг айрим турларини давлат эҳтиёжлари учун харид қилиш бундан мустасно), тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан амалдаги давлат стандартлари ва шартномани бажариш учун зарур бўлган бошқа норматив ҳужжатлар билан таъминлашни талаб қилиш, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан маҳсулот хўжалик ҳисобидан ташилганда транспорт харажатларини қопланишини талаб қилиш, хизмат кўрсатиш ташкилотидан шартномага мувофиқ бериладиган буюртманомага биноан тегишли сифатдаги, ассортиментдаги маҳсулотлар етказиб беришни ва хизматлар кўрсатишни (ишларни бажаришни) талаб қилиш, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан шартнома шартларини

www.arxiv.uz бажармаслик ёки зарур даражада бажармаслик натижасида етказилган зарар қопланишини талаб қилиш ҳамда қонун ҳужжатлари ва шартномага мувофиқ бошқа ҳуқуқларга ҳам эга бўладилар. Тарафлар зиммаларига олган мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун жавобгар бўладилар. Айнан бу жавобгарликларни талаб қилиш ҳам хўжаликнинг ҳуқуқларидан бири ҳисобланади. Товар (ишлар, хизматлар) унга ёмон сифат билан сотилган хўжалик ўз хоҳишига кўра: -зарур сифатдаги ана шундай товар (ишлар, хизматлар)га алмаштиришни; -товар (ишлар, хизматлар)нинг нуқсонларини бепул бартараф этишни ёки нуқсонларни тузатиш учун сотиб олувчи ёхуд учинчи шахс томонидан қилинган харажатлари тўланишини; -нархларнинг мутаносиб равишда камайтирилишини талаб қилишга ҳақлидир. Айнан бу каби ҳуқуқлар иккинчи тарафга мажбурият бўлиб ўтади. Хўжалик маҳсулотнинг муайян турларини тайёрловчи ташкилотга шартномада белгиланган миқдорларда ва ассортиментда ҳамда муддатларда тегишли сифат билан етказиб бериш, шаротномага илова қилинаётган ҳужжатларни тўғри расмийлаштириш ва маҳсулотни топширишда қўйиладиган бошқа талабларга (идишга жойлаш, қадоқлаш, қорамолларни тамғалаш ва бошқаларга) риоя этиш, маҳсулотни тайёрлов ташкилотига топшириш учун ўз вақтида тайёрлаш, етказиб берилган моддий-техника ресурслари ва кўрсатилган хизматлар (бажарилган ишлар) учун тўловни (ҳисоб-китобларни) хизмат кўрсатиш ташкилотлари билан тузилган шартномаларга мувофиқ ўз вақтида амалга ошириш мажбуриятига эга. Хўжалик қонун ҳужжатларига ва шартномага мувофиқ бошқа мажбуриятларни ҳам ўз зиммасига олади. Тайёрлов ташкилоти. Тайёрлов ташкилотининг ҳуқуқларига шартномада белгиланган муддатларда маҳсулотларнинг муайян турларини белгиланган миқдорларда

www.arxiv.uz ва ассортиментда, тегишли сифат билан ўз вақтида топширишни талаб қилиш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари аваанс суммасида назарда тутилган ҳажмларда топширилмаган тақдирда тузилган шартномага мувофиқ илгари берилган аванс маблағлари қопланишини хўжаликлардан талаб қилиш, (қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг айрим турларини давлат эҳтиёжлари учун харид қилиш бундан мустасно) ҳамда қонун ҳужжатларига ва шартномага мувофиқ бошқа ҳуқуқлари ҳам киради. Тайёрлов ташкилотининг мажбуриятларига эса қонун ҳужжатларига мувофиқ хўжаликлар билан томонлар келишган ҳажмларда ўз вақтида шартномалар тузиш, хўжаликларга шартномада белгиланган даврларда, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш муддатларига мувофиқ маҳсулотлар қийматининг камида 50 фоизи миқдорида (чорвачилик маҳсулотлари бўйича - шартномаларда кўрсатилган ҳажмлар қийматининг 25 фоизи миқдорида) аванс маблағлари тўлаш (қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг айрим турларини давлат эҳтиёжлари учун харид қилиш бундан мустасно), харид қилинадиган маҳсулотнинг вазни ва сифатини тўғри аниқлаш, хўжаликлар томонидан етказиб бериладиган маҳсулотларини шартномада назарда тутилган миқдорларда ва муддатларда харид қилиш, уларнинг узлуксиз қабул қилиб олинишини таъминлаш, хўжаликлар ихтиёрида қоладиган маҳсулотларни шартномада назарда тутилган ҳолларда давлат стандартлари ва техник шартлар талабларига мувофиқ сақлаш ҳамда уларнинг ҳолати тўғрисида хўжаликларга мунтазам равишда хабар қилиб туриш, хўжаликлар ихтиёрида қолдириладиган маҳсулотлар сифатининг ёмонлашиши оқибатида хўжаликларга етказилган зарарни қоплаш, агар шартномада ўзгача ҳол назарда тутилмаган бўлса, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ўз вақтида қабул қилишни ва ташишни таъминлаш, харид қилинаётган маҳсулот сифатини амалдаги стандартлар талабларига мувофиқ аниқлаш, шартномада белгиланган нархларга мувофиқ ва муддатларда маҳсулот учун ҳисоб-китоб қилиш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлаш, тайёрлаш, ташиш ва қайта ишлашда улар нобуд бўлишининг олдини

www.arxiv.uz олиш, маҳсулотларни амалдаги стандартларга мувофиқ қайта ишлаш, сотишга тайёрлаш ва уларни сотишга тааллуқли ҳужжатларни расмийлаштириш, хўжаликларни идишлар, ўраш материаллари ва норматив- техник ҳужжатлар (стандартлар, техник шартлар, маҳсулотларнинг айрим турларини харид қилиш, қабул қилиб олиш, сифатини баҳолаш тартибини тартибга солувчи қоидалар) билан шартномаларга мувофиқ таъминлаш, шартномаларда назарда тутилган ҳолларда хўжаликларни уруғлик ва экиш материаллари билан таъминлаш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари тайёрлов ташкилоти жойлашган жойда ёки улар кўрсатган бошқа жойда қабул қилиб олинган тақдирда хўжаликлар томонидан контрактация шартномасига мувофиқ етказиб берилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини белгиланган муддатларда қабул қилиб олиш ва бошқалар киради. Тайёрлов ташкилоти қонун ҳужжатларига ва шартномага мувофиқ бошқа мажбуриятларни ҳам ўз зиммасига олиши мумкин. Хизмат кўрсатиш ташкилотлари. Хизмат кўрсатиш ташкилотларининг ҳуқуқларига амалдаги қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва миқдорларда шартномага мувофиқ етказиб бериладиган моддий-техника ресурслари ва кўрсатиладиган хизматлар учун олдиндан ҳақ тўлашни ва якуний ҳисоб-китоб қилишни талаб қилиш, тақдим этилган буюртманомага мувофиқ етказиб берилган моддий- техника ресурсларини ва кўрсатиладиган хизматларни асоссиз равишда рад этиш натижасида етказилган зарарни қоплашни хўжаликлардан талаб қилиш ҳамда қонун ҳужжатларига ва шартномага мувофиқ бошқа ҳуқуқлар киради. Унинг мажбуриятларига хўжаликлар билан қонун ҳужжатларига мувофиқ ўз вақтида шартномалар тузиш ва шартнома мажбуриятларининг бажарилишини таъминлаш, хўжаликларнинг буюртманомаларига биноан шартномага мувофиқ муддатларда, миқдорда ва сифатда моддий-техника ресурслари етказиб бериш ҳамда хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш), етказиб бериладиган моддий-техника ресурслари, кўрсатиладиган хизматлар сифатининг шартномада белгиланган талабларга, шунингдек амалдаги

www.arxiv.uz стандартлар ва нормативларга мувофиқлигини таъминлаш, шартномани бажармаслик ёки зарур даражада бажармаслик натижасида хўжаликка етказилган зарарни қоплаш ҳамда қонун ҳужжатлари ва шартномага мувофиқ бошқа мажбуриятларни ҳам киради. 4 . Шартнома мажбуриятларини бажариш тартиби, бажармаганлик учун жавобгарлик ва бажарилиши мониторингини олиб бориш Шартнома мажбуриятларни бажариш деб, мажбурият олган тараф томонидан ҳуқуқни талаб қилувчи кредитор талабига мувофиқ муайян бир ҳаракатнинг қилиниши ёки ҳаракатдан сақланиш тушунилади. Фуқаролик ҳуқуқида мажбурият субъектлари муайян ҳуқуқларга эга бўлган ва зиммасига мажбурият олган шахслар бўлиб, ҳар бир мажбуриятда албатта, икки тараф иштирок этади. Муайян бир ҳаракатнинг қилинишини ёки муайян ҳаракатни қилишдан сақланишни талаб этишга ҳақли бўлган тараф- кредитор , муайян ҳаракатни қилишга ёки ҳаракат қилишдан сақланишга мажбур бўлган тараф эса қарздор деб аталади. Демак, қарздорнинг мажбуриятни бажариши-кредиторга ашёни топшириш, маълум ишни бажариш, жабрланувчига етказилган зарарни қоплаш, асоссиз олинган мулкни қайтариш кабилардан иборат. Қишлоқ хўжалик субъектлари томонидан олинган мажбуриятларнинг ўз вақтида бажарилиши халқ хўжалигида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, ишлаб чиқариш, ишлар бажариш, хизматлар кўрсатишни ривожлантириш, мулкий муносабатларни мустаҳкамлаш, жамиятнинг тобора ўсиб бораётган моддий ва маданий талабларини қондиришда катта роль ўйнайди. Мажбуриятлар ФКнинг 236-моддасида айтилганидек, мажбурият шартларига ва қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ, бундай шартлар ва талаблар бўлмаган тақдирда эса-иш муомаласи одатларига ёки одатда қўйиладиган бошқа талабларга мувофиқ лозим даражада бажарилиши керак. Бу норма қишлоқ хўжалик шартномаларига ҳам дахлдор бўлиб, тарафлар ўз

www.arxiv.uz олган мажбуриятларини юқоридаги нормага асосланиб амалга оширадилар. Бунда тарафларнинг ҳар бири ўз мажбуриятларини анча тежамли бажариш, иккинчи томонга унинг ўз мажбуриятларини бажаришда ҳар томонлама ёрдам кўрсатиши лозим. айнан тежамлилик ва ўзаро ёрдам билан томонлар ўз зиммаларига олган барча мажбуриятлар бажарилишини таъминласа, шартнома бажарилган деб ҳисобланади. Шартномани бажаришдан бир томонлама воз кечишга ёки шартнома шартларини бир томонлама ўзгартиришга, агар қонун ҳужжатлари ёки шартномада белгиланмаган бўлса йўл қўйилмайди. Шартнома мажбуриятларини бажаришда харид қилинаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулоти (бажарилаётган иш ва кўрсатилаётган хизмат) нинг сифати ва миқдорини баҳолаш, унинг учун ҳақ ўз вақтида ва тўғри тўланиши бўйича томонлар ўртасида низоли масалалар ва келишмовчиликлар пайдо бўлган тақдирда, бундай масалалар ва келишмовчиликлар туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими томонидан судгача бўлган тартибда ёки хўжалик суди томонидан ҳал этилади. Ҳар қандай шартномаларда ўзига хос мажбуриятларни бажариш усуллари ва шартлари мавжуд. Бу аввало шартнома ва қонун талабларидан келиб чиқади. Агар ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгилаш ва уни амалга ошириш юзасидан тарафлар ўртасида низо келиб чиқадиган бўлса, у ҳолда биринчи ўринда низо ҳар икки тарафнинг келишуви асосида бартараф этишга ҳаракат қилинади. Агар низо ҳал қилинмаса у ҳолда хўжалик судига мурожаат қилинади. Келишмовчиликлар ва низоли масалалар келиб чиққан тақдирда томонлар, қоидага кўра, уларни судгача ҳал этиш юзасидан мустақил ёхуд туман туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимлари иштирокида чора-тадбирлар кўрадилар. Туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимлари низони кўриб чиқишда иштирок этиш пайтида ваколатли давлат органларининг маълумотлари ва ахбороти асосида маҳсулотнинг сифати пасайтирилиши ёки бузилиши

www.arxiv.uz ҳоллари бўйича хулоса, шунингдек табиий офатлар ва бошқа ноқулай шарт- шароитлар оқибатида ёхуд тайёрловчининг айби билан шартномалар бўйича мажбуриятлар бажарилмаганлиги учун хўжаликларни жавобгарликдан озод қилиш учун хулоса беришлари мумкин. Томонлар келишмовчиликлар ва низоларни ҳал этиш учун бевосита судга мурожаат қилишга ҳақлидир. Маҳсулотни ташиш ва тушириш бўйича барча харажатлар тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари зиммасида бўлади. Маҳсулот хўжалик транспортида етказиб берилса, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари хўжаликка маҳсулотни ташиш харажатларини ҳақиқий вазни (идишни ҳам қўшиб) бўйича қоплайди. Маҳсулотни ташиш харажатлари бутун масофа учун қопланади. Контрактация шартномалари бўйича харажатлар маҳсулот хўжаликдан жўнатилган жойдан бошлаб (саралаш пункти, бригада, бўлим, чорвачилик фермаси, яйлов, марказий омбор, хўжаликнинг марказий қўрғони ва ҳоказолар) шартномада назарда тутилган қабул қилиш пунктигача қопланади. Моддий-техника ресурслари етказиб бериш шартномалари бўйича харажатлар маҳсулотни қабул қилиш пунктидан шартномада назарда тутилган етказиб бериш жойигача қопланади. Хўжаликларнинг транспортда ташиш ва тушириш харажатлари қонун ҳужжатларига мувофиқ тасдиқланган нормалар ва тарифлар бўйича ёхуд томонларнинг келишувига кўра белгиланади. Тайёрлов ташкилотининг қўшимча талабларига риоя қилган ҳолда маҳсулот жўнатиш билан боғлиқ шартномада белгиланмаган харажатлар тегишли равишда тайёрловчи ҳисобига тўланади. Тайёрлов ташкилоти томонидан стандарт талабларига мувофиқ бўлмаган, шунингдек кондицияга мувофиқ бўлмаган маҳсулот қабул қилинган тақдирда қўшимча равишда сортларга ажратиш тайёрловчи томонидан бажарилади, ишларни бажариш бўйича харажатлар эса қўшимча битим бўйича қопланади. Хўжаликлар билан тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасидаги олдиндан ҳақ тўлаш ва якуний ҳисоб-китоблар шартномада ва қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда, шаклда ва муддатларда амалга оширилади.

www.arxiv.uz Шартнома юзасидан қарздор бўлган шахс уни бутунлай бажармаслиги ёки лозим даражада бажармаслиги, мажбуриятни бажариш юзасидан белгиланган ҳуқуқ нормаларига риоя қилмаслиги ҳуқуққа хилоф ҳаракат ёки ҳаракатсизлиги ҳисобланиб, бу ҳол шартнома мажбуриятини бузиш деб кўрилади. Шартнома мажбуриятларини бажармаганлик ёки лозим даражадабажармаслик учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик қўлланилади. Бу жавобгарлик мулкий характерда бўлади. Шартнома бўйича томонларнинг жавобгарлиги Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 324-339- моддалари талабларига мувофиқ белгиланади. Бундан ташқари жавобгарлик ҳолатлари тарафлар имзолаган шартнома шартларидан ҳам келиб чиқади. Шартнома мажбуриятларини бажармаслик жавобгар шахсдан зарарни тўлаш ёки неустойка тўлаш мажбуриятини келтириб чиқаради. Фкнинг 14-моддасига кўра агар қонун ёки шартномада зарарни камроқ миқдорда тўлаш назарда тутилмаган бўлса, ҳуқуқи бузилган шахс ўзига етказилган зарарнинг тўла қопланишини талаб қилиши мумкин. Зарар деганда, ҳуқуқи бузилган шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиши лозим бўлган харажатлари, унинг мол-мулки йўқолиши ёки шикастланиши (ҳақиқий зарар), шунингдек бу шахс ўз ҳуқуқлари бузилмаганида одатдаги фуқаролик муомаласи шароитида олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромадлари (бой берилган фойда) тушунилади. Агар ҳуқуқни бузган шахс бунинг натижасида даромад олган бўлса, ҳуқуқи бузилган шахс бошқа зарар билан бир қаторда бой берилган фойда бундай даромаддан кам бўлмаган миқдорда тўланишини талаб қилишга ҳақли. Неустойка эса мажбурият бажарилмаганда жавобгар ҳар бир кечиккан кун учун тўлаши лозим бўлган фоизли(пеня) ёки қатъи белгиланган (жарима) пул суммасидир. Тарафлар шартнома шартларини бажармаганда агар бу шартни етарлича ўз шартномаларида кўрсатмаган бўлсалар, Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базалари тўғрисидаги қонундан келиб

www.arxiv.uz чиқиб жавобгарлик белгиланади. Масалан қишлоқ хўжалик махсулотларини етказиб бериш муддатлари кечиктириб юборилган, тўлиқ етказиб берилмаган, ишлар бажарилмаган ёки хизматлар кўрсатилмаган ҳолларда, товар етказиб берувчи (пудратчи) сотиб олувчига (буюртмачига) кечиктирилган ҳар бир кун учун мажбурият бажарилмаган қисмининг 0,5 фоизи миқдорида пеня тўлайди, бироқ бунда пенянинг умумий суммаси етказиб берилмаган товарлар, бажарилмаган ишлар ёки кўрсатилмаган хизматлар баҳосининг 50 фоиздан ошиб кетмаслиги лозим. Пеняни тўлаш шартнома мажбуриятларини бузган тарафни товарларни етказиб бериш муддатларини кечиктириб юбориш, тўлиқ етказиб бермаслик, ишларни бажармаслик ёки хизматларни кўрсатмаслик оқибатида етказилган зарарни қоплашдан озод этмайди. Неустойка (жарима, пеня) тўлаганлигидан қатъи назар, шартнома мажбуриятларини бузган тараф иккинчи тарафга ана шу зарар оқибатида ўзи етказган зарар қисмини ҳам қоплайди. Кўрилган зарарга шартнома мажбуриятлари бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлиги муносабати билан тараф қилган харажатлар, мол-мулк йўқолиш ёки шикастланиши, шунингдек агар иккинчи тараф шартнома мажбуриятларини бажарганида тараф олиши мумкин бўлган лекин ололмайқолган даромадлар киради. Муддатини ўтказиб юбориш ёки шартнома мажбуриятларини ўзгача тарзда лозим даражада бажармаслик ҳоллари учун белгиланган неустойкани (жаримани, пеняни) тўлаш ҳамда шартнома мажбуриятларини лозим даражада бажармаслик оқибатида етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш, тарафларни мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод этмайди. Шартнома мажбуриятлари хўжалик юритувчи субъект мансабдор шахснинг айби билан бажарилмаган ёки лозим даражада бажарилмаган, унинг томонидан хўжалик юритувчи субъектнинг пул маблағлари ва бошқа мол-мулки мақсадга номувофиқ фойдаланилганлиги аниқланган, тўлов интизоми бузилган, хўжалик юритувчи субъект банкротликка дучор

www.arxiv.uz қилинган ёки шартнома муносабатлари соҳасида бошқа қоидабузарликлар содир этилган тақдирда, хўжалик юритувчи субъектнинг мансабдор шахси Фуқаролик кодексининг 45 ва 48 - моддаларига мувофиқ фуқаролик - ҳуқуқий жавобгарликка, Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 175, 1761, 1762, 212 ва 214- моддаларига мувофиқ маъмурий жавобгарликка, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 175, 181, 186, 205, 207 ва 209- моддаларига мувофиқ жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин. Хўжаликни стандартлар талаблари ва техник шартларга жавоб берадиган, маҳсулотнинг тегишли турларини харид қилишни тартибга солувчи йўриқномалар ва қоидаларда ёки контрактация шартномасида белгиланган миқдорда ва муддатларда идиш ва ўраш материаллари билан таъминланмаганлиги учун тайёрлов ташкилоти хўжаликка етказиб берилмаган идиш, ўраш матералларининг етказиб бериш вақтида амалда бўлган қийматининг 2 баравари миқдорида жарима тўлайди. Тайёрловчининг хўжаликни идиш билан таъминламаганлиги маҳсулот сифатининг пасайишига ёки тез бузилувчи маҳсулотнинг бузилишига олиб келган бўлса, тайёрлов ташкилоти хўжаликка кўрилган зарарнинг жарима билан қопланмаган қисмини ҳам тўлайди. Бунда хўжалик сифатсиз қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етказиб берилганлиги учун жавобгарликдан озод қилинади. Агар юклаб жўнатилган маҳсулот (бажарилган ишлар ёки кўрсатилган хизматлар)нинг сифати, ассортименти, сорти стандарт талабларига, техник шартларга, намуналарга (эталонларга) ёки шартномада белгиланган бошқа шартларга жавоб бермаган тақдирда, айбдор томон сифати зарур даражада бўлмаган маҳсулот (бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар) қийматининг 20 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Томонларнинг келишувига кўра шартномада шартнома мажбуриятлари бажарилмаслиги ёки зарур даражада бажарилмаслиги учун жавобгарликнинг амалдаги қонун ҳужжатларига зид бўлмаган бошқа чоралари ҳам назарда тутилиши мумкин.

www.arxiv.uz Зилзила, қурғоқчилик, сув тошқини, ёнғин ва бошқа табиий офатлар натижасида олдиндан кўриш ва бартараф этиш мумкин бўлмаган ҳолатлар (форс-мажор ҳолатлар) муносабати билан уларнинг иродаси ва хоҳишига боғлиқ бўлмаган сабаблар бўйича ўз зиммаларига олган шартнома мажбуриятлари бажарилмаганлиги учун бир томон бошқа томон олдида жавоб бермайди. Тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари хўжаликлар билан тузилган шартномалар бажарилиши мониторингини ўтказади. Ушбу мақсадларда тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотларида ҳар бир хўжалик бўйича Шартномаларни рўйхатдан ўтказиш ва уларнинг бажарилишини мониторинг қилиш дафтари юритилади. Тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари ҳисобот давридан кейинги ойнинг 10-кунидан кечикмай ҳар ойда хўжаликлар жойлашган жойдаги тегишли туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимларини белгиланган шакл бўйича пахта, бошоқли экинлар дони ва шоли бўйича хўжаликлар билан тузилган шартномалар бажарилишининг бориши тўғрисида хабардор қилади. Хизмат кўрсатувчи ташкилотлар ҳисобот давридан кейинги ойнинг 10- кунидан кечикмай ҳар ойда хўжаликлар жойлашган жойдаги тегишли туман қишлоқ ва сув хўжалиги белгиланган шакл бўйича пахта, бошоқли экинлар дони ва шоли етиштириш учун хўжаликлар билан моддий-техника ресурслари етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш) бўйича тузилган шартномалар бажарилишининг бориши тўғрисида хабардор қилади. Туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимлари хўжаликлар томонидан тақдим этилган ахборотни 5 кун муддатда (15-кунда) вилоят қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармаларига юборади. Вилоят қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармалари вилоят бўйича шартномалар бажарилишининг боришини 5 кун муддатда (20-кунда) умумлаштирадилар ҳамда туманлар, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари бўйича йиғма ахборот тайёрлайдилар. Йиғма ахборот Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигига

www.arxiv.uz ҳамда ҳудудий адлия органларига юборилади. Адлия органлари ҳамда қишлоқ ва сув хўжалиги органлари тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан шартнома мажбуриятлари бажарилиши устидан ўз ваколатлари доирасида назорат қиладилар ва мониторинг олиб борадилар. 5 . Қишлоқ хўжалик шартномаларининг алоҳида турлари ва уларнинг ҳусусиятлари. Қишлоқ хўжалигида турлича шартномалар тузилади. Бу шартномаларнинг аксарияти фуқаролик ҳуқуқида ўрганиладиган олди-сотди, контрактация, товарларни етказиб бериш тўғрисидаги давлат контракти, кўчмас мулкларни сотиш, хадя, қурилиш пудрати, ижара, лизинг, ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш кредит, мол-мулкни ишончли бошқариш, оддий ширкат ва бошқа шартномалардан иборат. Бу фуқаролик-ҳуқуқий шартномаларни қишлоқ хўжалик корхоналари ўз манфаатларини кўзлаб тузадилар. Масалан ўз маҳсулотларини сотиш жараёнида олди-сотди, махсулот етказиб бериш, товарларни етказиб бериш тўғрисидаги давлат контракти тузсалар, ўз бино ва иншоатлари олди-сотдисини кўчмас мулкларни сотиш қоидаларига таяниб расмийлаштирадилар. Фермерлар, дехқон ва ширкат хўжаликлари турли биноларни, иншоатларни қурилиш пудрати шартномаси талабларига кўра тузса, ўзини моддий-техника билан таъминлашда, янги техника воситалари олганда қулай бўлган лизинг шартномасини тузишни маъқул кўрадилар. Бу юқорида кўрсатилган шартномалар фуқаролик ҳуқуқида ўтилганлиги боис асосий эътиборни қуйидаги айрим шартномаларга қаратишни лозим деб топдик. Контрактация шартномалари. Контрактация шартномалари Фкнинг 465-467-моддалари ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги 383-сон қарорига асосан тасдиқланган Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан

www.arxiv.uz тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш артиби тўғрисида Низом асосида тартибга солинади. Фкнинг 465-моддасига кўра контрактация шартномасига мувофиқ қишлоқ хўжалиги маҳсулотини етиштирувчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қайта ишлаш ёки сотиш учун бундай маҳсулотни харид қиладиган шахсга - тайёрловчига шартлашилган муддатда топшириш (топшириб туриш) мажбуриятини олади, тайёрловчи эса бу маҳсулотни қабул қилиш (қабул қилиб туриш), унинг ҳақини шартлашилган муддатда белгиланган баҳода тўлаш (тўлаб туриш) мажбуриятини олади. Мазкур шартномани тартибга солишда юқоридаги Низом асосий ўринлардан бирини эгаллайди ва у қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш ва уларни бажаришда пайдо бўладиган муносабатларни тартибга солади, шунингдек уларни туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимларида рўйхатдан ўтказиш ҳамда уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартибини белгилайди. Контрактация шартномалари, шунингдек моддий-техника ресурслари етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш) юзасидан тузилган шартномалар хўжаликларнинг бизнес-режаларида назарда тутилган ҳажмлардан келиб чиққан ҳолда, агротехника тадбирларини амалга ошириш бошланишидан бир ой олдин, лекин календарь йил бошланишидан кечикмай тузилади. Шартномаларни тузишда томонлар тегишли турдаги шартномалар учун ишлаб чиқилган алоҳида намунавий шаклларга амал қилиши мумкин. Шартномаларда шартноманинг мавзуси, маҳсулотнинг номи, ассортименти, миқдори (ҳажми), сифати, нархи (турлари бўйича), шартноманинг умумий суммаси, томонларнинг ҳуқуқлари ва ўзаро мажбуриятлари, маҳсулотларни етказиб бериш тартиби ва шартлари, топшириш-қабул қилиб олиш (ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш) пунктлари ва даврлари (муддатлари), идишга, маркировка қилишга, ўраш-

www.arxiv.uz жойлашга қўйиладиган талаблар, ҳисоб-китоблар тартиби, шакли ва муддатлари, томонларнинг тўлов, почта ва юклаб жўнатиш реквизитлари, шартнома мажбуриятлари бажарилмаганлиги ёки зарур даражада бажармаганлиги учун томонларнинг мулкий жавобгарлиги, низоларни, форс- мажор ҳолатларни ҳал этиш тартиби, томонларнинг реквизитлари, шартнома тузилган сана ва жой кўрсатилади Давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари харид қилиш юзасидан тузиладиган контрактация шартномаларида давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган ҳамда хўжаликлар ихтиёрида қоладиган маҳсулотларнинг сорти ва миқдори ҳам кўрсатилади. Шартномаларга шунингдек аниқ турдаги шартномалар учун ёки уларга нисбатан томонлардан бирининг аризасига кўра ёхуд қонунчиликка мувофиқ келишувга эришилиши керак бўлган шартномалар учун назарда тутилган бошқа муҳим шартлар ҳам киритилиши мумкин. Шартнома томонлардан ҳар бири ва туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими учун бир нусхадан тузилади. Шартноманинг барча нусхалари бир хил юридик кучга эга бўлади. Тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари хўжаликлар билан шартномаларнинг ўз вақтида тузилиши учун жавоб беради. Тузилган шартнома имзоланган вақтдан бошлаб 3 кун мобайнида тайёрлов ёки хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимига рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилади. Рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилган шартномаларни кўриб чиқиш туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими томонидан 3 иш куни мобайнида амалга оширилади. Шартномаларни рўйхатдан ўтказишда қўшимча ҳужжатлар ёки тўлов талаб қилинишига йўл қўйилмайди. Шартнома бўйича хўжалик шартномада назарда тутилган ҳолларда тайёрлов ташкилотидан уруғ ва экиш материаллари билан таъминлашни талаб қилиш, маҳсулотни топширишда, унинг сифатини аниқлашда қатнашиш ва тайёрлов ташкилотидан маҳсулот учун тегишли тўловни талаб қилиш, тайёрлов ташкилотидан маҳсулот

www.arxiv.uz етиштириш учун шартномада белгиланган муддатларда ва миқдорда аванс тўланишини талаб қилиш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг айрим турларини давлат эҳтиёжлари учун харид қилиш бундан мустасно, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан амалдаги давлат стандартлари ва шартномани бажариш учун зарур бўлган бошқа норматив ҳужжатлар билан таъминлашни талаб қилиш, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан маҳсулот хўжалик ҳисобидан ташилганда транспорт харажатларини қопланишини талаб қилиш, хизмат кўрсатиш ташкилотидан шартномага мувофиқ бериладиган буюртманомага биноан тегишли сифатдаги, ассортиментдаги маҳсулотлар етказиб беришни ва хизматлар кўрсатишни (ишларни бажаришни) талаб қилиш, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан шартнома шартларини бажармаслик ёки зарур даражада бажармаслик натижасида етказилган зарар қопланишини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Маҳсулотнинг муайян турларини тайёрловчи ташкилотга шартномада белгиланган миқдорларда ва ассортиментда ҳамда муддатларда тегишли сифат билан етказиб бериш, илова қилинаётган ҳужжатларни тўғри расмийлаштириш ва маҳсулотни топширишда қўйиладиган бошқа талабларга (идишга жойлаш, қадоқлаш, қорамолларни тамғалаш ва бошқаларга) риоя этиш, маҳсулотни тайёрлов ташкилотига топшириш учун ўз вақтида тайёрлаш, етказиб берилган моддий-техника ресурслари ва кўрсатилган хизматлар (бажарилган ишлар) учун тўловни (ҳисоб-китобларни) хизмат кўрсатиш ташкилотлари билан тузилган шартномаларга мувофиқ ўз вақтида амалга ошириш хўжаликнинг мажбуриятлари ҳисобланади. Тайёрлов ташкилотининг ҳуқуқлари: -тасдиқланган жадвалга мувофиқ шартномада белгиланган муддатларда маҳсулотларнинг муайян турларини белгиланган миқдорларда ва ассортиментда, тегишли сифат билан ўз вақтида топширишни талаб қилиш; -қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари аваанс суммасида назарда тутилган ҳажмларда топширилмаган тақдирда тузилган шартномага мувофиқ илгари берилган аванс маблағлари қопланишини хўжаликлардан талаб қилиш

www.arxiv.uz ҳуқуқига эга бўлади. Тайёрлов ташкилотининг мажбуриятлари: -қонун ҳужжатларига мувофиқ хўжаликлар билан томонлар келишган ҳажмларда ўз вақтида шартномалар тузиш; -хўжаликларга шартномада белгиланган даврларда, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш муддатларига мувофиқ маҳсулотлар қийматининг камида 50 фоизи миқдорида (чорвачилик маҳсулотлари бўйича - шартномаларда кўрсатилган ҳажмлар қийматининг 25 фоизи миқдорида) аванс маблағлари тўлаш; - харид қилинадиган маҳсулотнинг вазни ва сифатини тўғри аниқлаш; - хўжаликлар томонидан етказиб бериладиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини шартномада назарда тутилган миқдорларда ва муддатларда харид қилиш, уларнинг узлуксиз қабул қилиб олинишини таъминлаш; - хўжаликлар ихтиёрида қоладиган маҳсулотларни шартномада назарда тутилган ҳолларда давлат стандартлари ва техник шартлар талабларига мувофиқ сақлаш ҳамда уларнинг ҳолати тўғрисида хўжаликларга мунтазам равишда хабар қилиб туриш; - хўжаликлар ихтиёрида қолдириладиган маҳсулотлар сифатининг ёмонлашиши оқибатида хўжаликларга етказилган зарарни қоплаш; - агар шартномада ўзгача ҳол назарда тутилмаган бўлса, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини келишилган жадвалга мувофиқ қабул қилиб олишни ва ташишни таъминлаш; - харид қилинаётган маҳсулот сифатини амалдаги стандартлар талабларига мувофиқ аниқлаш, шартномада белгиланган нархларга мувофиқ ва муддатларда маҳсулот учун ҳисоб-китоб қилиш; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлаш, тайёрлаш, ташиш ва қайта ишлашда улар нобуд бўлишининг олдини олиш; - маҳсулотларни амалдаги стандартларга мувофиқ қайта ишлаш, сотишга тайёрлаш ва уларни сотишга тааллуқли ҳужжатларни расмийлаштириш; - хўжаликларни идишлар, ўраш материаллари ва норматив-техник

www.arxiv.uz ҳужжатлар (стандартлар, техник шартлар, маҳсулотларнинг айрим турларини харид қилиш, қабул қилиб олиш, сифатини баҳолаш тартибини тартибга солувчи қоидалар) билан шартномаларга мувофиқ таъминлаш; - шартномаларда назарда тутилган ҳолларда хўжаликларни уруғлик ва экиш материаллари билан таъминлаш; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари тайёрлов ташкилоти жойлашган жойда ёки улар кўрсатган бошқа жойда қабул қилиб олинган тақдирда хўжаликлар томонидан контрактация шартномасига мувофиқ етказиб берилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини белгиланган муддатларда қабул қилиб олиш. Хизмат кўрсатиш ташкилотларининг ҳуқуқлари: амалдаги қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва миқдорларда шартномага мувофиқ етказиб бериладиган моддий-техника ресурслари ва кўрсатиладиган хизматлар учун олдиндан ҳақ тўлашни ва якуний ҳисоб- китоб қилишни талаб қилиш; тақдим этилган буюртманомага мувофиқ етказиб берилган моддий- техника ресурсларини ва кўрсатиладиган хизматларни асоссиз равишда рад этиш натижасида етказилган зарарни қоплашни хўжаликлардан талаб қилиш. Маҳсулотни ташиш ва тушириш бўйича барча харажатлар тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари зиммасида бўлади. Шартномалар шартнома шартлари ва талабларига ҳамда қонун ҳужжатларига риоя қилинган ҳолда зарур даражада бажарилиши керак. Агар томонлар ўз зиммаларига олган барча мажбуриятлар бажарилишини таъминласа, шартнома бажарилган деб ҳисобланади. Шартномада маҳсулотни етказиб беришнинг даврлари белгиланиши билан биргаликда товарларни етказиб бериш жадваллари ҳам (ўн кунлик, суткалик ва бошқалар) назарда тутилиши мумкин. Агар шартномада бундай жадвал назарда тутилмаган тақдирда, хўжалик тайёрлов ташкилотини маҳсулотни шартномада назарда тутилган ассортиментда реализация қилиш учун шартномада белгиланган муддатларда мўлжалланаётган ҳажмлар ва топшириш муддатлари тўғрисида хабардор қилиши керак. Агар шартномада

www.arxiv.uz бундай муддат кўрсатилмаса, маҳсулот топширилгунга қадар 30 кунлик муддатда (мавсумий маҳсулотлар бўйича - 15 кундан кечикмай) топшириши ва маҳсулотни календарь (сутка бўйича) топшириш жадвалини тайёрлов ташкилоти билан келишиши керак. Тайёрлов ташкилоти билан келишган ҳолда хўжалик маҳсулотни кейинги топшириш даври ҳисобига ўтказган ҳолда муддатидан олдин топшириши мумкин. Агар томонлардан бири юклаш ёки тушириш бўйича бошқа томоннинг мажбуриятларини бажарса, ўз мажбуриятларини бажармаган томон белгиланган тарифлар асосида, бундай тарифлар мавжуд бўлмаган тақдирда эса - ўзаро келишувга кўра бажарилган ишлар қийматини унга тўлайди. Шартнома мажбуриятларини бажаришда харид қилинаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг сифати ва миқдорини баҳолаш, унинг учун ҳақ ўз вақтида ва тўғри тўланиши бўйича томонлар ўртасида низоли масалалар ва келишмовчиликлар пайдо бўлган тақдирда, бундай масалалар ва келишмовчиликлар туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими томонидан судгача бўлган тартибда ёки хўжалик суди томонидан ҳал этилади. Фьючерс битимлар. Биржа ва биржа фаолияти тьўғрисмидаги қонуннинг 23-моддасида биржалар томонидан тузиладиган шартномалар кўрсатилган. Биржада биржа товарлари олди-сотди битимлари, шу жумладан: реал товарни ўзгага топшириш ёки етказиб бериш ёхуд товарга мулк ҳуқуқини берувчи ҳужжатларни ўзгага топшириш билан бојлиқ битимлар; форвард битимлар реал товарни етказиб бериш муддати кечиктирилган ҳолдаги олди-сотди битимлари; фьючерс битимлари товарларга доир стандарт контрактларнинг олди- сотди битимлари (уларни келгусида ижро этиш мажбуриятини олган ҳолда); опцион битимлар товарларни ёки товарлар етказиб бериш контрактларини белгиланган нарх бўйича келгусида сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқларига доир олди-сотди битимлари тузилиши мумкин.

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалигидада фьючерс шартномалар тузиш ҳуқуқи барча қишлоқ хўжалиги субъектларига берилган. Бундай битимлар биржаларда тузилиши мумкин. Сотувчи фьючерс битими тузиш учун мавжуд товарни сотишга таклиф қилаётганда биржага қуйидагиларни тақдим этади: товар эгасининг биринчи шахс (ёки унинг вазифаларини бажараётган шахс) ва бош бухгалтер имзо чеккан, муҳр билан тасдиқланган, ушбу товар ҳақиқатан ҳам сотувчининг мулки эканлигини, шунингдек, унинг мавжудлигини тасдиқлайдиган ҳужжати (омборхона маълумотномаси); сифат сертификати; қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда тегишли ваколатли вазирликлар ва идораларнинг хулосаси; сотувчи томонидан мазкур товар ишлаб чиқарилиши хусусида кафолат хати тақдим этилади, у ваколатли шахс томонидан тасдиқланади. Биржада контрактларни тузиш пайтида харидор - Ўзбекистон Республикаси норезиденти Ўзбекистон Республикаси валютасининг келиб чиқиши қонунийлигини тасдиқлайдиган (маблајлар манбаига бојлиқ ҳолда) қуйидаги ҳужжатларни тақдим этади: а) ваколатли банкнинг хорижий валютанинг ички бозорда сотилиши тўјрисидаги маълумотномасини; б) товарни ички бозорда сотиш учун олиб келиниши тўјрисидаги контракт ва олиб келинган товарга божхона юк декларациясини; в) солиқ органининг товарларни сотиш, ишларни бажариш ва хизматларни кўрсатишдан олинган даромадлар бўйича бюджетдан қарзи йўқлиги тўјрисидаги маълумотномасини; г) Ўзбекистон Республикаси валютаси келиб чиқишининг қонунийлигини тасдиқлайдиган бошқа ҳужжатларни. Фьючерс битими тузилганда харидор сотувчига контракт расмийлаштирилганидан кейин 10 кун давомида бўнакни ўтказади. Фьючерс битими бўйича бўнак миқдори тарафлар томонидан шартнома бўйича белгиланади ва контракт қийматининг камида 15 фоизини ташкил этиши

www.arxiv.uz керак. Фьючерс контрактлари бўйича ҳисоб-китоблар товар-хом ашё биржаларининг ҳисоб-китоб-клиринг палаталари орқали амалга оширилади. Битимлар тузилганидан кейин биржа ёки унинг филиали контрактларни биржа ёки унинг филиали муҳри билан тасдиқлайди ва уларни брокерларга ёки ярмарка савдолари иштирокчиларига топширади. Норезидентлар тузадиган, Ўзбекистон Республикаси миллий валютаси - сўмда тўланадиган экспорт контрактлари суммаси сўмлар келиб чиқишининг қонунийлигини тасдиқлайдиган ҳужжатларда кўрсатиладиган суммадан ошмаслиги керак. Биржада тузилган барча экспорт контрактлари контракт тузилган кундаги Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг расмий курси бўйича АҚШ долларидаги эквивалентини кўрсатган ҳолда биржада тегишлича рўйхатдан ўтказилиши керак ва чопар орқали Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитасига ёки унинг ҳудудий бошқармаларига юборилади. Божхона органлари масъул ходимларни белгилайди, мазкур ходимлар келишилган график бўйича чопардан тасдиқланган контрактларни реестрга қараб қабул қиладилар, имзолайдилар, уларни муҳр билан тасдиқлайдилар ва чопарга қайтарадилар. Божхона органи реестр бўйича контрактни келиб тушган пайтидан бошлаб икки иш куни давомида расмийлаштиради. Биржа Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси ёки унинг ҳудудий бошқармалари томонидан тасдиқланган контрактларни олган пайтидан бошлаб икки иш куни мобайнида уларни брокерларга ёки ярмарка савдолари иштирокчиларига топширади. Мазкур контрактлар божхона юк декларацияларини тўлдириш учун асос ҳисобланади. Товарни Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси ёки унинг ҳудудий бошқармалари томонидан расмийлаштирилган экспорт контрактлари бўйича олиб чиқиш пайтида юклаб жўнатиш жойи бўйича божхона бўлинмаларига, юқорида кўрсатилган ҳужжатлар нусхаларидан ташқари, қуйидаги ҳужжатлар ҳам тақдим этилади. контракт;

www.arxiv.uz товарга ҳақ тўланганини тасдиқлайдиган тўлов ҳужжати нусхаси; мувофиқлик сертификати; товарнинг келиб чиқиш сертификати; божхона юк декларацияси. Божхона органларига тақдим этилган ҳужжатлардаги маълумотлар тўјрилиги учун юкни жўнатувчи жавобгар бўлади. Товарларни олиб чиқишга контрактларни расмийлаштирадиган органлар харидор ва сотувчидан битимни расмийлаштиришга тааллуқли бўлмаган бошқа ҳужжатларни талаб қилишга ҳақли эмас. Ерларни ижарага бериш шартномаси. Ер Кодексининг 24-моддасига кўра ер участкасининг ижараси ер участкасига ижара шартномаси шартларида муддатли, ҳақ эвазига эгалик қилиш ва фойдаланишдан иборатдир. Ер участкасини шартнома асосида Ўзбекистон Республикаси фуқароларига ва юридик шахсларига-туман ва шаҳар ҳокимлари, чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналарга, ҳалқаро бирлашмалар ва ташкилотларга, чет эллик юридик ва жисмоний шахсларга-Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ижарага берадилар. Қишлоқ хўжалиги корхоналари, муассасалари ва ташкилотлари ер участкаларини ички хўжалик ижараси тартибида фақат қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши учун ижарачиларга бириктириб қўйиши мумкин. Ижарага берилган ер участкаси ёки унинг бир қисмини иккиламчи ижарага бериш тақиқланади. Ижарага берилган ер участкалари олди-сотди, гаров, ҳадя, айирбошлаш объекти бўлиши мумкин эмас. Ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқи кредитлар олиш учун гаровга қўйилиши мумкин. Ижарачи фақат қонунда ёки ижара шартномасида назарда тутилган ҳоллардагина ер участкасига бўлган ўзининг ижара ҳуқуқларини ижарага берувчининг розилигисиз гаровга қўйишга ҳақлидир. Ер участкалари ижарасининг шартлари ва муддатлари тарафларнинг келишувига биноан белгиланади ва шартномада мустаҳкамлаб қўйилади. Қишлоқ хўжалигига

www.arxiv.uz мўлжалланган ерлар ижарага эллик йилгача бўлган, бироқ ўттиз йилдан кам бўлмаган муддатга берилиши мумкин. Ижарачи ер участкалари ижара шартномасининг амал қилиш муддати тугаганидан кейин шартномани янгилашда бошқа тенг шароитларда устун ҳуқуққа эга. Ер участкаларини ижарага олганлик учун ҳақ тўлаш тартиби ва унинг миқдори ижара шартномасида қонун ҳужжатларига мувофиқ белгиланади. Ер участкаларини ижарага олиш шартномасини муддатидан олдин бекор қилиш тарафларнинг келишуви билан, бундай келишувга эришилмаган тақдирда эса, суднинг ҳал қилув қарори билан амалга оширилади. Ер участкаларини ижарага бериш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида" 2003 йил 24 мартдаги ПФ-3226-сон Фармонини бажариш юзасидан ҳамда қишлоқда ижара муносабатларини кенг ривожлантириш ва ҳақиқий мулкдорларни шакллантириш асосида қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш ва иқтисодий муносабатларни ислоҳ қилиш жараёнларини жадаллаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 05.11.2003 йил 486-сонли “Қишлоқ хўжалигида ижара муносабатларини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисидаги қарори” қабул қилинди. У асосида Ер участкаларига бўлган ҳуқуқни ҳамда қишлоқ хўжалик коперативлари (ширкат хўжаликлари) билан фермер хўжаликлари ўртасида тузилган ижара шартномаларини қайта расмийлаштириш тартиби тўғрисида Низом қабул қилинди. Унга кўра ер участкалари ширкат хўжаликларига эллик йилгача, бироқ камида ўттиз йил муддатга узоқ муддатли ижарага берилади. Ижара муддати қонун ҳужжатларига мувофиқ белгиланади. Ширкат хўжаликларини ер участкаларига бўлган ҳуқуқини ижара шаклига ўтказиш бўйича ишларни ташкил этиш ва амалга ошириш учун қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва туманлар ҳокимликлари тегишли фармойишлар чиқарадилар.

www.arxiv.uz Ер участкасининг харитаси ва намунавий шаклга мувофиқ ижара шартномаси тузилади. Ер ресурслари бўйича туман хизмати ҳокимнинг қарори бўйича фермер хўжалиги билан туман ҳокими ўртасида тузиладиган ер участкасини ижарага бериш шартномасини тайёрлайди, у туман ҳокими ва фермер хўжалиги бошлиғи томонидан имзоланади. Ҳоким билан фермер хўжалиги ўртасида ер участкасини ижарага бериш шартномаси икки нусхада тузилади, биттаси фермер хўжалигига берилади, иккинчиси эса ер ресурслари бўйича туман хизматида сақланади ва ер ресурслари бўйича туман хизматида белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилади. Ер участкалари фермер хўжаликларига ижарага захира ерлардан, юридик ва жисмоний шахсларга берилмаган қишлоқ хўжалиги ерларидан, қайта ташкил этилаётган ва тугатилаётган қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари) ҳамда бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари ва ташкилотлари ерларидан, қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари) ва бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари ва ташкилотлари ерларидан берилади. Илмий-тадқиқот муассасаларига, олий ўқув юртларига, академик лицейларга, касб-ҳунар коллежларига ва умумтаълим мактабларига ўқув, тажриба, нав синаш мақсадлари учун берилган ерлар ҳамда сув фонди ерлари фермер хўжаликларига берилмайди. Фермер хўжалигига бериладиган ер участкаларининг энг кам ўлчами ҳар бир шартли бош чорва молига ҳисобланганда: Деҳқончилик маҳсулотлари етиштиришга ихтисослашаётган фермер хўжаликларига ижарага бериладиган ер участкаларининг энг кам ўлчами пахтачилик, ғаллачилик, боғдорчилик, узумчилик, сабзавотчилик ва бошқа экинлар етиштириш ҳолатидан келиб чиқиб хукумат томонидан белгиланади. Ер участкаси фермер хўжалигига имкони борича ягона мавзе бўйича, контурлар яхлитлиги сақлаб қолинган ҳолда берилади, участка чегаралари суғориш тармоқлари, коллекторлар, йўллар ва бошқа топографик элементлар бўйича белгиланади. Фермер хўжалигига берилаётган ер участкаси бошқа ердан фойдаланувчиларнинг ерлардан фойдаланиши учун ноқулайликлар

www.arxiv.uz вужудга келтирмаслиги керак. Фермер хўжаликлари томонидан ер участкалари ижарага олинишида мазкур қишлоқ хўжалиги кооперативи, корхона ва ташкилот ҳудудида яшовчи шахслар бошқа тенг шароитларда устувор ҳуқуқдан фойдаланадилар. Фермер хўжаликларига ижарага берилган ер участкаларидан қатъий мақсадга мувофиқ ҳолда фойдаланилади, улар хусусийлаштирилиши ва олди-сотди, гаров, ҳадя, айирбошлаш объекти бўлиши, шунингдек субижарага берилиши мумкин эмас. Фермер хўжалигига ижарага берилган қишлоқ хўжалиги ерлари, экинларидан қишлоқ хўжалиги экинлари шартномасида назарда тутилмаган белгиланган мақсадлардан бошқа мақсадларда фойдаланилиши амалдаги қонун ҳужжатларида ва мазкур Низомда назарда тутилган барча келиб чиқадиган оқибатлари билан биргаликда ижара шартномасининг қўпол равишда бузилиши ҳисобланади. Фермер хўжалигига берилган ер участкаси фермер хўжалиги қайта ташкил этилганда бўлиниши мумкин. Туман ҳокими юридик ва жисмоний шахсларга берилмаган қишлоқ хўжалиги мақсадидаги ерлардан ва (ёки) захирадаги ерлардан ер участкалари ажратиш тўғрисида, шунингдек ушбу ерларни фермер хўжаликларига бериш бўйича танлов ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилади. Ҳокимнинг танлов ўтказиш тўғрисидаги қарори маҳаллий оммавий ахборот воситаларида эълон қилиниши, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, қишлоқ хўжалиги корхоналари ва ташкилотлари бошқаруви (маъмурияти) биноларида осиб қўйилиши керак. Эълонда ер участкасининг ўлчами, жойлашган жойи, сифати ва бошқа тавсифлари, ташкил этилаётган фермер хўжалигининг мўлжалланаётган ихтисослашуви, танловнинг ўтказилиш вақти ва жойи кўрсатилиши лозим. Танлов уни ўтказиш тўғрисидаги қарорлар қабул қилинган вақтдан бошлаб бир ой мобайнида ўтказилиши керак. Ер участкалари бериш тўғрисидаги ариза ташкил этилаётган хўжаликнинг бизнес-режаси ёки фаолият дастури илова қилинган ҳолда

www.arxiv.uz танлов эълон қилинган кундан бошлаб бир ой мобайнида туман ҳокимига берилади. Аризада ариза берувчининг фамилияси, исми ва отасининг исми, унинг турар жойи, сўралаётган ер участкаси жойлашган жой, унинг майдони, қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги)нинг номи, мўлжалланаётган ихтисослашув, чорвачилик йўналишидаги фермер хўжалиги ташкил этишда - боқилиши мўлжалланаётган молларнинг турлари бўйича бош сони, ер участкасини ижарага олиш муддати кўрсатилади. Ер участкалари бериш (сотиш) масалаларини кўриб чиқиш бўйича комиссия фермер хўжалигига ер участкалари бериш бўйича танлов ўтказади. Қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари)нинг ҳамда бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари ва ташкилотларининг ер участкалари махсус тузилган комиссия томонидан ўтказилган танлов якунлари асосида туман ҳокимининг қарори билан берилади. Фермер хўжалигига қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари) ҳамда бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари ва ташкилотлари ерларидан ер участкалари бериш тартиби қонун ҳужжатларида белгиланади. Қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари) ва бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари ва ташкилотлари ерлари фермер хўжаликларига узоқ муддатли ижарага: -қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) ёки бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари ва ташкилотларининг ваколатли органлари томонидан танлов ўтказилиши йўли билан; -қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) ёки бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари, ташкилотлари ва муассасалари фермер хўжаликларига бериш учун ер участкасини аниқлаши йўли билан берилиши мумкин. Туман ҳокими томонидан фермер хўжалигига ижарага ер участкаси бериш тўғрисида қарор қабул қилингандан кейин туман ер ресурслари ва давлат кадастри бўлими томонидан беш кун муддатда намунавий шаклга

www.arxiv.uz мувофиқ ер участкасини ижарага бериш шартномаси тайёрланади. Ер участкасини ижарага бериш шартномасида ерларнинг турлари бўйича ер участкаси майдони, суғориладиган ерларнинг сифати акс эттирилади, ерларни ижарага бериш муддатлари, томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланади, шартномани бекор қилиш шартлари ва ер участкасидан фойдаланиш масалалари бўйича низоларни ҳал этиш йўллари кўрсатилади. Ер участкасини узоқ муддатли ижрага бериш шартномаси туман ер ресурслари ва давлат кадастри бўлимида рўйхатдан ўтказилади ва фермер хўжалигининг ер участкасини ижарага олганлик ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжат ҳисобланади. Шартнома тузилгандан кейин беш кун муддатда ер ресурслари бўйича туман хизмати вакили чегарадош ер эгалари ва ердан фойдаланувчилар вакиллари иштирокида фермер хўжалиги бошлиғига ижарага бериладиган ер участкаси чегараларини кўрсатади. Агар чегара сувсиз ерлар бўйлаб ўтса, у ҳолда чегара шудгорланади, бурилиш бурчакларига эса чегара белгилари қўйилади. Қишлоқ хўжалиги субъектларининг моддий-техника таъминоти бўйича шартномалари Қишлоқ хўжалик субъектларини моддий-техника (техника, асбоб- ускуналар, машина ва механизмлар, эхтиёт қисмлар ҳамда тузатиш материаллари, зооветеренария пунктлари жиҳозлари) билан таъминлаш фаолиятни ташкил этишнинг мухим элименти ҳисобланади. Чунки у сиз хўжалик ўз нормал фаолиятини амалга ошира олмайди. Аслини олганда қишлоқ хўжалик тадбиркорлик субъектларини моддий-техника билан таъминлаш товар-бозор мазмунига эга бўлган мулкий муносабат бўлиб, у фуқаролик ҳуқуқий шартнома асосида амалга оширилади. қишлоқ хўжалигини моддий техника билан таъминлаш шартномаларининг тарафлари сифатида ҳар қандай тадбиркорлик субъекти иштирок этишлари мумкин. Бу каби шартномаларнинг аксарияти олди-сотди, махсулот етказиб бериш, ижара, текинга фойдаланиш каби шартномалар асосида расмийлаштирилади.

www.arxiv.uz Бундан ташқари қишлоқ хўжалик техникаларини тузатиш ва хизмат кўрсатиш, сервис хизмати шартномалари ҳам мухим ўрин тутади. Бундай шартномалар қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришига кўмаклашиш мақсадида тузилади. Чунки хар қандай техниканинг бузилишларда уни тузатмай, янгисини сотиб олиш мақсадга мувофиқ эмас. шу сабаб иложи борича уни тузатиб фойдаланилса хўжаликнинг умумий даромадига ҳам фойда бўлади. Айрим ҳолларда муайян худуддаги қишлоқ хўжалик техникасини сақланишини марказлаштириш ва ишга шай ҳолатга келтириш ишлари ҳам амалга оширилиши мумкин. Бундан ташқари барча фермер ва дехқон хўжаликлари ҳам бирдай техника сотиб олишга имконияти йўқ. Шу сабаб бу каби моддийликларни ижарага олган ҳолда фойдаланиш ҳам ўз ижобий самарасини бериши аниқ. Бундан ташқари қишлоқ хўжалик субъектларини моддий-техник воситалар билан таъминлашда лизинг шарномасини ўрни беқиёс. Хозирги кунда қишлоқ хўжалигини юқори самарали замонавий қишлоқ хўжалиги техникаси билан жиҳозлашни рағбатлантириш, қишлоқ хўжалиги машинасозлигини, шу жумладан етакчи хорижий компаниялар иштирокида ривожлантириш учун зарур шарт-шароитларни шакллантириш, қишлоққа етказиб берилаётган тракторлар ва ўрим-йиғим техникаси учун ҳисоб-китоб қилиш механизмини такомиллаштиришда лизинг шартномаси бошқа шартномаларга қараганда етакчи ўрин тутмоқда. Бу каби шартномаларда лизинг берувчи сифатида банк, кредит ташкилотлари, махсус лизинг ташкилотлари лизинг берувчи сифатида фаолият юритмоқда ва бу ўз ижобий самарасини бермоқда. Улар томонидан етакчи миллий ва хорижий компаниялар ишлаб чиқарилаётган замонавий қишлоқ хўжалиги техникаси (тракторлар ва ўрим-йиғим техникаси) машина- трактор паркларига, қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкатлар)га ва фермер хўжаликларига лизинг бўйича етказиб берилмоқда Моддий-техника ресурслари етказиб бериш ёки хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш) тўғрисида шартномаларни бажариш тартиби

www.arxiv.uz шартномага, амалдаги қонунчиликка, Вазирлар Маҳкамасининг 04.09.2003 йил 383-сонли қарори билан тасдиқланган «Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилари билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек, уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида»ги Низомга ва иш-муомала одатларига асосланиб амалга оширилади. «Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилари билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек, уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида»ги Низомга асосан моддий- техника ресурслари етказиб бериш ёки хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш) тўғрисида шартномаларида қабул қилиш-топшириш далолатномаси тузилган сана шартнома бўйича мажбуриятлар бажарилган сана деб ҳисобланади, маҳсулот олувчининг манзилига юклаб жўнатилган тақдирда эса - маҳсулот транспорт ташкилоти вакилига топширилган сана мажбуриятлар бажарилган сана ҳисобланади. Ҳисоб-китоб ҳужжатида банк муассасаси штампида кўрсатилган сана хўжаликларнинг маҳсулот (ишлар, хизматлар)га ҳақ тўлаш бўйича мажбуриятлари бажарилган сана ҳисобланади. Хўжаликларнинг розилиги билан моддий-техника ресурслари муддатидан олдин етказиб берилиши мумкин. Етказиб берилган ва хўжаликлар томонидан қабул қилинган моддий-техника ресурсларига ҳақ тўланади ва кейинги даврларда етказиб берилиши керак бўлган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳисобига ўтказилади. Хўжалик муддатлар бузилган ва зарур сифатга мувофиқ бўлмаган ҳолда етказиб берилган моддий-техника ресурсларини қабул қилишни рад этишга ҳақлидир. Назарда тутилган миқдордан ортиқча бир номдаги товарлар етказиб берилиши ушбу ассортиментга кирувчи бошқа номдаги етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлдириш сифатида қаралмайди ва етказиб бермасликлар

www.arxiv.uz ўрни тўлдирилиши керак, бундай етказиб беришлар хўжаликнинг олдиндан берилган ёзма розилиги бўйича амалга оширилган ҳоллар бундан мустасно. Ерни механизация воситасида шудгорлаш бўйича бажарилган ишлар ва бошқа хизматлар хўжаликларнинг бевосита масъул ходимлари томонидан далолатнома бўйича қабул қилинади. Далолатномада бажарилган ишлар (хизматлар) миқдори, уларнинг сифати, шудгорлар чуқурлиги ва бошқа агротехника кўрсаткичлари кўрсатилади. Моддий-техника ресурслари етказиб бериш, шартномада назарда тутилган хизматларни (ишларни) кўрсатиш хўжаликларнинг ёзма буюртманомаси асосида амалга оширилади. Ушбу мақсадларда хизмат кўрсатувчи ташкилотлар Хўжаликларнинг буюртманомаларини рўйхатдан ўтказиш дафтарини юритадилар. Ушбу дафтарларда тақдим этилган буюртманомага мувофиқ маҳсулот етказиб берилиши, хизматлар кўрсатилиши (ишлар бажарилиши) тўғрисидаги ахборот бўлиши керак. Буюртманома маҳсулот етказиб беришнинг, тегишли хизматлар кўрсатишнинг (ишларни бажаришнинг) тахмин қилинаётган санасидан камида беш кун олдин чопар, почта орқали ёки бошқа тарзда берилади. Буюртманомани чопар орқали қабул қилишда тайёрлов ва хизмат кўрсатувчи ташкилот ходими хўжаликда қоладиган нусхага санани кўрсатган ҳолда қабул қилинганлиги тўғрисида белги қўяди. Хўжалик илгари берилган буюртманомани бекор қилишга ёхуд маҳсулот етказиб бериш, тегишли хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш) санасини ўзгартиришга ҳақлидир, тайёрлов ва хизмат кўрсатувчи ташкилотлар бу ҳақда буюртманомада кўрсатилган сана бошланишидан камида бир кун олдин хабардор қилинади. Қишлоқ хўжалигида қурилиш пудрати шартномаси бино (жумладан уй-жой биносини) иншоотни ёки бошқа объектни қуриш ёки қайта қуриш ҳақида, шунингдек монтаж, созлаш, ишга тушириш ва қурилаётган объект билан бевосита боғлиқ бўлган бошқа ишларни бажариш ҳақида тузилади. Қурилиш пудрати шартномаси буюртмачи билан пудратчининг ўзаро муносабатини

www.arxiv.uz тартибга солувчи асосий ҳуқуқий ҳужжат бўлиб ҳисобланади. Қишлоқ хўжалигида қурилиш пудрат шартномасининг предмети сифатида қуйидагиларни кўрсатиб ўтади. -янги қурилиш объекти, шу билан бирга «калитни топшириш» шаклида қурилган объект; -реконструкция қилиш ва амалдаги корхонани техник жихатдан қайта таъмирлаш; -бино ёки иншоотни капитал таъмирлаш; -техналогик, энергетик ва бошқа махсус жихозларни монтаж қилиш; -қурилаётган объект билан боғлиқ созлаш ва бошқа ажралмас ишларни бажариш.

O'xshashlar

Кишлок хужалигидаги шартнома муносабатларига умумий тавсифнома

Шартнома тўғрисида умумий қоидалар

Халқаро шартнома ҳуқуқи

Кишлок хужалигида тадбиркорлик фаолиятини хукукий тартибга солиш

Кишлок хужалик хукукининг манбалари