O`zbekistonda yer huquqining vujudga kelishi va rivojlanishi - Huquqshunoslik - Referatlar

O`zbekistonda yer huquqining vujudga kelishi va rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonda yer huquqining vujudga kelishi va rivojlanishi Reja: 1. O`zbekistonda yer huquqining vujudga kelishi va rivojlanishi hamda musulmon huquqi bilan tartibga solinishi. 2. O`zbekistonda Yer huquqini 1917 yil Oktabr to`ntarishidan keyin rivojlanishi va huquqiy tartibga solinishi. 3. O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi yillarida yer huquqining rivojlanishi.

Mamlakatimiz hududida yer huquqining vujudga kelishi, rivojlanishi tarixi, yer qonunchiligi tarixini chuqur o`rganish bugungi kundagi yer munosabatlarini to`laroq tushunish, harakatdagi yer to`g`risidagi qonunlarni takomillashtirish, oqibatda yerdan foydalanish va ularni muhofaza etish bo`yicha munosabatlarni amaliyotda to`g`ri va keng joriy etish uchun muhim ahamiyatga ega. Yer huquqining vujudga kelishi kishilik jamiyati taraqqiyotining uzoq o`tmishiga borib taqaladi. Yerdan foydalanish bo`yicha munosabatlarning rivojlanishi nafaqat iqtisodiy, shu bilan birga tarixiy, huquqiy hamda ijtimoiy-siyosiy jarayon bo`lib, uning elementlari o`z ifodasini musulmon huquqining qadimgi manbalarida ham topgan. Demak, bu munosabatlar mamlakatimiz hududida patriarxal-feodal munosabatlar qaror topayotgan bir davrda vujudga kelib, shariat va odat normalariga asosan tartibga solingan. Shunday qilib musulmon huquqi yerdan foydalanish munosabatlarini tartibga soluvchi qonunlarni o`zida mujassam etgan. Bunga misol tariqasida musulmon huquqining asosiy manbasi hisoblangan "Qur`on"ni aytish mumkin. Unda yerdan foydalanish, uni muhofaza qilishga oid bir qator qoidalarni ko`rish mumkin. Musulmon huquqi qoidalariga ko`ra, yer uchastkalari oldi-sotdi munosabatlarining obyekti sifatida qaralib, u sotilishi, garovga qo`yilishi, hadya etilishi, sovg`a qilinishi, ijaraga berilishi mumkin bo`lgan, ya`ni u fuqarolik ayirboshlash obyekti hisoblangan. Turkistonda 1917 yil Oktabr to`ntarilishigacha bo`lgan yer munosabatlarini tahlil qilgan bir guruh olimlar feodalizm davridagi ijtimoiy - iqtisodiy, huquqiy vaziyatni har tomonlama o`rganib, asosli amaliyot materiallariga tayanib, chuqur ilmiy xulosalar asosida yerga nisbatan xususiy mulk xuquqi bo`lgan, degan haqqoniy g`oyani ilgari suradilar. Chunonchi, I.J.Jalilov to`g`ri ta`kidlaganidek, "shariat umuman xususiy mulk huquqini va yerga nisbatan xususiy mulk huquqi institutini bilgan, xususan, yerga nisbatan mulk huquqi egasi o`zining tasarruf etish huquqi tufayli yer uchastkasini sotish, vaqtinchalik foydalanish uchun berish, ya`ni ijaraga topshirish, sovg`a qilish, shuningdek ma`lum muddatga o`z zimmasidagi majburiyatlarni ta`minlash uchun garovga bergan"1. Xuddi shunday fikrni A.YE.Yerenov ham bildirgan. Uning yozishicha, "ko`chmanchi qozoqlarning yerdan foydalanishi asosan ikki shaklda: xususiy (shaxsiy) va jamoa shakllarida bo`lgan". I.J.Jalilov va A.YE.Yerenovlarning fikrlariga to`la qo`shilgan holda, hamda amaliyot materiallariga asoslanib, shuni ta`kidlash o`rinliki, 1917 yil Oktabr to`ntarishigacha bo`lgan Markaziy Osiyoda yerga nisbatan feodal davlat mulkchiligi shakli hukmron hisoblangan. Ammo yerga nisbatan feodal davlat mulkchiligining hukmron bo`lishi unga nisbatan xususiy mulkchilikning vujudga kelishi va rivojlanishi uchun qarshilik ko`rsatmagan. Yoki boshqacha aytganda, davlat mulki bilan bir qatorda yerga nisbatan xususiy mulkchilik shakli ham bo`lgan.

Umuman olganda, tarixiy, ilmiy-nazariy va amaliyot materiallarini o`rganish Markaziy Osiyoda feodalizm davrida yerga nisbatan turli xil mulkchilik shakli bo`lganligidan darak beradi. Markaziy Osiyoda uzoq o`tmishdan to 1917 yil Oktabr to`ntarishiga qadar yerga nisbatan mulkchilikning uch shakli: 1) amloq yerlari, ya`ni davlat tasarrufida bo`lgan yerlar; 2) mulkiy yerlar, ya`ni fuqarolarga tegishli xususiy mulk shaklidagi yerlar; va 3) vaqf yerlari, ya`ni masjid va madrasalar egaligidagi yerlardan iborat bo`lgan. Markaziy Osiyoda 1917 yil Oktabr to`ntarishiga qadar shu shakllardagi yer mulkchiligi bo`lganligi bir qator boshqa tarixiy manbalarda ham ta`kidlangan. Chunonchi, M.Y. Yo`ldoshevning yozishicha: "XIX asrga kelib Xiva xonligida yer mulkchiligining yangi shakllari qaror topgan: xususiy mulkchilik (mulk), masjid (vaqf) va davlat (podsholik) yerlari"1. Shu muallifning ma`lumotiga ko`ra, XIX asrning o`rtalarida Xiva xonligida davlat yerlari 16 ming tanobni, xususiy yerlar 134 ming tanobni, vaqf yerlari 165-170 ming tanobni tashkil qilgan2. O.Sultonovning ma`lumotiga ko`ra, Xiva xoni, uning avlodlari va amaldorlari eng yirik yer egalari hisoblangan. Ular bu yerlarning bir qismida qullar va mehnatkash dehqonlar kuchi bilan dehqonchilik qilishgan. Yerlarning qolgan qismi yersiz va kam yerli dehqonlarga yetishtirilgan hosilning yarmini, uchdan birini, hatto to`rtdan birini berish sharti bilan ijaraga berilgan3. Yuqorida aytilganlarga xulosa qilib, shuni ta`kidlash mumkinki, garchi barcha yerlar yuridik jihatdan, musulmon huquqiga binoan4 davlat mulki deb ko`rsatilgan bo`lsada, amalda yerga egalik qilish unga nisbatan har xil mulk shakllarining vujudga kelishiga olib kelgan. Turli shakldagi yerlarning huquqiy holatida farqlar bo`lgan. Chunonchi, vaqf yerlarining huquqiy holati davlat yerlari yoki mulkiy yerlarga nisbatan farq qilib, sotilishi, xadya, sovg`a qilinishi, garovga qo`yilishi mumkin bo`lmay faqat ijaraga berish mumkin bo`lgan. Ijarachilar vaqf yerlaridan ijara asosida foydalanganligi uchun soliq-renta to`lashgan. Bu yerlardan foydalanganlik uchun ijara haqi shu yer uchastkasi qaysi masjitga tegishli bo`lsa, uning foydasiga kelib tushgan. Davlat mulki hisoblangan yerlarni tasarruf qilish huquqi davlat boshlig`iga tegishli bo`lgan. Huquqiy adabiyotlarda juda to`g`ri ta`kidlanganidek, "amloq yerlardan amalda foydalanuvchi shaxslar bu yerlarga nisbatan to`la miqyosda huquqiy harakatlar qilishi mumkin emas, yoxud bu yerlar davlatga tegishli bo`lib, unga nisbatan yuridik harakatlarni amalga oshirish huquqi oliy hukmdorlikka berilgan"1. Mulkiy yerlar, ya`ni xususiy mulk hisoblangan yerlar ham ularning egalari tomonidan dehqonlarga ijaraga berilgan. Chunki, katta-katta yer maydonlarining egalari bo`lgan amaldorlar o`z kuchlari bilan ularni ishlata olmagan. Katta yer egalari bo`lgan xon avlodlari va amaldorlari

o`zlari Xiva va Urganch shaharlarida yashaganlari holda, turli qishloqlardagi yerlarini dehqonlarga ijaraga berishgan. Shu o`rinda ta`kidlash lozimki, suvsizlikdan yoki boshqa sabablarga ko`ra daromad keltirmaydigan noqo`lay yer maydonlari mavat, ya`ni jonsiz yerlar deb atalgan bo`lib, hech kimga taalluqli bo`lmagan. Jonsiz yerlarni o`zlashtirgan, uni ishlatgan kishi shu yerning egasi hisoblangan, yoxud Qur`onda aytilishicha, bo`sh yotgan yerlarni kim ishlatsa, u shu yerlarning egasidir. Demak, jonsiz yerlarning asosiy xususiyati ularning mulkchilikka berilishligidadir. Agar o`zlashtirilgan jonsiz yer tashlab ketilsa, unga nisbatan mulk huquqi ham bekor qilingan. 1917 yil Oktabr to`ntarishiga qadar bo`lgan yer munosabatlarini tartibga soluvchi asosiy manba Qur`oni karimning sharhi- "Al-Hidoya" bo`lgan. "Al-Hidoya" Islom huquqshunosligining eng asosiy qo`llanmalaridan biridir. Unda dastlabki fiqh olimlarining bu sohada yaratgan yirik va obro`li asarlaridagi eng muhim g`oya va mazmunlar jamlangan. Uning asosini Islom huquqshunosligiga tamal toshi qo`ygan olimlardan Abu Hanifa an- Nu`mon ibn Sobit, Abu Abdulloh Molik ibn Anas, Muhammad ibn Idris ash-Shofeiy, Abu Abdulloh Ahmad ibn Xanbalning ulug`vor asarlari va boshqa xadislar tashkil etadi. Hidoyaning XXXI kitobi yer munosabatlarini tartibga solishga bag`ishlangan bo`lib, unda yerdan foydalanish tartibi belgilab berilgan. Hidoyada belgilanishicha, ijaraga topshirilayotgan yerning yoki boshqa mol-mulklarning foydalanish maqsadini shartnomada aniq ko`rsatish lozim bo`lgan, aks holda ijara shartnomasi haqiqiy sanalmagan1. Hidoyada ko`rsatilishicha, "yer ijarasi, agar undan foydalanish maqsadi ko`rsatilmasa, haqiqiy emas". Shu bilan birga, agar ijaraga beruvchi shartnomada: "Men yerni ijaraga ijarachi xohishi bo`yicha foydalanishga beraman, degan"tartibda belgilasa, ijarachi o`z xohishi asosida foydalanishi mumkin. Yerdan foydalanish muddati tugagandan so`ng yerni egasiga qaytarish masalasiga oid bir qancha qoidalar ham Hidoyada o`z ifodasini topgan. Chunonchi, unda ko`rsatilishicha, "Ijara muddati tugagach, yer dastlabki holatda qaytarib berilishi shart". Agar yer uchastkasiga uy-joylar qurilgan, yoki daraxtlar ekilgan bo`lsa, ijara muddati tugagach, ijarachi ularni buzib tashlashi lozim bo`lgan. Agar yer egasi qurilgan inshootlar va ekilgan daraxtlarning qiymatini to`lamasa, ijarachi esa ularni buzib olmasa, bu mol-mulklar yer egasining mulki bo`lib qoladi. "Agar yer egasi ularning qiymatini to`lashga rozi bo`lmasa, mulk huquqi yer egasiga o`tadi" . Musulmon qonunchiligida yerdan foydalanish huquqini buzganlik uchun javobgarlik masalasiga ham alohida e`tibor berilgan. Chunonchi, yerdan belgilanganidan boshqa maqsadlarda foydalanganlar javobgarlikka tortilgan. "Agar kimda-kim yerni bo`g`doy ekish uchun ijaraga olsa-yu, deyiladi Hidoyada,- beda eksa, u tuproqqa yetkazilgan zarari uchun javob beradi"

Bundan tashqari, Hidoyada yerdan foydalanish shartnomasini bekor bo`lish asoslari ham ko`rsatilgan. Bular yerdan bundan keyin foydalanib bo`lmaslik, shartnoma tomonlaridan birining vafot etganligi, mulk egasining qarzini to`lash uchun yerni sotish zaruriyatining vujudga kelishi va boshqalardir. Hidoyada: "Agar shartlashgan tomonlardan birining o`limi natijasida ham ijara shartnomasi o`z kuchini yo`qotadi". Yoki "o`z qarzini to`lash uchun yer uchastkasini sotish zaruriyati tug`ilganda yer egasi shartnomani bekor qilishi mumkin" va shunga o`xshash ko`pgina qoidalar borki, ular yerdan foydalanish shartnomasini bekor qilish asoslarini belgilab beradi. 2. O`zbekistonda Yer huquqini 1917 yil Oktabr to`ntarishidan keyin rivojlanishi va huquqiy tartibga solinishi. 1917 yil Oktabr to`ntarishining birinchi kuniyoq "Yer to`g`risida" dekret qabul qilingandi. Unga ko`ra yerga nisbatan davlat mulkchiligi o`rnatildi. Chunonchi, "Yer to`g`risidagi dehqonlar talabi"ning 1-moddasida: "Yerga nisbatan xususiy mulkchilik butunlay bekor qilinadi, yerning sotilishi, sotib olinishi, ijaraga topshirilishi, yoxud garovga qo`yilishi, boshqa usullar bilan olinishi mumkin emas", deb belgilandi. Birinchi Sovet konstitutsiyasi hisoblangan 1918 yilda qabul qilingan RSFSR Konstitutsiyasi insoniyat tarixiga asosiy ishlab chiqarish vositalari hamda yerni ham har tomonlama majburiy milliylashtirish hujjati sifatida yozildi. Ushbu konstitutsiyaning birinchi bo`limi 3-moddasida yerga nisbatan xususiy mulkchilik batomom bekor qilinadi, deb belgilandi. Barcha yer fondlari umummilliy boylik deb e`lon qilindi va hech qanday to`lovsiz davlat ixtiyoriga olib berildi. Ushbu moddaning "b" bandiga ko`ra barcha o`rmonlar, yer osti boyliklari, suvlar, shuningdek barcha tirik va o`lik inventarlar, qishloq xo`jalik korxonalari milliy boylik deb e`lon qilindi. RSFSR Konstitutsiyasidan keyin 1918 yil 15 oktabrda va 1920 yil 24 sentabrda Turkiston avtonom sotsialistik respublikasi (TASSR) o`z konstitutsiyasini qabul qilib, unda yerni milliylashtirishga qaratilgan huquqiy normalar 1918 yildagi RSFSR Konstitutsiyasidan shundayligicha ko`chirib olindi. Bunga asosiy sabab shundan iborat ediki, Turkiston avtonom respublika sifatida RSFSR tarkibiga kirgan edi. O`sha yillardagi Horazm Xalq Sovet Respublikasining yer to`g`risidagi qonunchiligi RSFSR va TASSR qonunlaridan tubdan farq qilgan edi. Chunki Horazm Xalq Sovet Respublikasi mustaqil davlat hisoblanar edi. Horazm Xalq Sovet Respublikasining birinchi konstitutsiyasi 1920 yil 30 aprelda qabul qilingan bo`lib, unda yerga nisbatan xususiy mulkchilik huquqi saqlanib qolingan edi. Fuqarolarga yer uchastkalarini xususiy mulk asosida biriktirib berish mumkin edi. Horazm Xalq Sovet Respublikasining yer munosabatlariga bag`ishlangan

qonunlarining RSFSR va TASSR qonunlaridan asosiy farqi yerga nisbatan xususiy mulkchilikni saqlab qolinganida edi. Horazm Xalq Sovet Respublikasining navbatdagi Konstitutsiyasi 1923 yil 20 oktabrda qabul qilingan bo`lib, unga ko`ra yerga nisbatan xususiy mulk huquqi bekor qilindi va barcha yer fondlari umumxalh boyligi deb e`lon qilinib, har qanday to`lovlarsiz davlat ixtiyoriga olindi. Yerga nisbatan xususiy mulkchilikning bekor qilinishiga asosiy sabab Horazm Xalq Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e`lon qilinishida edi. Buhoro Xalq Sovet Respublikasi Horazm respublikasi singari avvaliga mustaqil davlat deb hisoblandi. Shuning uchun uni Konstitutsiyasini ishlab chiqishda Horazm konstitutsiyasi muhim rol o`ynaydi. 1921 yil 23 sentabrda qabul qilingan Buhoro Konstitutsiyasi ham yerga nisbatan xususiy mulk huquqi asosan saqlanib qolindi. 1924 yil 19 oktabrda Buhoro Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e`lon qilinib, yerga nisbatan xususiy mulkchilik bekor qilindi va barcha yerlar davlat mulki deb e`tirof etildi. 1924 yilda O`rta Osiyoda milliy chegaralanish amalga oshirilib O`zbekiston Respublikasi tashkil topdi. 1927 yilda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida yerga nisbatan xususiy mulkchilik batomom bekor qilinib, yer boyliklari davlat mulki deb o`rnatildi. Yer uchastkalari fuqarolarga faqat foydalanish uchungina berildi. 1922 yilda qabul qilingan va 1928 yildan O`zbekiston Respublikasi hududida harakat qilgan RSFSR Grajdanlik kodeksining 21-moddasiga ko`ra, yer davlat boyligi deb o`rnatildi va xususiy ayirboshlash predmeti bo`lishi mumkin emasligi belgilandi. Yer faqat foydalanish uchungina berildi. 1937 yilda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 8-moddasiga asosan yer ilgaridek davlat mulki deb belgilandi. Shu bilan birga yerdan foydalanuvchilarning vakolatlari ancha kengaytirildi. Bu qonunga ko`ra yer uchastkalari yerdan foydalanuvchilarga muddatsiz, doimiy beriladigan bo`ldi. 1970 yil 25 sentabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining Yer to`g`risidagi kodeksi1da belgilanishicha, yer tamomila davlat mulki, u faqat foydalanish uchungina beriladi degan qoida o`rnatildi, yerdan foydalanish tekin ekanligi belgilandi, yer uchastkalari faqat ajratib berish asosida beriladigan bo`ldi, yer berishning boshqa shakllari man etildi. Shuningdek bu kodeksda yer asosan qishloq xo`jalik korxonalari hamda fuqarolarga berilishligi ko`rsatildi. Chunonchi, ushbu Qonunning 72-moddasida belgilanishicha, davlat aktiga binoan kolxozga foydalanish uchun berib qo`yilgan yerlar jamoat yerlaridan va tomorqa yerlaridan iborat bo`ladi. 1978 yil 19 aprelda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga binoan yer davlatning mutloq mulki deb belgilandi va fuqarolarga qonunda belgilangan tartibda

yordamchi xo`jalik yuritish, bog`dorchilik va polizchilik, shuningdek yakka tartibda uy-joy qurish uchun berish mumkinligi o`rnatildi. Shu Konstitutsiyaning 13-moddasiga ko`ra fuqarolar o`zlariga berib qo`yilgan yer uchastkalaridan oqilona foydalanishga majbur ekanligi belgilandi. Yerdan foydalanish huquqini rivojlantirishda O`zbekiston Respublikasi hukumatining bir qator qarorlari hamda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari muhim rol o`ynaydi. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasi Ministrlar Sovetining 1989 yil 8 iyulda bo`lib o`tgan "Kolxozchilar, sovxozlarning ishchilari, grajdanlarning shaxsiy yordamchi xo`jaliklarini va yakka tartibda uy-joy qurilishini yanada rivojlantirish to`g`risida"gi Kengashida respublikaning har bir xo`jaligida tomorqa yer ajratish bo`yicha komissiyalar tuzish lozimligi ta`kidlandi. Bundan tashqari, ushbu kengashda ilgari amal qilib kelgan fuqarolarning shaxsiy yordamchi xo`jaliklaridagi uy hayvonlari va tomorqa yer uchastkalari miqdorlari bo`yicha cheklashlar bekor qilindi. Bundan buyon endi har bir xo`jalik o`z imkoniyatlari doirasidan kelib chiqib fuqarolarga tomora yer uchastkalari ajratib berishi lozimligi ko`rsatildi. Ushbu qarordan keyin respublikamizda tomorqa yer uchastkalarini miqdorini kengaytirishga, har bir oilani uy-joy bilan ta`minlashga katta imkoniyatlar vujudga keldi. Yer huquqiy munosabatlarni rivojlantirish tarixida SSSR Oliy Soveti tomonidan 1990 yil 28 fevralda qabul qilingan "SSSR Ittifoqi va ittifoqdosh respublikalarning yer to`g`risida"gi qonun asoslari va O`zbekiston Oliy Soveti tomonidan 1990 yil 20 iyunda qabul qilingan "O`zbekiston Respublikasining Yer to`g`risida"gi qonuni muhim o`rinni egallaydi. Yer to`g`risidagi qonunlarda yerni berish tartibi, haqi, xalq deputatlar mahalliy Kengashlarining yerni berishdagi vakolatlari, yerdan foydalanishdagi huquq va majburiyatlar, yerdan foydalanish qoidalari buzilganda yer-huquqiy javobgarlik masalalari huquqiy tartibga solingan bo`lib, korxona, muassasa, tashkilotlar hamda fuqarolar tomonidan yerlardan intensiv foydalanish uchun qulay shart-sharoitlarni ta`minlab berishga qaratilgan. 1990 yil 20 iyunda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining "Yer to`g`risida"gi qonunida yer uchastkalaridan foydalanish huquqiga alohida e`tibor berildi. Ushbu qonunda yerga nisbatan davlat mulkchiligi mustahkamlangan bo`lsada, birinchi marta qonuniy tartibda yuridik va jismoniy shaxslar yer uchastkalarini na faqat foydalanish uchun, balki egallash huquqi asosida olishlari mumkinligi ham belgilandi. Bundan tashqari, Yer to`g`risidagi qonun fuqarolar o`z tomorqa yerlarini umrbod meros asosida qoldirish huquqiga ham ega ekanliklarini mustahkamladi. Yer-ijaraviy munosabatlarini tartibga solishda SSSR Oliy Soveti tomonidan 1989 yil 23 noyabrda qabul qilingan "SSR Ittifoqi va ittifoqdosh respublikalarning ijara to`g`risida"gi qonuni va "O`zbekiston Respublikasida ijara to`g`risida nizomi" muhim rol o`ynadi.

Bu huquqiy aktlarda yer ijarasi tushunchasi, obyektlari, ijaraga beruvchilar, ijarachilar, yerdan foydalanganlik uchun ijara haqi, yer ijarasi muddati, ijara shartnomasini o`zgartirish, bekor qilish, tugatish va uzaytirish, ijarachilarning mulkiy huquqlarini himoya qilish, yakka tartibdagi va jamoa ijarasi, ichki xo`jalik ijarasi kabi masalalar tartibga solingan. Yuqorida zikr etilgan ijara to`g`risidagi me`yoriy xujjatlarda ilgari qabul qilingan shu turdagi huquqiy xujjatlardan farqli o`laroq faqat mulk egalarigina yerni ijaraga beruvchilar hisoblanishi mumkinligi to`g`ri e`tirof etildi. Masalan, "Ijara to`g`risidagi qonun asoslari"ning 4- moddasiga ko`ra, mulkni ijaraga berish huquqi mulk egasiga tegishlidir... Yerni ijaraga tegishli xalq deputatlari Kengashlari topshiradi. O`z navbatida yer munosabatlarini tartibga solishda O`zbekiston Respublikaining 1990 yil 31 oktabrida qabul qilingan Mulkchilik to`g`risidagi Qonuni muhimdir. Unda belgilanishicha, O`zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning samarali aml qilishiga va xalq farovonligining o`sishiga imkoniyat yaratilishi har qanday shakldagi mulkchilik bo`lishiga ruhsat etiladi. Mulkchilikning hamma shakllari dahlsiz bo`lishiga va ularning rivojlanishi uchun teng sharoit yaratilishiga qonun kafolat beradi. Yer munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan qonunlar va boshqa me`yoriy xujjatlar ichida O`zbekiston Respublikasining 1991 yil 14 iyundagi "O`zbekiston Respublikasida chet el investitsiyalari va chet ellik investorlar faoliyatining kafolatlari to`g`risida"gi Qonuni muhim o`rinni egallaydi. Unda chet ellik investorlar O`zbekiston Respublikasi hududida mustaqil ravishda yoki yuridik va jismoniy shaxslar ishtiroqida mulkiy huquqlarni, shu jumladan yerdan va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi bilan investitsiyalarni amalga oshirishlari mumkinligi ko`rsatilgan (3-modda). Shu bilan birga ushbu Qonunda chet ellik investorlarga va chet el investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarga shartnoma shartlarida ko`rsatilgan muddatda yer ijaraga berilishi ham o`rnatilgan (36-modda). 3. O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi yillarida yer huquqining rivojlanishi. O`zbekiston Respublikasining suveren davlat sifatida siyosiy va iqtisodiy mustaqillikka erishishi mamlakatimiz ijtimoiy tizimidagi tub o`zgarishlar davriga, ya`ni taraqqiyotning ma`muriy-buyruqbozlikka asoslangan, o`ta davlatlashtirilgan, mol-mulkdan foydalanish va xo`jalik yuritishning ilg`or usul va vositalari cheklab kelingan yo`lidan voz kechib yangi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo`liga o`tish davriga to`g`ri keldi. Bu taraqqiyot yo`lining ijtimoiy-iqtisodiy asosi bo`lib bozor munosabatlari hisoblandi. Yangi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo`li hisoblangan bozor munosabatlari tabiiy resurslar va boshqa mol-mulkdan foydalanish va xo`jalik yuritishni, umuman ishlab chiqarishni yangidan tashkil qilishni, shuningdek bu munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlarni hamda boshqa me`yoriy hujjatlarni qabul qilishni zarurat qilib qo`ygan edi. Demak, O`zbekiston

Respublikasining siyosiy mustaqilligini qo`lga kiritishi yangi iqtisodiy o`zgarishlar davriga to`g`ri kelib, bu o`zgarishlarning yanada taraqqiy etishi va rivojlanishi, ularning huquqiy asoslarini yaratish uchun katta zamin bo`lib xizmat qildi. Siyosiy mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlaboq ijtimoiy hayotimizga joriy etilayotgan yangi iqtisodiy munosabatlarning huquqiy negizlarini ishlab chiqishga asosiy e`tibor qaratildi. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasini mustaqil davlat deb e`lon qilingan dastlabki kundayoq qabul qilingan "O`zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to`g`risida"1gi qonunida iqtisodiy tizimimiz asoslarini yaratishga qaratilgan birinchi qadamlar qo`yildi. Ushbu qonunning 7- moddasiga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining moddiy asosi uning mulkidir. Respublika hududidagi yer, yer osti boyliklari, suv va o`rmonlar, o`simlik va hayvonot dunyosi, tabiiy va boshqa resurslar O`zbekiston Respublikasining milliy boyligi, mulki hisoblanadi, deb belgilandi. "O`zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to`g`risida"gi Qonunidagi ushbu qoidalar konstitutsion qoidalar hisoblanib, ular 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan "O`zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasida"2 o`z ifodasini topdi va rivojlantirildi. Mazkur Asosiy qonunda iqtisodiy tizimimiz asoslari, mol-mulkdan foydalanish, xo`jalik yuritishning ilg`or shakllari belgilab berildi. Xususan, 53-moddasida ko`rsatilishicha, bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Demak, ushbu konstitutsiyaviy qoidaga binoan, bir tomondan, respublikamiz bozor iqtisodi munosabatlariga asoslanishi belgilanib berildi, ikkinchi tomondan esa, bozor iqtisodi sharoitida turli xildagi mulk shakllari joriy qilinishi mumkinligi ko`rsatildi. Shu bilan birga Asosiy qonunda iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik turlari, barcha mulk shakllari teng huquqli ekanligi o`rnatildi (53-modda). Bundan tashqari, mol-mulkdan foydalanishda mulkdorning huquqlari aniq belgilab qo`yildi. Masalan, Konstitutsiyaning 54- moddasida o`rnatilishicha, mulkdor mulkiga o`z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Shuningdek, Konstitutsiyada tabiiy resurslarga nisbatan mulkchilik belgilanib, ulardan oqilona foydalanish zarurligi ko`rsatildi (55-modda). Ushbu konstitutsion asosiy qoidalar respublikamizda qabul qilingan joriy qonunlarda atroflicha belgilandi va rivojlantirildi. Joriy qonunlarda Asosiy qonunda belgilangan tabiiy resurslar va boshqa mol-mulkdan foydalanish va xo`jalik yuritishning ilg`or shakl va usullari mustahkamlandi, ularning huquqiy asoslari yaratildi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida konstitutsion normalar asosida, aytish mumkinki, ma`lum darajada yer munosabatlarini tartibga soluvchi qonunlar tizimi ishlab chiqildi va ularni takomillashtirish borasida muhim ishlar amalga oshirildi.

O`zbekiston mustaqilligi sharoitida "Yer to`g`risida"gi qonunni takomillashtirish, yer munosabatlarini tartibga soluvchi qonunlarni qayta ishlab chiqish, mukammallashtirish zarurligi quyidagi holatlar bilan bog`liq: birinchidan, bu respublikamizning mustaqillikni qo`lga kiritganligidir. Negaki, shungacha xarakatda bo`lgan O`zbekiston Respublikasining "Yer to`g`risida"gi qonuni hali mamlakatimiz sobiq Ittifoq tarkibida bo`lgan davrda, ya`ni 1990 yil 20 iyunda qabul qilingan bo`lib, bu davrda davlatimiz siyosiy jihatdan ham, iqtisodiy jihatdan ham, "markaz"ga to`la qaram edi, yer munosabatlarini tartibga solishda uning vakolatlari cheklangan edi. Shunday sharoitda qabul qilingan "Yer to`g`risida"gi qonunning bugungi kun talab va sharoitlariga javob bermasligi tabiiy bir hol edi. Faqat mustaqillik sharofati tufayligina davlatimiz o`z hududida yer munosabatlarini tartibga solishda to`la mustaqillikka erishdi. Ikkinchidan, jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi iqtisodiy tizimida tub o`zgarishlar yuz berdi, ya`ni iqtisodiyotning ma`muriy - buyruqbozlikka asoslangan, mehnatkashlarning ishlab chiqarish vositalari va mol-mulkdan begonalashtirgan, ishbilarmonlik, tadbirkorlik bo`g`ib kelingan "sotsialistik taraqqiyot" yo`li deb atalmish yo`ldan voz kechildi va bozor iqtisodi munosabatlariga o`tish maqsad qilib qo`yildi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar davlat hisoblanmish O`zbekiston Respublikasida yer munosabatlari alohida ahamiyat kasb etadi. Bozor iqtisodiyoti talablari, so`zsiz yer munosabatlarini ham o`z izmiga bo`ysundirishi tabiiydir, yoxud, endilikda yer munosabatlarini tartibga soluvchi qonun normalari bozor iqtisodi tartib-qoidalari, talablariga mos ravishda ishlab chiqilishi va qabul qilinishi kerak edi; Uchinchidan, turli xil mulk shakllari, xususan, davlat, jamoa birgalikdagi, xususiy va hakozolar joriy qilindi. Bu o`zgarishlar yer munosabatlariga ham bevosita ta`sir qildi. Chunonchi, O`zbekiston Prezidentining 1994 yil 21 yanvardagi "Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora- tadbirlari to`g`risida"gi, 1994 yil 24 noyabrdagi "Yerdan foydalanish samaradorligini oshirish to`g`risida"gi farmonlarida yer uchastkalarini xususiy mulk qilib berish mumkinligi belgilandi, yer oldi-sotdi munosabatlarining obyekti doirasiga kiritildi. To`rtinchidan, xalq xo`jaligida xo`jalik yuritishning turli xil ilg`or shakllari joriy qilindi, boshqacharoq qilib aytganda yerdan foydalanuvchi subyektlar doirasi ancha kengaydi. Chunonchi, hozirgi vaqtda jamoa va davlat xo`jaliklari bilan bir qatorda turli xil kooperativlar, shirkatlar, dehqon, fermer xo`jaliklari, yordamchi xo`jaliklar, ijara jamoalari, ijarachilar, qo`shma korxonalar, kichik korxonalar va shunga o`xshash yerdan asosiy foydalanuvchi subyektlar ko`paydi. Ammo, ularning yerdan foydalanish huquqini "Yer to`g`risida"gi qonun yetarli darajada tartibga solgan emas edi; Beshinchidan, respublikamiz davlat boshqaruvi tizimida tub o`zgarishlar ro`y berdi, joylarda hokimliklar ta`sis etildi. 1993 yil 7 mayda "Yer to`g`risida"gi qonunga o`zgartirish

kiritilib, 5-7 moddalaridagi "ijroiya qo`mitalari" so`zlari "hokimiyat organlari" degan so`zlar bilan almashtirildi. Lekin shuni ta`kidlash kerakki, hokimiyat organlari tushunchasi o`z ichiga "davlat hokimiyati organlari", "ijroiya organlari", yoki "sud hokimiyati" tushunchalarini ham qamrab oladi. Shu sababdan, yer fondlarini kim tasarruf etish huquqiga ega degan masalaga "Yer to`g`risida"gi qonun aniq javob berishi kerak edi. Shu sababdan, 1998 yil 30 aprelda O`zbekiston Respublikasining Yer kodeksi ijtimoiy hayotdagi barcha o`zgarishlarni hisobga olgan holda yangidan qabul qilindi. Ushbu kodeksda yer umummilliy boylik, respublika xalqi hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida undan oqilona foydalanish zarur va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi, deb belgilanib, uning asosiy vazifasi hozirgi va kelajak avlodlarning manfaatlarini ko`zlab yerdan ilmiy asoslangan tarzda, oqilona foydalanish va uni muhofaza qilishni, xo`jalik yuritishning barcha shakllarini teng huquqlilik asosida rivojlantirish uchun sharoit yaratishni, yuridik va jismoniy shaxslarning yer uchastkalariga bo`lgan huquqlarini himoya qilishni ta`minlash maqsadida yer munosabatlarini tartibga solishdan, shuningdek bu sohada qonuniylikni mustahkamlashdan iboratligi qayd etildi. Yer kodeksida davlat hokimiyati organlarining yer munosabatlarini tartibga solish sohasidagi vakolatlari, yer fondi toifalarining huquqiy holati, yer tuzishning huquqiy asoslari, yer monitoringi, davlat yer kadastri, yerga nisbatan mulkchilik, yerdan foydalanish huquqining vujudga kelishi va tugatilishi asoslari hamda tartibi, yer servituti, yer uchun haq to`lash, yer egalari, yerdan foydalanuvchi, ijarachi va yer uchastkasi mulkdorining huquq va majburiyatlari, yerlarni pay jamg`armasiga berish, oila pudrati asosida yerdan foydalanish, yerlarni muhofaza qilish, yer xususidagi nizolarni hal etish, yer qonunlarini buzganlik uchun javobgarlik kabi masalalar o`zining huquqiy asoslarini topdi. Undagi ko`pgina qoidalar yangi bo`lib, ular bugungi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma`naviy hayotimizdagi ijobiy o`zgarishlarni tartibga solishga qaratilganligi bilan xarakterlanadi. Yer munosabatlarini tartibga solishda 1998 yil 28 avgustda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining "Davlat yer kadastri to`g`risida"gi qonuni muhim rol o`ynaydi. Ma`lumki, davlat yer kadastri yerning "pasporti" hisoblanib, u yer to`g`risidagi ma`lumotlarni o`zida jamlaydi va yerdan foydalanish tartibini o`rnatishda alohida ahamiyatga ega bo`ladi. Bu qonunning asosiy maqsadi va vazifasi iqtisodiyotni rivojlantirish, yer uchastkalariga bo`lgan huquqlarning kafolatlarini ta`minlash, yerdan oqilona foydalanish, ularni qayta tiklash va muhofaza qilish uchun kadastr ma`lumotlaridan foydalanishning huquqiy asoslarini belgilash hisoblanadi. "Davlat yer kadastri to`g`risida"gi qonun davlat yer kadastrini yuritishning asosiy mezonlari, bu sohada davlat boshqaruvi, davlat hokimiyati organlarining yer kadastrini yuritishdagi vakolatlari, yer resurslari holati to`g`risidagi milliy hisobot, yer uchastkasiga bo`lgan huquqlarni davlat ro`yxatiga olish tartibi, tuproq bonitirovkasi, yerlarning qiymat bahosi,

yer kadastri xaritalari va planlari, yer kadastriga oid axborot tizimi, davlat yer kadastrini yuritishni moliyalash kabi masalalarni tartibga soladi. Davlat yer kadastri Davlat kadastrlari yagona tizimining tarkibiy qismi bo`lib, u yerlarning tabiiy, xo`jalik, huquqiy holati, toifalari, sifat xususiyatlari, qimmati, yer uchastkalarining o`rni va o`lchami, ularning egalari, foydalanuvchilari, ijarachilari, mulkdorlari to`g`risidagi ma`lumotlar hamda hujjatlar tizimidan iborat bo`lib, yerlardan belgilangan maqsadlar uchun foydalanishni ta`minlashga xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi yillarida qabul qilingan qonunlar orasida "Qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaligi) to`g`risida"gi, "Fermer xo`jaligi to`g`risida"gi va "Dehqon xo`jaligi to`g`risida"gi qonunlari (1998 yil 30 aprel) qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlardan foydalanish tartibi va asoslarini belgilashda alohida ahamiyatga egadir. Bu qonunlar qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi tuzilmalarining yerdan foydalanish huquqini belgilab beradi. Sanab ko`rsatilgan qonunlar qoidalarida ko`rsatilishicha, qishloq xo`jalik kooperativlariga yer uchastkalari doimiy egalik huquqi asosida, fermer xo`jaliklariga ijara asosida, dehqon xo`jaliklariga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish asosida beriladi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish bilan shug`ullanuvchi subyektlarga yer berish tartibi, yerdan foydalanish bo`yicha huquq va majburiyatlar, yerdan foydalanish kafolatlari ushbu qonunlarda batafsil belgilab berilgan. Yer munosabatlarini tartibga solishda O`zbekiston Respublikasining 1997 yil 24 aprelda qabul qilingan Soliq kodeksi alohida o`rinni egallaydi. Ushbu kodeksning VII bo`limi yer solig`i munosabatlarini tartibga solishga bag`ishlangan bo`lib, unda yer solig`i to`lovchilar, yer solig`i solinadigan obyektlar turlari, yer solig`i stavkalari, yer solig`i bo`yicha imtiyozlar, soliq solinmaydigan yer uchastkalari, yer solig`i to`lashdan ozod qilingan yuridik va jismoniy shaxslar, yer solig`ini hisoblab chiqarish va to`lash tartibiga oid qoidalar o`z ifodasini topgan. Soliq kodeksi yerdan foydalanganlik uchun haq undirishni amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega bo`lgan qonun hujjati bo`lib hisoblanadi. Yuqorida aytilganlardan tashqari, yer huquqini rivojlantirishda O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik, Jinoyat, Ma`muriy javobgarlik, Mehnat kodekslari ham alohida ahamiyat kasb etadi. Bu kodekslarda yerlarni muhofaza qilishga qaratilgan, ya`ni yer bilan bog`liq bo`lgan huquqbuzarliklar sodir etilganda huquqiy choralar bilan uni himoya qilish tartibi belgilangan. Muhofaza ahamiyatiga ega bo`lgan ushbu qonun hujjatlarida jinoiy jazo choralari, mulkiy jazo choralari, ma`muriy jazo choralari, intizomiy jazo choralari belgilangan bo`lib, ular yerdan oqilona, samarali, maqsadli, qonunda ko`rsatilgan tartibda foydalanishni ta`minlashga xizmat qiladi.

Mustaqillik yillarida Yer huquqini rivojlanishida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining bir qator farmonlari muhim rol o`ynaydi. Shunday farmonlardan biri 1991 yil qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "Kolxozchilar, sovxozchilarning ishchilari va qishloq joylarda yashovchi boshqa fuqarolarning shaxsiy yordamchi xo`jaliklarini yanada rivojlantirishga oid qo`shimcha tadbirlar to`g`risida"gi farmonidir. Bu farmonga binoan har bir oilaga 0,20, ko`pchilik viloyatlarda 0,25 gacha tomorqa yer uchastkalari ajratish lozimligi ko`rsatildi. Agar O`zbekistonda butun o`tgan 70 yil Sovet hokimiyati yillarida yakka tartibda foydalanish uchun 220 ming ga yer uchastkasi berilgan bo`lsa, ushbu farmondan so`ng aholiga yana 370 ming ga yer berildi va uning miqdori 590 ming gani tashkil etdi. Shuningdek yerdan foydalanish huquqini rivojlantirishda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 21 yanvardagi "Iqtisodiy islohatlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulkni himoya qilishni ta`min etish va tadbirkorlikni rivojlantirish choralari to`g`risida"gi va 1994 yil 24 noyabrdagi "Yerlardan foydalanish samaradorligini oshirish to`g`risida"gi farmonlari alohida ahamiyat kasb etadi. Bu farmonlarga ko`ra ko`chmas mulk sotilganda shu mulk joylashgan yer uchastkalari ham sotilishi mumkinligi belgilandi, birinchi marta yer fuqarolik ayirboshlash obyekti doirasiga kiritildi.

O'xshashlar

O’zbekistonning 1992 yilgi konstitutsiyasining vujudga kelishi

O`zbekistonda jamiyat va shaxs

Qadimgi Turon davlati va huquqining paydo bo‘lishi va rivojlanishi

O‘zbekiston hududida qadimgi davlatlarning vujudga kelishi va huquqiy munosabatlarning shakllanishi

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari