Qadimgi Turon davlati va huquqining paydo bo‘lishi va rivojlanishi - Huquqshunoslik - Referatlar

Qadimgi Turon davlati va huquqining paydo bo‘lishi va rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Turon davlati va huquqining paydo bo‘lishi va rivojlanishi Reja: 1. Urug‘-qabila, qabilalar ittifoqining tashkil topishi. 2. Urf-odatlar ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi vosita. 3. Qadimgi Turon hududida davlat va huquqning paydo bo‘lishi. 4. «Sug‘d» hujjatlari- qadimgi huquqiy manba.

“ Ajdodlarimiz bundan yarim million yil muqaddam ana shu joyda, ikki azim daryo O‘ kuz (Amu) va Inju Ukuz ” (Sir) oralig‘ida h amda ularning tevarak atrofida yashab kelganlar deb ta’kidlaydi tarixchi olim B.Axmedov. Milloddan ilgari IV minginchi yillarda yashagan xalqlarning nomlari bizgacha yetib kelmagan. Ba’zi bir fikrlarga ko‘ra bu davrda yashagan xalqlar massagetlar va alanlardan iborat bo‘lgan. Shuningdek eramizdan avvalgi III - II -minginchi yillarda ham ibtidoiy jamoa tuzumi mavjud bo‘lib, ona urug‘i matriarxat hukmronlik qilgan. Eramizdan avvalgi II -mingginchi yillarning boshlarida esa jezdan yasalgan qurollar bilan ovchilik va dehqonchilik keng ri-vojlangan. Shu davrning oxirlarida vohalarda baqtriyaliklar, sug‘diyonaliklar, xorazmliklar, parfiyaliklar, chochliklar, ularning atrofidagi dasht, cho‘l, sahrolarda, tog‘ oldi tumanlarida sak va massaget kabi qabilalar yashagan. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning boshlaridayoq, Markaziy Osiyo hududida 20 ga yaqin qabilalar bo‘lib, ular bir necha qabilalar ittifoqiga birlashgan edilar. Bular orasida bir necha sak qabilalarni birlashtiruvchi massagetlar ittifoqi alohida mavqei bilan ajralib turgan. Tarixchi olim Bichirunning fikriga ko‘ra: “Eng qadimgi turkiy xalqlarning avlodlari eramizdan XXV asr ilgari h anxidan qashg‘argacha undan butun Turkistonning osmon o‘par tog‘lar orasidagi vohalar, Pomir tog‘larining Farbiy tekisliklari, Amu va Sir havzalari, Ural va Oltoy tog‘larining bo‘ylarida yashaganlar”. Shuningdek, Gerodot « Tarix » asarida « ...massagetlar deganda faqat turkiylarni nazarda tutmoq kerak » deb yozadi. Qabilalarga birlashgan urug‘lar a’zolari umumiy mehnat bilan shug‘ullanganligi, mulkdan teng foydalanganligi, erkaklar bilan xotin-qizlarning teng huquqli bo‘lib, urushlarda erkaklar bilan bir qatorda xotin-qizlar ham ishtirok etganligi, har qabilaning o‘z boshliqlari bo‘lganligi, ayrim qabilalarning boshliqlari

ayollar bo‘lganligi, qabilaning umumiy manfaati bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar qabila a’zolari yig‘ilishida muhokama qilib, hal etilganligi har bir qabila, urug‘ o‘z urf-odatlari, qoidalari mavjudligi haqida ayrim ma’lumotlar bizga yetib kelgan. Qadimgi turkiy xalqlarning ham asosiy dini tabiatga, quyoshga sig‘inishdan iborat bo‘lgan. Ular ertalab chiqib kelayotgan quyoshga ta’zim qilganlar. Qadimgi Turonda turkiy xalqlarda yozma qonunchilikka qadar odat huquqi amal qilib kelgan. Odat ma’lum bir xalqning urf-odat huquqi normalarining yig‘indisidir. Odat – deb ma’lum bir joyning yozilmagan avloddan avlodga o‘tib kelayotgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan rasm-rusumlar va tartiblardan kelib chiqadigan qoidalar yig‘indisiga aytiladi. Turkiylarning qadimgi ajdodlariga taalluqli odat huquqlaridan deyarli barcha davrlarda amal etilgan. Jumladan, jangda vafot etgan akaning xotiniga ukasini uylanish odati mavjud bo‘lgan. Bundan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad naslni, oilani saqlab qolishga va davom ettirishga qaratilgan. Xunlar davlatidagi qabilalardan birida nikohga kirishdan 3 oy oldin bo‘lajak kuyov kelin bilan tanishishga harakat qilib, unga otlar, katta va kichik qoramollardan iborat to‘y sovg‘asini yuborgan. Shunday keyin kuyov bilan kelin birga mol-mulklari bilan kuyovning ota-onasinikiga jo‘natib yuborilgan. Ana shu kelinga otlar, qoramollarni nikoh sovg‘asi sifatida yuborish odati keyinchalik qalin to‘lash odati sifatida shakllangan. Ma’lumotlarga qaraganda, o‘tkir qurolini qo‘ldan chiqarganlik uchun, temirdan yasalgan og‘ir qurol (fut) bilan o‘qtalganlik uchun, odam o‘ldirganlik va boshqa og‘ir jinoyatlar uchun o‘lim jazosi berilgan. Nizoli ishlarni va keltirilgan shikoyatlarni hal etish, hukmlarni ijro etish og‘zaki bo‘lib, maxsus ish yuritilmagan. Sudya etib dovyurak, kuchli, murakkab ishlarni hal etishga qodir kishilar tayinlangan. Sud jarayonlari uch kundan ortiq bo‘lmagan. Ayrim

qabilalarning o‘ziga xos qonunlari mavjud bo‘lib, oqsoqollarning buyrug‘iga bo‘ysunmaslik uchun o‘lim jazosi belgilangan, yoki odam o‘ldirish va o‘g‘irlik kabi jinoyatlarni sodir etganda zararni qoplash orqali hal etishga ruxsat etilgan. Odam o‘ldirishda ayblangan kishi ot yoki qo‘ylar bilan to‘lash evaziga javobgarlikdan qutulib ketgan. Oqsoqol tomonidan ta’qib qilinayotgan, qochoq yoki xoinlikda ayblanayotgan shaxslarni hech kim o‘toviga qo‘yishi mumkin bo‘lmagan, ularni qum sahrolarga quvib yuborilgan. Qadimgi xanaslar (qirg‘izlar)da qonunlari juda qattiq bo‘lgan-ligini ko‘ramiz. Jumladan elchilik topshirig‘ini bajarmaganlik uchun, xonga noto‘g‘ri maslahat berganlik uchun o‘lim jazosi tayinlanishi, yoki o‘g‘rining otasidan, o‘g‘lini tanasidan judo qilib, boshini bo‘yniga osib yuborish kabi odatlar mavjud bo‘lgan. Eng qadimgi davlatlardan biri bu Alp Er Tunga (Afrosiyob) davlati edi. Eramizdan avvalgi VII asrlarda tashkil topgan bu davlat Nosimxon Raxmonning fikriga ko‘ra, bu davlat Sak Iskif turk davlati edi deb ta’riflanadi. Navbatdagi qadimgi davlatlardan eramizdan avvalgi VII asr-larda Shanyuy Mode asos solgan oq xunlar davlati edi. Ushbu davlat O‘g‘izxon davrida o‘zining eng yuqori darajasiga yetgan turklarning 24 ta qabilasini birlashtirgan. Butun Xitoy imperiyasi Tangutlar podsholigi Mo‘g‘ulistondan Xindistongacha hamda Kaspiy dengiziga-cha bo‘lgan yerlarni o‘z tarkibiga kiritilgan. Bizlarga xunlar davlati huquqi haqida ayrim ma’lumotlar yetib kelgan. Xunlar davlatida huquqning asosiy manbai sifatida odat huquqi xizmat qilgan. Xunlar odatiga ko‘ra ,qurol yalang‘ochlamoq og‘ir jinoyat hisoblanib, bunday jinoyatni sodir qilgan kishi o‘lim jazosiga mahkum qilingan. O‘g‘irlik qilgan kishining faqat o‘ziga tegishli mulklarigina emas, balki butun oilaga tegishli mulklari musodara qilingan. Unchalik og‘ir bo‘lmagan jinoyatlarni sodir etgan kishilarning yuzi tilingan. Xunlar davlatida Mode hukmronlik qilgan davrda umummajburiy harbiy xizmat,

harbiy qismlarda qat’iy tartib-intizom joriy qilish haqida qonunlar qabul qilgan. Bu qonunlarga binoan harbiy xizmatdan bosh tortganlik, harbiy intizomni buzganlik uchun o‘lim jazosi belgilangan. Xunlar davlatida mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf qilish bilan bog‘liq munosabatlar odat huquqi qoidalari bilan tartibga solingan. Boshqa ko‘chmanchi qabilalardagi kabi xunlar ham yaylovlardan birgalikda foydalanganlar, yaylovlar butun urug‘ning mulki hisoblangan. Xunlar davlatida tepasida Shanyuy (ulug‘ azim) turgan. Shan-yuy lavozimini xunlar qabilasiga kiruvchi 24 urug‘ boshliqlaridan eng ulug‘i egallagan. Dastlabki davrlarda shanyuy urug‘ boshliqlari tomonidan saylangan, keyinchalik esa saylov o‘rnini taxtga o‘tkazish marosimi egallagan. Xunlar davlatining so‘nggi davriga kelib davlat boshlig‘ining hokimiyati vasiyat asosida meros tariqasida otadan o‘g‘ilga o‘tadigan bo‘lgan. Davlat boshlig‘i Shanyuy harbiy, diplomatik va diniy sohalarga boshchilik qilgan. Qonunchilik hokimiyati ham uning qo‘lida bo‘lgan. Xuyan, Lan, Syuybu urug‘lari xunlar qabilasidagi aslzoda urug‘lardan bo‘lib, davlat idoralarining yuqori mansablariga ular-ning vakillari tayinlangan. Masalan, sudya lavozimiga Syuybu urug‘i vakillari tayinlangan. Boshqa urug‘lar aslzoda urug‘lar foyda-langan imtiyozlardan mahrum etilgan bo‘lsalar-da, o‘zlarining ichki ishlarida mustaqil bo‘lganlar. Ularning o‘z hukmdorlari bo‘lib, ularning hokimiyati meros tariqasida o‘g‘illariga o‘tgan. Eramizdan avvalgi I ming yillikning o‘rtalariga kelib O‘rta Osiyoni Kir II asos solgan Ahmoniy davlati bosib oladi. Bexuston qoyasidagi yozuvlarda Bobil va Misr bilan birga Parfiya, Xorazm, Baktriya va Sug‘diyonani bosib olganligi toshga o‘yib yozilgan. Sak va massagetlar bir necha marotaba qo‘zg‘olon ko‘tarishgan. Ana shunday qo‘zg‘olonlardan birida Kir II o‘ldiriladi. Doro I hukmronlik qilgan davrlarda ham bu kurashlar to‘xtamaydi. Ahmoniylar davlati yagona ma’muriy tizimga, kuchli armiyaga, yagona pul birligiga ega bo‘lgan,

qudratli markazlashgan davlat bo‘lib, ma’muriy jihatdan 20 ta satrapiyaga bo‘lingan bo‘lib, undan 4 tasi Markaziy Osiyoga (qo‘shin va soliq to‘lash) bo‘lingan. Satrapliklarning soni turli davrlarda turlicha bo‘lgan. Ahmoniylar davlatida butun hokimiyat podshoh qo‘lida bo‘lib, u davlatni markaziy davlat mahkamasiga tayangan holda boshqargan. Davlat Mahkamasida podshohdan keyin ikkinchi o‘rinda xazorapat (ming boshliq) turgan. U barcha davlat idoralari, mansabdor shaxslar faoliyatini nazorat qilgan, podshohning shaxsiy qo‘riqchilariga, markaziy devonga boshchilik qilgan. Podshohga kelgan shikoyat va arizalar haqida ma’lumotlar bergan. Markaziy devonga kotiblar, taftishchilar, podshohga ma’lumot yig‘ib keluvchilar va boshqalar bo‘ysunganlar. Satrapliklarda butun hokimiyat podshoh tomonidan tayinlana-digan va vazifasidan bo‘shatiladigan sapraplar qo‘lida bo‘lgan. Satrap ma’muriy boshqaruv va sud hokimiyatiga boshchilik qilar, xo‘jalik ishlarini amalga oshirish, soliq va yig‘imlarni o‘z vaqtida undirilishi, mansabdor shaxslar faoliyati, o‘z satrapligi hududi-dagi qo‘llarda xavfsizlikni ta’minlash ustidan nazoratni amalga oshirgan. Satraplar kumush va mis tangalar chiqarish huquqiga ega bo‘lganlar. Satrap qoshida boshqaruv idorasi tashkil etilgan bo‘lib, unda idora boshlig‘i, xazinachi, soliq yig‘uvchilar, jarchilar, sud tergovchilari, kotiblar xizmat qilgan. Ahmoniylar davlatida asosiy mansablarga eronli aslzodalar tayinlanganlar. Bizgacha yetib kelgan manbalarning guvohlik beri-shicha, Ahmoniylar davlatining dastlabki davrlarida yagona huquq tizimi bo‘lmagan. Mamlakatning turli mintaqalarida har xil huquq manbalari, sohalari va talablari harakatda bo‘lgan. Masalan, Bobil, Misr va Yahudiyada mahalliy huquq, mahalliy og‘irlik va uzunlik o‘lchovlari, ibodatxona va kohinlarni soliqlar-dan ozod qilish va boshqa imtiyozlarni belgilovchi qoidalar saqlanib qolingan. Doro I hukmronlik qilgan davrda (milloddan avvalgi IV asr-lar) pul, harbiy, aloqa sohalarida islohotlar o‘tkazgan. Bu islohot-lar podshohning alohida

farmonlari asosida amalga oshirilgan. Ahmoniylar davlatida podshohning har bir chiqargan farmoni qonun kuchiga ega bo‘lib, uning so‘zsiz bajarilishi shart edi. Bundan tashqari, podshoh alohida masalalar bo‘yicha farmoyishlar chiqargan, uning alohida amaldorlarga bergan ko‘rsatmalari, buyruqlari maxsus noma shaklida rasmiylashtirilgan. Uning barcha farmonlari, farmoyishlari va maxsus nomalari alohida qaydnoma va kundalik daftarlari-da oromiy yozuvida yozib borilgan. Doro I yagona huquq tizimini tashkil qilish maqsadida qonun-lar qabul qilganligi haqida ma’lumotlar bizgacha yetib kelgan. Jumladan Doro I bunday yozgan: “Axuramazda (yaxshilik ilohi)ning irodasiga ko‘ra bu viloyatlar mening qonunlarimga itoat qila boshladi, men nimaniki buyursam, shularning (hammasini) bajarmoqdalar”. Lekin bu qonunlar bizgacha yetib kelmagan. Bizgacha yetib kelgan ma’lumotlarga ko‘ra, Ahmoniylar davlatida podshohning bergan ko‘rsatmasi, muayyan bir masala bo‘yicha chiqargan xulosasi, qarori qat’iy bo‘lib, uni bekor qilishga hech kimning haqqi bo‘lmagan. Lekin davlat boshlig‘i mamlakatni boshqarishda, qonunchilik faoliyatini amalga oshirishda eronliklarning urf-odatlariga, an’analariga rioya qilish va yetti aslzoda urug‘larning boshliqlari bilan maslahatlashishi lozim bo‘lgan. Ahmoniylar davlatida podshoh va uning oila a’zolari hayotiga, sog‘ligiga va shaxsiga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar eng og‘ir jinoyatlar hisoblanib, bunday jinoyatlar podshoh tomonidan ko‘rilib hukm chiqarilgan. Mazkur jinoyatlarni sodir qilgan kishilar o‘lim jazosiga hukm etilgan. Aksariyat hollarda jinoyat sodir qilgan kishining oila a’zolari ham o‘limga hukm qilingan. Kushon davlati Miloddan avval I asrda yuechji qabilalari uyushmasi orasida Guyshuan (Kushon) hokimligi ancha kuchaydi. Olimlar fikriga ko‘ra, dastlab guyshuan

qabilasi Surxon vohasida joylashgan. Uning poytaxti Dalvorzin shaxri bo‘lgan. Podsho Kujula Kadfiz davrida Kushon hokimligi hududi ancha kengayib, davlat tarkibiga Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston va Kashmir yerlari qo‘shib olingan. Podsho Kanishka hukmronlik qilgan davrlarda Kushon davlati ulkan saltanatga aylandi. Uning hududi Surxon vohasi, Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston hududlarini o‘z ichiga olib, poytaxt Peshovarga ko‘chirilgan. Mamlakat mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan, harbiy tayanch nuqta sifatida davlat chegaralari barpo etilgan. Kushonlarning ilk tangalarining bir tomonida Yunon-Baktriyaning so‘ngi podshosi Germay tasviri ikkinchi tomonida esa «Kushon-lar» yog‘busi Kujula Kadfiz degan so‘zlar borligi aniqlangan. Kushon davlatining hududi kengayishi va uning siyosiy harbiy ahamiyati o‘sib borishi bilan birga tanga pullarda “shox”, “shohlar shohi” atamasi ishlatila boshlaydi. Podsho Kanishka I o‘zidan oldingi davlatni boshqaruv an’ana-larini saqlab qoldi va davom etirdi. Viloyat va shaharlar noiblar tomonidan boshqarildi. Bunday noiblar podshoning tomonidan tayinlanib, uning eng yaqin va ishonchli vakillari hisoblangan. Kushonlar davrida mahaliy hukmdorlar davlat xazinasiga o‘lponlar to‘lab turganlar. Buyuk ipak yo‘li ustida joylashgan Kushon davlati gullab yashnadi. Yangi shaharlar bunyod etildi, ko‘plab sug‘orish inshoatlari qurilib, yangi yerlar o‘zlashtirilgan. Shahar qurilishida aniq binokorlik qoidalari amalga oshirilgan. Shaharlar to‘g‘ri burchakli bo‘lib, qalin devorlar bilan o‘ralgan. Shahar tuzilishiga ko‘ra, bir necha qismlarga bo‘lingan: -hokim saroyi (qal’a), hunarmandchilik ustaxonasi, guzarlar, alohida ibodatxonalar joylashgan qismi, savdo maydonlari. Kushon podsholigi iqti-sodiyotining asosini sug‘orma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilik tashkil qilgan. hunarmandchilik, kulolchilik, harbiy qurollar yasash, zargarlik, temirchilik va tikuvchilikdan iborat bo‘lgan.

Hindiston, Xitoy va Rim bilan savdo va elchilik munosabatlari o‘rnatilgan. Xitoydan ipak, turli gazlama va chinnilar olib kelinib, ularga esa temirdan vafil suyagidan yasalgan buyumlar, jun, gazlama, qimmatbaho toshlar olib borilgan. O‘zbekistonda qadimgi mahalliy davlatchilik tarixi, Qang‘, Dovon davlatlari rivoji bilan uzviy bog‘lanadi. Xitoy manbalariga ko‘ra, eramizdan avvalgi III asrning boshlarida Sug‘diyona, Xorazm, Sirdaryoning quyi va o‘rta oqimlari hozirgi O‘zbekiston, Qoraqalpog‘iston, janubiy Qozog‘iston yerlarini o‘z ichiga olgan qudratli Qang‘, (Xitoy manbalarida) Kangyuy davlati bo‘lgan. Milloddan avvalgi II va millodiy I asrda Kang davlatining hududi ancha kengayib, Toshkent vohasi, O‘rta Sirdaryo yerlari, Talas vodiysi va Chu daryosining quyi oqimidagi yerlarni o‘z ichiga olgan. Uning ikkita poytaxti Qang‘diz (Oqqo‘rg‘on tumani) va O‘tror, Qang‘ hukmdorlari ularning birida yozni, ikkinchisida esa qishlovni o‘tkazgan. Ma’lumotlarga qaraganda, Qang‘ davlatida dastlab 90-120 minggacha kamonchi askari bo‘lganligidan dalolat beradi. Eramizning I va II asrlariga kelib Kang‘ davlati tarkibiga Samarqand, Maymurg‘, Ishtixon kirgan. Xorazm Qang‘ davlatlari uyushmasida bo‘lgan davrda qal’alar, mudofaa istehkomlari qurilishi nihoyatda rivojlaganli-gi, harbiy sohada og‘ir qurollangan otliq askarlar asosiy qismni tashkil qilganligidan dalolat beradi. Qang‘li davlatiga noiblar tomonidan boshqariladigan beshta mulk bo‘ysundirilgan. Ular Susey, Fuliz, Yunis, Gis, Yuegyan kabilaridir. Davlat boshida Qang‘ hoqonlari turib, uning huzurida maslahat beruvchi oqsoqollar kengashi mavjud bo‘lgan. Qang‘lar davlati vi-loyatlarga bo‘linib, ularni jabg‘ular boshqargan. Bu davlatda ko‘chman-chi chorvador zadogonlarni mavqei katta bo‘lgan.

Taxminan eramizdan avvalgi III asrda paydo bo‘lgan Dovon davlatidir. Tarixiy Xitoy manbalarida ko‘rsatilishicha, Ta Yuan (Da Van) “Da” -katta “Van” – podsho degan ma’noni anglatadi. Bu davlat tarkibiga 70 ta katta-kichik shaharlar kirganligi, aholisining soni bir necha yuz mingga yetganligi, qadimgi Farg‘onani esa 300 ming aholisi bo‘lgan. Davlatning poytaxti Ershi shahri bo‘lib, davlatni Van va uning ikki o‘rinbosari boshqargan. Podsho davlatni ana shu shaxslarga tayanib idora etgan. Uning huzurida oqsoqollar kengashi mavjud bo‘lib, urush va tinchlik masalalarini, hatto podsholarning taqdirini hal qilish huquqiga ega bo‘lgan. Bu esa demokratiya ancha muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi. Dovon shaharlari hokimlar tomonidan boshqarilgan. Dovon davlatining aholisi dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Qadimgi Farg‘ona qishloq xo‘jalik, hunarmandchilik va bino-korlik yuksak darajada rivojlangan o‘lka bo‘lgan. Dovon dehqonlari arpa, sholi, bug‘doy va beda yetishtirish, bog‘dorchilik va uzum yetish-tirishda katta yutuqlarga erishgan. Farg‘ona o‘zining « samoviy » otlar zoti bilan mashhur bo‘lgan. Ularga hatto Xitoy imperatorlari ham qiziqqan. Dovon davlati Xitoy, hindiston va boshqa Sharq mamlakatlari bilan bo‘lgan xalqaro savdoda muhim o‘rin tutgan. Eftalitlar (Oq xunlar, ya’ni abdallar deb ataluvchi qabilalar) davlati IV asrning oxiri va V asrning boshlarida Orol bo‘yida yashovchi massagetlar o‘zlarining Eftalitlar nomi bilan ataluvchi davlatiga asos solishdi. V asr o‘rtalarida O‘rta Osiyoda Eftalitlar hukmronligi o‘rnatilgan. Keyinchalik, ular O‘rta Osiyoni, Sharqiy Eronni, Hindistonning shimoliy qismini va Sharqiy Turkiston-ning birlashtiruvchi yirik davlat tashkil qilishga muvaffaq bo‘lishgan. Eftalitlar davlatining hududidagi shaharlar jumlasiga, asosan Sug‘diyona shaharlari kirgan bo‘lib, bu vaqtda ular ahamiyati oshganligini ko‘rish mumkin.

Kushoniya (Kattaqo‘rg‘on yaqinida) Rav-dad, Payqand, Tallikon, Termiz, Gurgon, Varaxsha kabi shaharlar eftalitlar hukmronligi davrida rivoj topdi. V asrdan e’tiboran Samarqand shahri ham taraqqiy etgan. Eftalitlarning siyosiy markazi Poyqand shahri, davlat boshliqlarining qarorgohi esa Varaxshadagi saroy bo‘lganligi taxmin qilinadi. Eron sosoniylar davlatining sharqqa yurishlari eftalitlar tufayli to‘xtagan. Ular Eron podsholarining ichki siyosatiga ham aralashib turdilar, hatto shohlardan qaysi birini saylash va tayinlash masalasini hal qilish ularning qo‘lida edi. Eron davlati har yili eftalitlarga o‘lpon to‘lab turgan. Bu davrda hokimiyat katta yer egalari qo‘lida bo‘lib, Eftalitlar o‘z hokimlarini “Ixshid” deb atashgan. Ijtimoiy tuzumiga qarasak, aslzoda dehqonlar, ularning shaxsiy qo‘riqchilari chokarlar dehqonlarga qaram bo‘lib qolgan, ular: xizmat qiluvchi kadivarlar va jamoatchi dehqonlar, hamda qullarga bo‘lingan. Aholisi shahar qishloqlarning o‘troq aholisidan va ko‘chmanchi chorvadorlardan iborat bo‘lgan. Yirik shaharlar hokimlar tomonidan boshqarilgan. Hokimlar o‘z harbiy kuchiga ega bo‘lgan. Eftalitlar davlatida mulkiy jinoyatlar qattiq jazolangan. O‘g‘irlik uchun bo‘ynini qirqib qatl etish haqida yoki o‘g‘irlab ketgan mulkini o‘n barobaridan undirish bilan jazolanganligi haqida Xitoy manbalaridan “Beyshu”da keltirilgan. Turk hokonligining ijtimoiy, siyosiy tuzumi va huquqi (551-744). Oltoyda turk xoqonligining paydo bo‘lishi “Ashin” urug‘ining kuchayib, turli qabila va xalqlarni o‘z atrofida birlashtirishi natijasidandir. Eramizning 551 yilida turklar dastlab jujan-qabila birlashmasini yengib, ularning xoqoni Bumin xoqon, Mo‘g‘uliston va Oltoyda kuchli davlat tuzdilar. Bu davlat VI - VIII asrlarda Movarounnahr va Xorazmda bir qancha xalqlarni birlashtiradi. 603 yilda Xoqonlik ichki ziddiyatlar natijasida Sharqiy va Farbiy xoqonlikka bo‘lingan. Bizning hudud Farbiy xoqonlik tarkibida edi. Turk xoqonlari dastlab

o‘zlariga bo‘ysundirgan joylardan faqat belgilangan miqdorda o‘lpon olib turish bilan qanoatlanishgan. Turk xoqonligi hokimiyat tepasiga urug‘, qabila boshliqlari qurultoyda saylanadigan xoqon turgan. Uning huzurida qabila urug‘ boshliqlaridan iborat Kengash bo‘lib, unda davlat ahamiyatiga tegishli muhim masalalar qo‘rilgan va hal etilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, Turk xalqlarining davlatchiligi xoqonlik (imperatorlik) beklik, otabeklik (knyazlik) shakliga mos keladi. Taxt vorisi Tegin, ya’ni (shahzoda) deb yuritilgan. Shahzodalarga qondosh bo‘lgan biror beklik yoki hokimlik qilgan kishiga shad unvoni berilgan. Turk xoqonlari maxsus chaqirtirilgan qurultoy-larda saylangan. Turk xoqonligining ijtimoiy tuzumi: boy zodagonlar, savdogarlar, hunarmandlar, xizmat qiluvchi tabaqa amaldorlar, harbiylar, dehqon va qullardan iborat bo‘lgan. harbiylar turkcha «chariq» deb atalgan. So‘g‘d hujjatlariga ko‘ra hukmdorlar saroyda quyidagicha mansabni egallashgan: harbiy ma’muriyat boshlig‘i - Farg‘onada – “Tutug”, So‘g‘dda “Chapish” ya’ni lashkarboshi, viloyat hokimlari “Xvabe” deyilgan. Podsho devonxonasining boshlig‘i “diperant” deb atalgan. Gupat–daromadlar noziri, ya’ni moliya ishlari bilan shug‘ul-lanuvchi, Oxvirpat – podsho otxonasining noziri boshlig‘i. Parvanak – hujjatlar tuzuvchi mansabdor, paxvanak (patvane) jazoni ijro etuvchi jallod lavozimidagi shaxslar bo‘lgan. Armiyasi otliq qo‘shin, alohida o‘lkalarning hokimligidagi otliq qo‘shini, piyodalardan iborat shaxsiy qo‘riqchilardan tashkil topgan. O‘lkalar xoqonga o‘lpon to‘lab turishgan. Bu davrda xalqlar bir necha dinga: zardushtiylik, xristianlik, moniylik va buddizmga e’tiqod qilishgan. Diniy mansablari: Magupat – bosh koxin, vagnpat – ibodattxonalari boshlig‘i va boshqa-lar. Turk xoqonligida qonunchilik Xoqon buyrug‘i, farmonlari, zardushtiylik dinining muqaddas kitobi (“Avesto”), Sug‘d

hujjatlari va maxsus qonuniy aktlarini sodir etadigan joy sud notarial organi mavjud bo‘lgan. Turk xoqonligida xotin-qizlar to‘la vorislik huquqiga ega bo‘lgan, ayolning nomusiga tekkan erkak o‘limga mahkum etilgan. Nomusga tegish eng og‘ir jinoyat hisoblangan. Bundan tashqari og‘ir jinoyatlarga qo‘zg‘olon uyushtirish, xoinlik, odam o‘ldirish, o‘g‘irlash kabilar kirgan. Yetkazilgan zarar uchun esa masalan bezorilik, orqasidan biror kishiga zarar yetkazilsa, jabrlanuvchiga qizini erga berishi, qizi bo‘lmasa, qiynalib to‘laydigan mulkini berishi lozim edi. A’zolarining birortasini ishdan chiqargan bo‘lsa, bu jinoyati uchun ot bilan jarima to‘lashi kerak bo‘lgan, o‘g‘irlagan narsasi uchun esa o‘sha narsaning o‘n barobariga teng narsa to‘lagan. Ana shu davrga xos bo‘lgan Samarqandda “Turk qonunnomasi” mavjud bo‘lib, u ibodatxonada saqlangan. Jazo berish vaqtida ana shu qonunnoma asosida ya’ni uni qo‘lga olib turib jazo tayinlangan. Og‘ir jinoyat uchun jinoyatchining o‘zi qatl etilgan. O‘g‘rilik uchun oyog‘i qirqib tashlangan. O‘zbekiston hududidagi arablar hukmronligi o‘rnatilganga qadar amalda bo‘lgan huquq haqida ma’lumot beruvchi muhim manba – bu Panjikent yaqinida Mug‘ tog‘i tepasidagi qadimgi qasr xarobasidan 1932-1933 yillarda topilgan “Sug‘d” hujjatlaridir. Ular Sug‘d podsholigiga bo‘ysungan Panj hokimligi saroyi, turli viloyat hokimlari va mansabdor shaxslarga aloqador hujjatlar: yozishmalar, diplomatik mazmundagi xabarnomalar, alohida masalalar bo‘yicha tuzilgan shartnomalardir. Albatta, bu hujjatlar normativ huquqiy hujjatlar-huquqning, manbai sifatida qaralishi mumkin emas. Ular individual mazmundagi hujjatlardir. Lekin shu hujjatlarning mazmunidan kelib chiqib, tuzilgan davrning huquq manbalari, huquqiy madaniyat haqida ma’lum tasavvurga ega bo‘lish va fikr yuritish mumkin. “Sug‘d” hujjatlarining huquq nuqtai nazaridan eng ahamiyatlisi yerni harid qilish, tegirmonni ijaraga berish, nikohni qayd qilish, kuyovning kelin tomon oldidagi majburiyatlari haqidagi shartnomalardir. Yerni xarid qilish haqidagi shartnomada uning tuzilgan vaqti, yerni sotib oluvchi va sotuvchining nasl-nasabi,

nomi, yerning joylashgan joyi, chegaralari, miqdori, shartnomada shitirok etuvchilarning huquq va burchlari, ularga rioya qilmaslikdan kelib chiqadigan oqibatlar, shartnomani tuzishda ishtirok etgan guvohlar va uni rasmiylashtirgan kishining nasl-nasabi va nomi ko‘rsatilgan. Tegirmon ijarasi haqidagi hujjatda uning tuzilgan vaqti, ijaraga beruvchi va oluvchining nomlari, tegirmonning joylashgan joyi, quvvat manbalari, jihozlari, ijara muddati va haqi, ijara shartla- riga rioya qilmaslik oqibatlari, ijaraga olingan mulkdan foydala-nish, ijara haqini to‘lashning qonunga muvofiq bo‘lishi, qonunsiz-lik – hiyonat va adolatsizlik qanday oqibatlarni keltirib chiqari-shi, hujjatni rasmiylashtiruvchi va bu jarayonda ishtirok etgan guvohlar nomlari ko‘rsatilgan. hujjat muhr bilan tasdiqlangan. Nikohni qayd qilish haqidagi hujjat laqabi Nidon bo‘lgan Uttakin Navekat hukmdori Cher Vaxzanak o‘g‘lining homiyligidagi Viyusning qizi nomi Dug‘duncha, laqabi Chatani xotinlikka olishi haqida tuzilgan. Unda Uttakin Chatani sevikli xotin sifatida hurmat va ehtirom bilan oziq-ovqat, kiyim- kechak,bezak taqinchoqlar bilan ta’minlashi, e’zozlab, muhabbat bilan o‘z uyida podshohoyim sifatida saqlashi. Chata esa Uttakinni sevikli er sifatida hurmat va ehtirom bilan asrashi, u erining baxt-saodati haqida qayg‘urishi, uning buyrug‘ini o‘ziga qonun deb hisoblashi lozimligi qayd qilingan. hujjatda yozilishicha, agar kelajakda Uttakin Chatani xotin qilmayman degan qarorga kelsa, bu holda uni qo‘yib yuborishi, birgalikda yashagan vaqtida olgan shaxsiy narsalari va tovon pulini berib, hech qanday shartlarsiz jo‘natib yuborishi, agar Chata Uttakin-ga bundan buyon xotin bo‘lmaslik qaroriga kelsa, unda xotinlikdan chiqib ketishi, bu holda u Uttakinga kiyishga yaroqli kiyimlar qol-dirishi, Uttakindan olgan bezak taqinchoqlarni va boshqa narsalarni tashlab ketishi, lekin Chata o‘ziga tegishli va birgalikdagi hayoti davomida orttirgan mulkini olib ketishi kerak bo‘ladi. Shuningdek, Chata, hujjatda qayd qilinishicha, boshqa hech narsa bo‘yicha tovondor bo‘lmaydi, u o‘zi xohlagan kishiga turmushga chiqishi mumkin. Ajrim- dan so‘ng, Uttakin va Chata bir-birlarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari uchun javob bermaydi. Nikohni qayd qilish haqidagi hujjat qonunlar uyida, uning boshlig‘i huzurida uchta erkak guvohligida kotib tomonidan tuzilgan.

Kuyovning kelin tomon oldidagi majburiyatlari haqidagi hujjatda kuyov- Uttakinning kelin Chataning urug‘-aymoqlari oldidagi burchlari o‘z aksini topgan. Hujjatda ko‘rsatilishicha, u tuzilgan kundan Chata toabad Uttakinga xotin bo‘lib qolajak va kuyov kelin tomon oldidagi Chatani sotmaslik, qarz evaziga qullikka ham bermas-lik, biror kimsaning homiyligidagi o‘z mulkiga aylanishiga ham yo‘l qo‘ymaslik, agar kimdir Chatani Uttakindan bevosita yoki sirtdan tortib olsa, uni tahqirlasa, uni shu zahotiyoq, hech qanday ziyon-zahmatsiz ozod qilish: agar Chata Uttakin bilan qolishni xohlamasa yoki Uttakin uni qo‘yib yuborsa, kelinni urug‘- aymoqlariga ziyon-zahmatsiz qaytarishi shart bo‘lgan, agar ushbu shartga ko‘ra, kuyov kelinni ziyon-zahmatsiz yetkazib bermasa, u holda 100 dinoriy dirham kumush muomalada amal qilish tasdiqlangan, yaxshi saqlangan, toza sifatli pul qarz bo‘lishi, qarzni to‘lash sharti belgilangan, mabodo, pulni to‘lay olmasa (vaqtida) 10 dir-hamiga 2 dirhamdan ustama to‘lash evaziga qarz bo‘lish majuriyat-larini oladi. Bu hujjat ham «qonunlar uyida» nikohni qayd qilish bitimi kabi tartibda tuzilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y. 1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y. 2. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y. 3. 4.Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 - 96 bet 4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil. 5. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son 6. .Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B 7. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil 8. Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar

O'xshashlar

Qadimgi Xitoy va Hindiston davlati va huquqi

Qadimgi Yunoniston va Rim huquqining rivojlanish xususiyatlari

Qadimgi sharq Yunoniston va Rim davlati va huquqi

O`zbekistonda yer huquqining vujudga kelishi va rivojlanishi

O‘zbekiston davlati va huquqi tarixi tarixiy-huquqiy fan