O'zbekistonda demokratik jamiyat qurishning g'oyaviy ma'naviy omillari - Huquqshunoslik - Referatlar

O'zbekistonda demokratik jamiyat qurishning g'oyaviy ma'naviy omillari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

138 KB

Ko'chirib olish

O'zbekistonda demokratik jamiyat qurishning g'oyaviy ma'naviy omillari Reja: 1. Demokratik jamiyat: mafkuraviy aqida, ma'naviy-ma'rifiy yuksalish. 2. O'zbekistonda ma'naviy Tiklanish va ta'lim sohasidagi islohotlar. 3. Demokratiya va ommaviy axborot vositalari .

Demokratik jamiyat: mafkuraviy aqida, ma'naviy-ma'rifiy yuksalish O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 12-moddasida shunday deyiladi O'zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar xilma- xilligi asosida rivojlanadi. Demokratik jamiyatning muhim xususiyati shundaki, unda xalq hokimiyati, ya'ni ozchilikning ko'pchilikka bo'ysunish qoidasi rasmiy ravishda e'lon qilinadi hamda fuqarolarning erkinligi va teng huquqligi e'tirof etiladi. Bu shartlar jamiyat hamda uning a'zolari hayotining asosiy qonuni – ushbu davlatning Konstitutsiyasida aks ettiriladi. Lekin shunga qaramay demokratiya tamoyillari, ko'p hollarda og'zaki va targ'ibot qilinuvchi shior sifatida qoladi. Demokratiya shaxs bilan jamiyatning uyg'unligini ta'minlovchi omildir. Ushbu uyg'unlik qancha takomillashgan bo'lsa, jamiyat taraqqiyoti shunchalar ildamlashadi. Demokratiya uchun hamma birdek javobgardir. Uning og'ir yukini davlat arbobidan tortib, jamiyatning har bir oddiy fuqarosi o'z elkasida ko'tarib yurishi lozim. O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish jarayonida xalqning ma'naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish bilan bog'liq masalalar ilk bor Prezident I.A.Karimovning «O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li» deb nomlangan risolasida ilgari surilgan. Ushbu risolada O'zbekistonni rivojlantirishning ma'naviy- axloqiy negizlari ko'rsatib berilgan. Kitobda e'rof etilganidek, ma'naviy yuksalish bilan bog'liq masalalarga e'tibor davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. Bu borada xalqimizning ma'naviy merosini chuqur o'rganish, uni mustahkamlash va rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, Yurtboshimiz I.A.Karimov ta'kidlaganidek, O'zbekistonni yangilash va rivojlantirishning o'z yo'li to'rtta asosiy negizga asoslanadi. Bu negizlar: 1. Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; 2. Xalqimizning ma'naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; 3. Insonning o'z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; 4. Vatanparvarlik. 44

Mustaqil O'zbekiston istiqlol sharofatidan bahra olib o'z ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy-madaniy taraqqiyotining yuksak istiqbolli ufqlari sari odimlab olijanob maqsadlarga erishish yo'lida dadil harakatlanayotgan bir paytda milliy mafkuraning jamiyatimiz hayotida ayricha ma'no-mazmun va ahamiyat kasb etishi shubhasizdir. Negaki jamiyat va fuqarolarning olg'a tomon harakatlanishi, intilishiga qudratli ma'naviy turtki, ruhiy madad, barqarorlik, jo'shqinlik, kuch-g'ayrat, shijoat bag'ishlovchi eng ta'sirchan hayotbaxsh omil sifatida ham milliy mafkuraning roli va o'rni benihoyadir. Xo'sh, mafkuraning o'zi nima? U qanday ma'no, tushunchani anglatadi? Mafkura muayyan ijtimoiy guruh, ijtiomiy qatlam, millat, davlat, xalq va jamiyatning ehtiyojlari, maqsad-muddaolari, manfaatlari, orzu-intilishlari hamda ularni amalga oshirish tamoyillarini o'zida mujassam ettirgan g'oyalar tizimi. Darhaqiqat, mafkura ijtimoiy borliqning, ya'ni keng ma'noda jamiyat hayotining ma'naviy-siyosiy in'ikosidir, uning inson ongida aks etishi, inson tomonidan anglab , bir butun tizim holiga keltirilishi va bu tizimning amaliy faoliyatida nazariy asos hamda ruhiy tayanch bo ' lib xizmat qilishidir . Mafkura – bu oxir - oqibatda jamiyatning ma ' naviy - siyosiy birligi , jipsligining muhim omili , uning ijtimoiy barqarorligi , fuqarolar , elatlar , millatlar tinchligi , totuvligi , birdamligi , bahamjihatligining ishonchli kafolatidir . U odamlarni ma ' nan va ruhan birlashtiradigan muhim vosita hamdir . “ Mafkuraning hayotiyligi uning xalq tabiatiga , turmush va tafakkur tarziga nechog ' li mos bo ' lishi , eng muhimi , jamiyatning milliy manfaatlarini , orzu - intilishlarini qay darajada aks ettirishi bilan o ' lchanadi . Faqat shunday mafkuragina hayot va davr sinovlariga bardosh beradi , odamlar unga ishonib , o ' zining iymon - e ' tiqodi sifatida qabul qiladi . Shundagina u eng zamonaviy quroldan ham ko ' ra kuchli ruhiy - ma ' naviy qudrat kasb etadi ”. Biz mafkuraning insoniyat hayotidagi, uning olg'a tomon ilgarilab borishidagi ulkan o'rni, ta'siri haqida fikr yuritar ekanmiz, bunda jamiyatimiz voqeligida yaqin o'tmishda hiyla uzoq davr hukm surgan, qanchalab yurtimiz odamlarining ma'naviy hayotiga, turmush tarziga, dunyoqarashiga og'ir asoratli ta'sir ko'rsatgan

kommunistik mafkura xususida to'xtalib o'tmasdan bo'lmaydi. Sovetlar tuzumi davrida mavjud bo'lgan bu mafkura sobiq ittifoq tarkibiga kirgan ne-ne xalqlarni, elatlarni o'z iskanjasiga olib , ularning hayoti , qismati , turmush tarzini og ' ulab , qanchalab asoratli , og ' ir oqibatlarni yuzaga keltirmadi , deysiz . “ Markscha - lenincha eng ilg ' or inqilobiy g ' oyalar ” ga tayangan bu mafkura o ' zbek xalqi uchun mislsiz fojialar keltirganligini , buning natijasida millatimizga xos ne - ne bebaho milliy qadriyatlarimiz , sharqona udumlarimiz , ma ' naviy bisotlarimiz asori atiqalarimiz zavol topganligi , asl ziyoli siymolar , din arboblari ta ' qibga olingani yoxud jismonan yo ' q qilingani rad etib bo ' lmas haqiqatdir . Gap shundaki , o ' z yurti , millatini jonu dilidan sevgan , uning g ' ami , tashvishi , muammolari bilan yashagan , ona yurt baxt - saodati , kelajagi , istiqboli yo ' lida fidoyilik namunalarini ko ' rsatgan qanchalab millat farzandlari hukmron kommunistik siyosat va mafkura nisbat bergan millatchilik otliq tamg ' a bilan qoralandi , badnom qilindi , ularning noyob iste ' dodlari so ' ndirildi , ijodlari , yaratilgan asarlari , noyob meroslari avlodlar nigohidan atayin chetga surildi . Nima uchun yangidan o ' z taqdirini qo ' lga olgan , o ' zligini anglab , buyuk kelajagini yaratishga yuz burgan bizning hur O ' zbekistonimiz , uning mag ' rur va tanti xalqi uchun milliy istiqlol mafkurasini yaratish tarixiy zaruriyatga aylanib qoldi ? Albatta , bugungi charog ' on hayotimizning keng ko ' lamli manzarasini , yuksak maqsadlarimiz , dasturiy vazifalarimizning chuqar mazmun - mundarijasini , bosh taraqqiyot yo ' nalishlarimiz istiqlollarini o ' zida teran ifodalab , ularni ijtimoiy , siyosiy falsafiy , huquqiy , ma ' naviy - axloqiy nuqtai - nazardan asosli tarzda ochib beradigan milliy mafkura yaratish vazifasi xal etiladigan , oson ko ' chadigan ish emasligi aniqdir . “ Milliy mafkura yaratish haqida so ' z yuritar ekanmiz , - deb uqtiradi Yurtboshimiz Islom Karimov , - birinchidan , shuni anglab olishimiz darkorki , bu vazifa bir yillik yoki besh - o ' n yillik ish emas . Xalq, millat o'z milliy mafkurasini butun umri davomida takomillashtirib, boyitib boradi. Chunki, mafkura qotib qolgan aqidalar yig'indisi emas. Uzluksiz jarayon bo'lib, hayot davom etar ekan, uning shiddatli sur'ati tufayli mafkuraning oldiga qo'yiladigan yangi-yangi talablar

ham paydo bo'laveradi”. Biroq kezi kelganda shuni ta'kidlash joizki, mustaqillik yillarida yangilanayotgan jamiyatimizning porloq istiqboliga, taraqqiyoti yo'nalishlariga xizmat qiladigan, tolesi baland zamondoshlarimizni ma'nan va ruhan ko'taradigan, ularning faolligi jo'shqinligiga ta'sir ko'rsatadigan milliy istiqlol g'oyasi, mafkurasini yaratish borasida sezilarli ishlar amalga oshiriladi. Yurtboshimiz rahnamoligida yurt ziyolilari, ijodkorlari, olimlari sa'y-harakati bilan milliy istiqlol mafkurasini yaratishning ko'plab nazariy va amaliy masalalari hamda muammolari ilgari surilib, ularni ijodiy hal etishda muhim tadbirlar amalga oshirildi va oshirilib bormoqda. Ayniqsa, bu ulkan xayrli ishning sarchashmalarida muhtaram Prezidentimizning o'zlari turganligi, unga rahnamolik ko'rsatganligi alohida ahamiyatga ega. Kezi kelganda aytish joizki, Yurtboshimizning ko'plab asarlari, nutq-ma'ruzalarida bu hayotiy ahamiyatga molik masalalarga, uning muhim qirralari va jihatlariga ayricha urg'u berilishi bejiz emas. Negaki bizning jamiyatimizda inson oliy qadriyat sifatida ulug'lanayotgan, unga munosib turmush tarzi, farovon hayot ne'mati yaratib berish – davlat siyosatining asosiy bosh maqsadi, deb qaralayotgan hamda ulug'vor dasturiy vazifalarning bajarilishi ko'p jihatdan inson omili bilan uzviy bog'liq ekan, bunday sharoitda milliy mafkura, milliy g'oyaning ijtimoiy hayotning beistisno barcha sohalari uchun nechog'lik katta ahamiyat kasb etishini tasavvur etish qiyin emas. Shu boisdan ham I.A.Karimov asarlarini, ma'ruza, maqolalarini ko'zdan kechirar ekanmiz, ularda yangi demokratik huquqiy davlat yaratish, erkin fuqarolik jamiyati barpo etishdan iborat siyosiy vazifalarni shu jamiyatni yanada baquvvat, barqaror, harakatchan qiladigan milliy mafkura, milliy g'oya bilan uyg'unlashtirishga ayricha e'tibor berilganligiga bevosita shohid bo'lamiz. Bunda Yurtboshimiz xalqimizning teran tarixiy ildizlariga, ma'naviyatimiz sarchashmalariga, ulug' bobokalonlarimiz barhayot merosiga, ajdodlarimizning betakror udumlari, an'analariga alohida murojaat qiladi, ulardan bugunimiz uchun, hozirgi avlod kishilarining ma'naviy barkamolligi uchun ruhiy quvvat, madad olish kerakligiga alohida urg'u beradi.

“Ajdodlarimizning ruhi poklari va urf-odatlari, bizning eng yaxshi an'analarimiz qayta tiklanganda islohotlar muvaffaqiyatga erishadi”, - deydi Prezident Islom Karimov, yana shuningdek, “O'ta o'qimishli, ruhan bardam va jismonan baquvvat kishilargina istiqlol va taraqqiyot yo'lini bosib o'ta oladi. Sarchashmalari buyuk ajdodlarimizning tafakkurlari va muddaolaridan iqtisodiy o'zgarishlarimizning mustahkam poydevori bo'lib xizmat qiladi”, 48 - deb e'tirof etgan edi. Shuni yaxshilab anglab olmog'imiz kerakki, biz yaratmoqchi bo'lganimiz – milliy mafkura mutlaqo yangidan, bo'shliq bir joyda emas, balki o'zining mustahkam teran tayanch nuqtalariga, baquvvat tarixiy ildizlarimizga negizlangan holda vujudga keladi. Binobarin, bizning boy o'tmish ma'naviy qadriyatlarimiz uning tagasos- zaminlari bo'lib xizmat qiladi. Zotan, mafkura, bu avvalo, buyuk ajdodlarimizdan bizga bebaho meros bo'lib o'tib kelayotgan, insonlar shuurini nurlantiruvchi dunyoviy, tarixiy ilm, bilimlardir. “Tarixiy xotirasi bor inson, - deydi Yurtboshimiz, - irodali insondir. Takror aytaman, irodali insondir”. Yana shuningdek, “Kim bo'lishidan qat'i nazar, jamiyatning har bir a'zosi o'z o'tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo'ldan urish, har xil aqidalar ta'siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni xushyorlikka, irodasini mustahkamlaydi 49 , - degan edi. Prezident I.A.Karimov o'zining qator kitoblarida, nutq-maqolalarida, chunonchi, “O'z kelajagimizni o'z qo'limiz bilan qurmoqdamiz” (Turkiston gazetasi, 1999 y. 2 fevral), “Jamiyat mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin” (T.: O'zbekiston, 1998 y.), “Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori” (T.: Sharq, 1997) va boshqa asarlarida milliy mafkura va milliy g'oyaning demokratik jamiyati hayoti va taraqqiyotidagi bag'oyat katta betakror o'rniga qayta-qayta to'xtalib o'tadi. I.A.Karimov “Tafakkur” jurnali bosh muharriri savollariga javob berar ekan, deydiki: “Mafkura har qanday jamiyat hayotida zarur. Mafkura bo'lmasa odam, jamiyat, davlat o'z yo'lini yo'qotishi muqarrar. Ikkinchidan, qaerdaki mafkuraviy bo'shliq vujudga kelsa, o'sha erda begona mafkura hukmronlik qilishi ham tayin. Buning isboti uchun xoh tarixdan, xoh

zamonimizdan ko'plab misollar keltirish qiyin emas”. 50 Xususan , qo ' shni davlat – Tojikistonda bir necha yillardan beri to ' xtovsiz davom etgan , etayotgan alg ' ov - dalg ' ovli voqealar , birodarkushlik urushlari , xunrezliklarning muhim sabablaridan biri , omili ham mohiyat e ' tibori bilan bevosita mafkuraviy bo ' shliq va uni to ' ldirish , o ' z g ' oyaviy va siyosiy hukmronligini qaror toptirish uchun turli siyosiy kuchlar , oqimlar , urinishlariga borib taqaladi . Shuningdek , o ' z respublikamizda ham mustaqilligimizning dastlbki kezlarida , prezidentlik hokimiyati endi - endi shakllanayotgan dastlabki paytlarda turli yo ' nalishdagi muxolifatchi kuchlar , diniy ekstremist unsurlar , vahhobiylar , hizbuttahrirchilar va boshqalarning vaqtinchalik mafkuraviy - g ' oyaviy bo ' shliqdan foydalanishga urinib , bosh ko ' tarishga , jamiyat hayotida beqarorlik , keskinlik holatini tug ' dirishga intilganligini eslaylik . Bu nohush holatlar bizni doimo hushyorlikka da ' vat etmog ' i , ogoh qilmog ' i kerak bo ' ladi . Shu boisdan ham biz milliy istiqlol tufayli chinakam ozod , hur va mustaqil bo ' lib olgan , milliy iftixor va g ' urur tuyg ' usini qaytadan o ' zida jo etib , ko ' tarinki ruh bilan yangi jamiyat barpo etayotgan fuqarolarimizning tafakkuri , dunyoqarashiga befarq qaray olmaymiz , ularni har qanday g ' araz niyatli , g ' animlar ta ' siriga tushib qolishiga yo ' l qo ' ya olmaymiz . Aksincha odamlarning ongi , shuuri , qalbini yuksak g ' oyalar , go ' zal axloqiy qadriyatlar ruhida shakllantirib , o ' stirib borishdan g ' oyatda manfaatdormiz . “ Bu muhim , g ' oyat dolzarb masala bo ' yicha , - deydi Prezidentimiz , - bizning yondashuvlarimiz shunday : biz kishilar dunyoqarashini boshqarish fikridan yiroqmiz , balki odamlarning tafakkurini boyitish , uni yangi ma ' no va mazmun bilan to ' ldirish tarafdorimiz ”. 51 Biz yangi milliy istiqlol mafkurasini yaratish , uni mazmunan chuqurlashtirish borasida qayg ' urar ekanmiz , bunda g ' oyaviy kurash hech mahal oson kechmaydi , uni ta ' qiqlash , ma ' muriy chora ko ' rish yo ' li bilan olib borib bo ' lmaydi . “g’oyaga qarshi faqat g'oya, fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi faqat ma'rifat bilan, bahsga kirish, olishish mumkin”. 52 Har bir inson, har bir fuqaro buni tushunib olishi kerak. Chunki jamiyatning, odamlarning aniq-ravshan mafkurasi bo'lmasa, ularning o'z

oldiga qo'ygan maqsad-muddaosi bo'lmasa, uning inqirozga yuz tutishi muqarrardir. I.A.Karimov milliy mafkuraning als-mazmun-mohiyati, uning muhim jihatlari m shularda ko'rinadi, degan edi: Birinchidan, u o'zligimizni, muqaddas an'analarimizni anglash tuyg'ularini, xalqimizning ko'p asrlar davomida shakllangan ezgu orzularini, jamiyatimiz oldiga bugun qo'yilgan oliy maqsad va vazifalarni qamrab olishi shart. Ikkinchidan, jamiyatimizdagi mavjud xilma-xil fikr g'oyalar, erkin qarashlardan, turli toifalar, guruhlar intilishlari va umidlaridan, turli xil e'tiqod va dunyoqarashlar mavjudligidan qat'i nazar, uni birlashtirishdan, xalq va davlat daxlsizligini asraydigan, el-yurtimizni buyuk maqsadlarga chorlaydigan yagona g'oya - mafkura bo'lishi kerak. Uchinchidan, milliy mafkuramiz har qanday millatchilik unsurlaridan, boshqa elat va xalqlarni mensimaslik, ularni kamsitish kayfiyati va qarashlaridan mutlaqo xoli bo'lib, qo'shni davlat va xalqlar, umuman, jahonda, xalqaro maydonda o'zimizga munosib hurmat va izzat qozonishga poydevor bo'lishi darkor. To'rtinchidan, milliy g'oya eng avvalo, yosh avlodimizni vatanparvarlik, el- yurtga sadoqat ruhida tarbiyalash, ularning qalbiga insonparvarlik va odamiylik fazilatlarini payvand qilishdek olijanob ishlarimizda madadkor bo'lishi zarur. Beshinchidan, u Vatanimizning shonli o'tmishi va buyuk kelajagini uzviy bog'lab turishga, o'zimizni ulug' ajdodlarimiz, boqiy merosning munosib vorislari, deb his qilish, shuningdek, jahon va zamonning umumbashariy yutuqlariga erishishga yo'l ochib beradigan va shu maqsadlarga da'vat etadigan g'oya bo'lishi kerak. Madomiki, biz adolatli, erkin demokratik, fuqarolik jamiyati yaratish yo'lidan ilgarilab borar ekanmiz, bunda shu jamiyatda istiqomat qiluvchi fuqaroning qaysi millatga, elatga yoxud irqqa, din va e'tiqodga mansubligidan qat'i nazar, ularning to'laqonli hayot kechirish, o'z salohiyati, imkoniyatlarini erkin namoyon eta olishlari, o'z bilimi, tafakkurini boyitish e'tiqodini emin-erkin o'tashi, o'z millati, elatiga emas, balki shu bilan birga butun O'zbekiston diyoriga xos bo'lgan milliy va

ma'naviy qadriyatlar bilan ham faxru iftixor qila bilishi biz uchun benihoya muhimdir. Zotan milliy mafkuraning eng asosiy birlamchi bosh maqsadi, vazifasi nafaqat, fuqarolarning, avvalo, navqiron avlodning bilim-tafakkurini, dunyoqarashini o'stirish, ularni yuksak ma'naviyatli komil insonlar qilib voyaga etkazish, balki shu bilan birgalikda jamiyatning ijtimoiy-ma'naviy negizini yanada mustahkamlash, unda yashovchi 130dan ziyod millat va elatning totuvligi, ahilligi, birodarligini chuqur payvandlash, ularning yuksak maqsadlar, porloq istiqbol sari harakatlanishiga hayotbaxsh ta'sir ko'rsatishdir. Negaki mustahkam tarixiy bilimlar, asriy yuksak ma'naviy qadriyatlar, teran milliy ildizlarimiz negizida shakllanib, tarkib topib, mazmunan boyitib boradigan milliy mafkura mustaqilligimizning tayanch nuqtasi, tamal toshigina bo'lib qolmay, balki shu birgalikda erkin, demokratik jamiyatimizning yuksak ijtimoiy marralarga ko'tarilishini ishonchli kafolati hamdir. Prezidentimizning mana bu dasturilamal ahamiyatga molik so'zlari ham milliy g'oyaning jamiyat ijtimoiy taraqqiyotidagi beqiyos o'rnini belgilab beradi: “Milliy 'oya davlatimiz, jamiyatimiz, xalqimizning yuksalik yo'lida, buyuk kelajak barpo etishdek ezgu maqsadlarga erishish va jahon hamjamiyatida o'zimizga munosib obro'-e'tibor topishimizda yagona bayroq, yagona birlashtiruvchi kuch-qanot bo'lishi shart”. 54 Bir so ' z bilan aytganda , milliy mafkura g ' oyalarini biz qalbimiz , shuurimizga qanchalik chuqur jo etib , ularga izchil amal qilgan holda hayot so ' qmoqlaridan ilgarilab borsak , shunchalar kelajagimiz ufqlari yorqin bo ' y ko ' rsatib , belgilangan ulug ' vor maqsadlarimiz , dastriy rejalarimiz o ' z quvonchli samaralarini ko ' rsatib boradi . Hozirgi sharoitda demokratik jamiyat qurish nazariyasiga binoan ma ' naviy yuksalish jamiyatning siyosiy , iqtisodiy va ma ' eaviy jabhalarini erkinlashtirishni va bu jarayonni muttasil rivojlanib borishini taqozo qiladi . Shuning uchun ham ushbu masala I . A . Karimovning O ' zbekistonda demokratik jamiyat qurish masalasiga bevosita qaratilgan har bir risolalarida , nutqlarida muhim o ' rin egallaydi . Zeroki , ma ' naviy yuksalish erkin demokratik jamiyat qurish yillarida siyosiy iqtisodiy hayotni erkinlashtirish borasida muhim ishlar amalga oshirildi , buning uchun

huquqiy zamin asos yaratildi . Endigi vazifa ana shu zamindan unumli foydalanish, uni ishga solishdir. O'zbekistonda ma'naviy tiklanish va ta'lim sohasidagi islohotlar O'zbekiston ma'naviy tiklanish jarayonlariga erishguncha turli tarixiy bosqichlardan o'tdi. O'zbek xalqining ma'naviy Tiklanish borasidagi barcha sa'y- harakatlari natijasiz yakunlandi. Jaholat va ilmsizlik haqiqiy ilm-fanni tan olmadi. Ilmsiz kimsalarning tuban dunyoqarashiga xos biqiq “qoidalar” vujudga keldi va boshqalarni unga bo'ysunishga majburladi. Ilm-fansiz ilm ahli yaratgan merosni o'rganib va rivojlantirib bo'lmaydi. Shu bois ham Forobiyning fozillar jamiyati, Ibn Sino tibbiyoti, Beruniyning qomusiy ilmi va Ulug'bekning koinot haqida ilmiy tadqiqotlari - hamma-hammasi unutildi. Ulug' bobolarimizning orzusi orzuligicha qolib ketdi. Tarixga nazar tashlasak, Sohibqiron Amir Temur barpo etgan qudratli davlat barham topgach, Shayboniylar davlati va Ashtarxoniylar davlatlarida ilm-fanga e'tibor qiratilmadi. Ayniqsa, XVIII-XIX asrlarga kelib Buxoro amirligi, Qo'qon va Xiva xonliklarida ilm-fan inqirozga yuz tutdi. Chor Rossiyasi mustamlakasi davrida esa ma'naviyatimiz toptaldi. Dunyoviy ilm-fandan xalq bebahra qoldi. Shu o'rinda ozodlik va hurriyat uchun kurashgan millat fidoyisi Turkiston jadidlarining etakchisi Mahmudxo'ja Behbudiyning ushbu so'zlarini keltirish lozim, u shunday degan edi: “Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga paymol bo'lur”. Dunyoviy ilm va fan har qanday davlatning qudratini oshiradigan hamda madaniyatini, ma'naviyatini taraqqiy etgan mamlakatlar qatorida saqlab turuvchi omildir. Ilm-fanning rivoji esa ta'lim tizimining puxtaligi, fanning rivojlanishi uchun yaratilgan shart-sharoitdadir. Ta'lim islohotlari borasidagi turli sa'y-harakatlar jadid namoyondalari Munavvar qori, Abdulla Avloniy, Fitrat, Abduqodir Shakuriy va Ashurali Zohiriylar tomonidan ham amalga oshirildi. Lekin, o'sha davr mafkurasi va hukmron sinf vakillari bunday harakatlarning yo'lini to'sdi. Ta'limning rivojlanishiga dunyoviy ilm beruvchi muassasalarning faoliyat ko'rsatishiga to'sqinlik qildi. Chor Rossiyasi hukmronligi davrida faoliyat ko'rsatgan ta'lim

muassasalari faqat hukmron tabaqa manfaatlariga xizmat qiluvchi o'quv dargohlari bo'lib, ularda mahalliy xalqlarning ma'naviy boyligi va milliy qadriyatlari mutlaqo hisobga olinmadi. Ta'lim sohasidagi islohotlar masalasida izchil va aniq reja asosida mas'uliyatni to'la his qilgan holda ish yuritilmasa, u davlat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidan orqada qoladi va boshqarish mexanizmlariga putur etadi, jamiyat tanazzulga uchraydi. Bunday holatni biz sobiq Ittifoqning inqirozi bilan bog'liq bo'lgan jarayonlarida ham ko'rishimiz mumkin. Ma'muriy-buyruqbozlik ish uslubi hukmronlik qilgan totalitar davrida ta'lim sohasida kadrlar siyosatida yo'l qo'yilgan xato va kamchiliklarning asosiy sabablari milliy hamda mahalliy kadrlarga ishonchsizlik bilan qarash, ular ustidan qattiq nazoratni o'rnatilishi bo'ldi. Markaz ta'lim sohasiga, mutaxassis kadrlarni tayyorlash ishlariga yuqoridan aralashar edi. Ularga nisbatan ishonchsizlik, mensimaslik holatlari avj oldi. Bu esa ularning erkin fikr yuritishlariga, tashabbus ko'rsatib ishlashlariga, tafakkur qilishlariga yo'l bermay keldi. Ayniqsa, kadrlarning yuqori mansab pog'onalariga ko'tarilishida bo'lar-bo'lmas turli to'siqlar, har xil g'ovlar qo'yilganligi ko'plab ishbilarmon sofdil kadrlarni e'tibor doirasidan chetda qolib ketishiga sabab bo'ldi. Aksincha, boshqaruv muassasalari mas'ul lavozimlarga xalq, vatan manfaatlaridan mutlaqo yiroq bo'lgan kimsalar tayinlandi. Ko'proq o'z huzur-halovatini o'ylaydigan soxta fidoyilar markazdan yuborildi. Kadrlar masalasiga bu tariqa yondashish hech shubhasiz jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy va ma'naviy-axloqiy rivojiga salbiy ta'sir ko'rsatib ko'ngilsiz voqealarni kelib chiqishiga sabab bo'ldi. Ta'lim-tarbiya tizimi zamon talablari asosida o'zgartirmasdan turib, ongni o'zgartirib bo'lmaydi. Chunki huquqiy-demokratik davlat barpo etishdek buyuk maqsad va ezgu niyatlarni amalga oshirish, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli, islohotlarimiz samarasi, taqdiri, avvalambor, zamon talablariga to'la javob beradigan yuqori malakali, har tomonlama puxta, ma'naviy barkamol kadrlar tayyorlash bilan bevosita bog'liq ekanligini aslo unutmasligimiz kerak. Shu bois ham mamlakatimizning mustaqillik yo'lidagi birinchi qadamlari, boy

ma'naviyatimizni tiklash, uni yanada rivojlantirish, milliy ta'lim-tarbiya tizimi takomillashtirishga qaratiladi. O'zbekistonda amalga oshirayotgan kadrlar siyosatida erkinlik, ijodkorlik, tashabbuskorlik, yaratuvchanlik muhitini vujudga keltirish ko'zda tutilgan. Shuningdek, unda barcha mutaxassis kadrlarni iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-axloqiy muammolarning echimini izlab topishga, ro'yi-rost fikrlashuviga undaydigan demokratik shart-sharoitlarni yaratib berish mo'ljallanganligi ham ahamiyatga ega. Jamiyat ijtimoiy taraqqiyotining yangi bosqichiga ko'tarilishi bilan bog'liq bo'lgan muammolarning eng dolzarbi bu ta'limni isloh qilish va kadrlar masalasi ekanligini davr taqozo etmoqda. Chunki jamiyatni idora etishning yangi munosabatlari mexanizmi va usullari tamomila boshqacha tus olib, o'ziga xos murakkablashib bormoqda. Ana shunday sharoitda ta'lim sohasidagi islohotlar muhim ahamiyatga ega bo'lib, jamiyat oldida turgan eng dolzarb vazifalarni hal etadi. Bu dolzarb muammoni har jihatdan puxta va mukammal holda oqilona hal etish har qanday davlatning, u qaysi ijtimoiy-siyosiy tizimda bo'lishidan qat'iy nazar, eng zaruriy va mas'uliyatli vazifalardan ekanligini ilg'ab olish va amaliy hayotda to'g'ri yo'naltira olish uchun har tomonlama bilimdonlikni katta hayotiy tajribani taqozo etadi. Shuning uchun ham yuksak aqliy kamolotga erishgan, etuk mutaxassis kadrlar tayyorlash, tanlab olish va ulardan to'g'ri hamda o'z o'rnida foydalanish har qanday davlatning yutug'i hisoblanadi. Ta'lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda keng ko'lamli amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan demokratik huquqiy davlat qurilishi jarayonlariga moslash milliy dasturning asosini tashkil etadi. Oliy Majlisning IX sessiyasida (1997 yil 29 avgust) O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov “Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori” nomli nutqida ta'lim tizimida erishilgan muvaffaqiyat va kamchiliklarni ob'ektiv tahlil qilib, kadrlar tayyorlashda islohotga ehtiyoj borligini isbotlab berdi. Shundan so'ng “O'zbekiston Respublikasining ta'lim to'g'risida”gi (1997 yil 29

avgust) qonuni qabul qilindi. Qonun asosida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni tasdiqladi. Mustaqillik yillarida ta'lim-tarbiya sohasida katta ishlar qilingan bo'lsada, jiddiy kamchiliklar, muammolar borligi “kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ko'rsatib berildi. Ushbu dasturni qabul qilishdan oldimizga qo'yilgan asosiy maqsadimiz, eng avvalo, ta'lim sohasini isloh qilish asosida, fuqarolar ongida saqlanib qolgan, eski sobiq imperiya mafkuraviy qarashlar sarqitlaridan batamom holi bo'lish, ta'lim tizimini eng rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga ko'tarish asosida kadrlarni ma'naviy barkamol inson, teran fikrlovchi, keng tafakkur qiluvchi shaxslar qilib tarbiyalashdan iborat bo'lgan milliy tizimni yaratishdir. Ana shu ezgu maqsadlardan kelib chiqilgan holda, juda ulkan vazifalarni hal etish ko'zda tutiladi hamda maqsad, vazifalarimizni bosqichma-bosqich ro'yobga chiqarish belgilab olinadi. Birinchi bosqich (1997-2001). Bu davrda mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimini isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy, kadrlar jihatdan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy shart-sharoitlar yaratildi. Ushbu bosqichda quyidagilarni amalga oshirish zarur. “Ta'lim to'g'risida”gi Qonunga muvofiq ta'lim tizim mazmunini tarkibiy qayta qurish va tubdan yangilash; Pedagog va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash hamda ularning malakasini oshirishni zamon talablariga javob beradigan darajada tashkil etish; Ta'lim oluvchilarning yuksak tayyorgarlik darajasi, malakasi, madaniy va ma'naviy-ahloqiy saviyasining sifatiga nisbatan qo'yiladigan zarur talablarni belgilab beruvchi davlat ta'lim standartlarini yaratish va joriy etish; O'quv maxsus, kasb-hunar ta'lim uchun zarur moddiy-texnika, o'quv-uslubiy va kadrlar bazasini tayyorlash. Ta'lim va kadrlar tayyorlashga byudjetdan tashqari mablag'lar jalb etishning mexanizmlarini takomillashtirish, davlat ta'lim muassasalari bilan bir qatorga nodavlat ta'lim muassasalarini rivojlantirish ham nazarda tutilgan holda xizmat ko'rsatish sohasidagi raqobatga asoslangan muhitini

vujudga keltirish; Ta'lim muassasalari faoliyatiga baho berishning reyting tizimini, kadrlar tayyorlash sifatini va ularga bo'lgan ehtiyojining monitoring olib borish tizimini ishlab chiqish hamda joriy etish; Xalqaro aloqalarni kengaytirish va kuchaytirish, kadrlar tayyorlashda xalqaro donorlik tashkilotlari va fondlari faoliyatiga tegishli sharoitlar yaratish, shuningdek, respublika ta'lim sohasiga chet el investitsiyalarni jalb etish bo'yicha real chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish; Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ro'yobga chiqarishning monitoringni olib borish; Ushbu bosqichga bolalarni olti-etti yoshdan maktabga qabul qilish ularning jismoniy va aqliy jihatdan rivojlanganligini e'tiborga olgan holda amalga oshiriladi. Taqazo etilayotgan o'quvchi o'rinlari zarur moddiy-texnika shart-sharoitlari va pedagog kadrlar bilan ta'minlangan holda izchil tayyorlandi. Birinchi bosqich bajarilishning monitoringi asosida Milliy dasturini ro'yobga chiqarish yo'nalishlariga aniqliklar kiritiladi. Ikkinchi bosqich (2001-2005). Bu davrda Milliy dastur to'liq ro'yobga chiqadi, mehnat bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda unga aniqliklar kiritildi. Ikkinchi bosqichda quyidagilar amalga oshiriladi. Majburiy, umumiy o'rta va o'rta maxsus kasb - hunar ta'limiga, shuningdek, o'quvchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlari qarab, tabaqalashtirilgan ta'limiga o'tish to'liq amalga oshiriladi. Ta'lim muasasalarini maxsus tayyorlangan malakali pedagog kadrlar bilan to'ldirish ta'minlanadi, ularning faoliyatida raqobatga asoslangan muhit vujudga keltiriladi; Ta'lim muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini mustahkamlash davom ettiriladi, o'quv-tarbiya jarayoni yuqori sifatli o'quv adabiyotlari va ilg'or pedagogic texnologiyalar bilan ta'minlanadi. Uzluksiz ta'lim tizimini

axborotlashtirish amalga oshiriladi; Ta'lim xizmati ko'rsatish bozorini shakllantirish mexanizmlari to'liq ishga solindi. Uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillar). Mazkur bosqich to'plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirilish asosida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtiriladi va yanada rivojlantiriladi 56 ; Ta'lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalari yanada mustahkamlanadi, o'quv-tarbiya jarayoni yangi o'quv uslubiy majmualar, ilg'or pedagogik texnologiyalar bilan to'liq ta'minlanadi. Milliy (elita) oliy ta'lim muassasalarini qaror toptirish va rivojlantirish amalga oshiriladi. Kasb-hunar ta'limi muassasalarining mustaqil faoliyat yuritish va o'zini-o'zi boshqarish shakllari mustahkamlanadi. Ta'lim jarayonini axborotlashtirish, uzluksiz ta'lim tizimi jahon axborot tarmog'i bilan to'liq olinadi. Ta'lim dasturi har tomonlama kamol topgan, turmushga moslashgan, ta'lim turlari va kasb-hunarni ongli ravishda tanlay oladigan, jamiyat, davlat va oila oldida o'z javobgarligi his etadigan fuqarolarni voyaga etkazishni nazarda tutadi, dasturni hayotga tadbiq etish jarayonida O'zbekistonda kadrlar tayyorlash milliy modeli shakllanadi. Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iboratdir: 1. Shaxs - kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub'ekti va ob'ekti ta'lim sohasidagi xizmatlarning iste'molchisi hamda ularni amalga oshiruvchi; 2. Davlat va jamiyat - ta'lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlar tayyorlash hamda ularni qabul qilib olishning kafillari; 3. Uzluksiz ta'lim - malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo'lib, ta'limning barcha turlarini, davlat ta'lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko'rsatish muhitini o'z ichiga oladi; 4. Fan - yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan

foydalanuvchi, ilg'or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi; 5. Ishlab chiqarish - kadrlarga bo'lgan ehtiyojini, shuningdek, ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo'yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moliya va moddiy-texnika jihatidan ta'minlash jarayonining qatnashchisi. 57 Ana shu besh tarkibiy qismlarni aniq yo ' nalishlari , maqsadlari , vazifalari belgilab berligan bo ' lib , jamiyat taraqqiyotining bugungi va ertangi kuni to ' liq hisobga olingan . Masalan , shaxs - kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati , insonni intellektual va ma ' naviy - ahloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog ' liq bo ' lgan uzluksiz ta ' lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs - fuqaroni shakllantirishni nazarda tutadi . Shu nazarda fuqaroning eng asosiy konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bilim olish , ijodiy qobiliyatni namoyon etish , intellektual jihatdan rivojlanish , kasbi bo ' yicha mehnat qilish huquqi ro ' yobga chiqariladi . Kadrlar tayyorlash milliy dasturida mamlakatimizda ta ' lim islohoti o ' tkazishdan ko ' zda tutilgan maqsad , ta ' limning vazifalari , dasturni ro ' yobga chiqarish bosqichlari , kadrlar tayyorlashning milliy modeli asoslab berildi . Mazkur dasturning maqsadi - ta ' lim sohasida tubdan isloh qilish , uni o ' tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to ' la xalos etish , rivojlangan demokratik davlatlar darajasida , yuksak ma ' naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdir . Ushbu maqsadni ro ' yobga chiqarish quyidagi vazifalar hal etilishini nazarda tutadi : - O ' zbekiston Respublikasining “ Ta ' lim to ' g ' risida ” gi Qonuniga muvofiq ta ' lim tizimini isloh qilish , davlat va nodavlat ta ' lim muassasalari hamda ta ' lim va kadrlar tayyorlash sohasida raqobat muhitini shakllantirish negizida ta ' lim tizimini yagona o ' quv - ilmiy ishlab chiqarish majmui sifatida izchil rivojlantirishni ta ' minlash ; - ta ' lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish , rivojlangan demokratik huquqiy davlat qurilishi jarayonlariga moslash ;

- kadrlar tayyorlash tizimi va muassasalarini yuqori malakali mutaxassislar bilan ta ' minlash , pedagogik faoliyatining nufuzi va ijtimoiy maqomini ko ' tarish ; - kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan , jamiyat ehtiyojlaridan fan , madaniyat , texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish ; - ta ' lim oluvchilarni ma ' naviy - axloqiy tarbiyalashning va ma ' rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish ; - ta ' lim va kadrlar tayyorlash , muassasalarini attestatsiyadan o ' tkazish va akreditatsiya qilish sifatida baho berishning xolis tizimini joriy qilish ; - yangi ijtimoiy - iqtisodiy sharoitlarda ta ' limning talab qilinadigan darajasi va sifatini , kadrlar tayyorlash tizimining amalda faoliyat ko ' rsatish va barqaror rivojlanishning kafolatlarini , ustuvorligini ta ' minlovchi normativ , moddiy - texnika va axborot bazasini yaratish ; - ta ' lim , fan va ishlab chiqarish samarali integratsiyalashuvini ta ' minlash , tayyorlanayotgan kadrlarning miqdori va sifatiga nisbatan davlatning talablarini , shuningdek , nodavlat tuzilmalari , korxonalar hamda tashkilotlarning buyurtmalarini shakllantirishning mexanizmlarini ishlab chiqish ; - uzluksiz ta ' lim va kadrlar tayyorlash tizimiga byudjetdan tashqari mablag ' lar , shu jumladan , chet el investitsiyalari jalb etishning real mexanizmlarini ishlab chiqish hamda amaliyotga joriy etish ; - kadrlar tayyorlash sohasida o ' zaro manfaatli xalqaro hamkorlikni rivojlantirish . 58 O ' zbekiston Respublikasining ta ' lim to ' g ' risidagi qonunda Ta ' lim O ' zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor , deb e ' lon qilindi hamda ta ' lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari ko ' rsatib berildi , bular quyidagicha . Ta'lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi; Ta'limning uzluksiz va izchilligi; Umumiy o'rta, shuningdek, o'rta maxsus kasb-hunar ta'limning majburiyligi; O'rta maxsus kasb-hunar ta'limning yo'nalishini, akademik litseyda yoki kasb- hunar kollejida o'qishda tanlashning ixtiyoriyligi;

Ta'lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi, davlat ta'lim standartlari doirasida ta'lim olishning hamma uchun ochiqligi, ta'lim dasturlarini tanlashda yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv, bilimli bo'lishi va iste'dodni rag'batlantirish; Ta'lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg'unlashtirish. “O'zbekiston Respublikasining ta'lim to'g'risida”gi qonun fuqarolarga ta'lim, tarbiya berish, kasb-hunar o'rgatishning huquqiy asoslarini belgilaydi hamda har kimning bilim olishidan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta'minlashga qaratilgandir. O'zbekiston Respublikasida ta'lim quyidagi turlarda amalga oshiriladi: - maktabgacha ta'lim; - umumiy o'rta ta'lim; - o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi; - oliy ta'lim; - oliy o'quv yurtidan keyingi ta'lim; - kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; - maktabdan tashqari ta'lim. 3 Shunday qilib, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning 1997 yil 27 avgustida qabul qilingan “O'zbekiston Respublikasining ta'lim to'g'risida”gi qonuni va “O'zbekiston Respublikasi kadrlar tayyorlash milliy dasturi” nihoyatda kata ahamiyatga ega bo'lgan tarixiy hujjatlarni, ularda davrimizning eng muhim, dolzarb muammolari echilgan. Mazkur hujjatlarni hayotga tadbiq etilishi mamlakatimizda kadrlar masalasini jahon andozalari darajasiga etkazish imkonini yaratadi. Ishonchim komilki, degan edi Prezident Islom Karimov O'zbekistonning bugungi salohiyati va iqtisodiy holati, xalqimizning aql-zakovati va irodasi bu o'ta mas'uliyatli, shu bilan birga, sharafli, oddiy til bilan aytganda, el-yurtimizning farovon va baxtli kelajagini hal qiluvchi vazifani muvaffaqiyatli, ado etishga zamin va imkon beradi.

Demokratiya va ommaviy axborot vositalari Har qanday insoniylashgan jamiyatning asl demokratik maqomi, avvalo, ommaviy axborot vositalari (OAV), so'z erkinligi demokratiyasiga bog'liq. Xalqning ommaviy demokratik minbari bo'lgan axborot vositalari o'z demokratik mundarijasi bilan, nainki, jamoaviy tashviqotchi, jamoaviy targ'ibotchi, ayni paytda, jamoaviy tashkilotchi hamdir. Demokratik jarayonlarning kundalik tarixi aynan matbuot, radio va televidenie vositalari orqali rasmiylashadi. OAVning tashviqiy-targ'ibotchi tashkilotchilik funktsiyalari demokratik jamiyatda kechayotgan murakkab jarayonlarning so'z vositasidagi qizg'in faoliyati bilan belgilanadi. So'z va uning vositasi OAVda qanday mazmunda bo'lsa jamiyatning demokratik maqomi ham, shubhasiz shu darajada bo'ladi. Agar OAV demokratlashgan, illatlarni asosli fosh etgan, mustaqil va erkin bo'lsa, ya'ni amalda haqiqiy ma'nodagi “turtinchi hokimiyat”ga aylansa, demak, jamiyat ham aynan shunday bo'lishi demokratik tsivilizatsiyaning tan olingan haqiqatidir. Shu sabab O'zbekiston o'z istiqlolining dastalbki kunlaridan boshlab OAVning demokratlashuviga alohida e'tibor qaratdi. Milliy istiqlol mafkurasining yangicha tamoyillarini erkin va mustaqil OAVni har tomonlama demokratlashtirish negizida shakllantirish bosh maqsadga aylandi. Eng avvalo, uning konstitutsiyaviy-huquqiy asos-zaminlarini yaratish orqali milliy OAVning demokratik maqomini aniq belgilab olishga kirishilindi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XV bo'limi 67-moddasida ommaviy axborot vositalarining erkinligi, qonunga muvofiq ish yuritishi, tsenzuraga yo'l qo'yilmasligi qat'iy belgilab qo'yildi. 1996 yil 6 avgustda Oliy Majlis tomonidan “Noshirlik faoliyati to'g'risida”, “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to'g'risida”gi 1997 yil 24 aprelda “Jurnalistik faoliyatni himoya qilish to'g'risida”gi, 1997 yil 26 dekabrda “Ommaviy axborot vositalari to'g'risida”gi, 2002 yil 12 dekabrda “Axborot erkinligi printsiplari to'g'risida”gi qonunlar qabul qilindi.

1996 yilning may oyidan boshlab respublikamizning Amerika Qo'shma Shtatlarida joylashgan 50 million abonenti bo'lgan jahondagi yirik kompyuter tizimi “Internet” bilan aloqa o'rnatildi. “Internet”dan eng muhim yangiliklarni olishning yo'lga qo'yilgani O'zbekiston axborot vositalari tarixida ulkan voqea bo'ldi. 1996 yilning may oyida O'zbekiston ommaviy axborot vositalarini demokratlashtirish va qo'llab-quvvatlash ijtimoiy-siyosiy jamg'armasi tashkil qilindi. Jamg'arma ommaviy axborot vositalari vakillarining mustaqil o'z-o'zini boshqaruvchi, hukumatga qarashli bo'lmagan ijtimoiy xayriya tashkiloti hisoblanadi. Erkin va mustaqil OAV jamiyat hayotiga tobora demokratik uyg'unlashib boryapti, milliy mentalitetning demokratlashuviga favqulodda ijobiy ta'sirini ko'rsatmoqda. Bugungi kunda O'zbekistonda 600ga yaqin gazeta, 165ta jurnal, 70ta teleradiostudiyalar (ularning aksari xususiy studiyalar) rasman ro'yxatdan o'tgan. Boz ustiga, 60ta davlat, 600dan ortiq soha va xususiy nashriyotlar faoliyat ko'rsatmoqda. So'nggi yillarda, nainki, nashrlar, teleradiostudiyalar va nashriyotlar soni keskin ko'paydi, ayni paytda, ularning jamiyatdagi roli hamda o'rni ham sifat jihatidan oshdi. Albatta, qattiq mafkuraviy va ma'muriy tazyiq hamda nazorat ostida “yashash”ga ko'nikkan OAV eski qoliplardan, avvalo, ruhiy-psixologik tazyiqlardan juda qiyinchilik bilan qutulmoqda. Psixologik ta'sir shu darajadaki, tsenzura mutlaqo olib tashlangan hozirgi sharoitda ham OAV rahbarlari, xodimlari ruhida, botinida hadik hamon hukmronligicha qolmoqda. Holbuki, haqiqiy ma'nodagi demokratik matbuot esa, I.A.Karimov e'tiroficha, yuqoridan berilgan ko'rsatmalar asosida emas, balki hayotning aniq o'lchovlari, talablari, ehtiyojlari negizida faoliyat yuritib, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotning keskin muammolarini ko'tarib chiqishi, odamlarni o'ylantiradigan, tashvishga solayotgan muammolarni jamoatchilik muhokamasiga olib chiqish, hukumat va boshqaruv tizimlari faoliyatini, ular qabul qilayotgan qarorlar ijrosi bilan bog'liq ishlarga odil baho berish, kamchiliklarga dadil tanqid qilishga safarbar bo'lishi lozim.

Ushbu maqom, ayniqsa, hozirgi kunlarda, ya'ni demokratik dunyoda kechayotgan qizg'in globallashuv jarayonlarida, “axborot portlashi” sharoitlarida jurnalistlardan o'tish bosqichida uchrab turishi muqarrar nuqsonu kamchiliklarni bartaraf etishga, butun kuch va iste'dodni jamiyatda sog'lom erkin fikr muhiti yaratilishiga qaratishlari lozim. Aynan ana shu demokratik maqsad –“Axborot erkinligi printsiplari va kafolatlari to'g'risida”gi qonun har bir fuqaroning erkin fikr, erkin so'zga, o'zini qiziqtirgan, lekin mavjud konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilmagan, qonunda nazarda tutilgan bo'lak cheklashlarga rioya qilgan holda, har qanday axborotni olish va tarqatish huquqini nazarda tutadi. Davlat sirlari, boshqa sirlarga daxldor axborotlar tarqatilmaydi. Jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan qonun davlat hokimiyati va boshqaruvi, nodavlat, jamoat birlashmalari, o'zini o'zi boshqarish organlarini nisbatan muhim hodisalar va faktlarni matbuotda tizimiy umumlashtirilgan holda yoritish majburiyatini yuklagan. Ilk bor qonunchilik lahjasida demokratlashgan OAV bilan bog'liq “axborot mulkdori”, “axborot egasi”, “axborot resurslari” degan yangi atamalar paydo bo'ldi. Bu yangi tushunchalar O'zbekiston OAVning demokratlashayotgani isbotidir. O'zbekiston OAV demokratlashishi qator jarayonlar, bosqichlardan iborat. Ular Islom Karimovning siyosiy-g'oyaviy nazariyasi mahsullari. Ana shu bosqichlar silsilasida qabul qilingan qonunlar va qonun osti hujjatlari ijrosi ustida jamoat nazoratini, davlat hamda mansabdor shaxslarning faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradigan mexanizm sifatida OAVning mavqeini yanada kuchaytirish bilan bog'liq demokratik bosqich alohida ahamiyat kasb etadi. Bosqich OAVning har bir kishi o'z fikrini ifoda eta olishga imkon beradigan erkin minbar sifatida jamiyatimizning demokratik qadriyatlarini va tushunchalarini himoya qilishi, odamlarning siyosiy, huquqiy hamda iqtisodiy ongini teran shakllantirish, faolligini, matbuot, radio, televideniening jamoatchilik fikriga kuchli ta'siri bilan xarakterlanadi. Ayni paytda, jamiyatimizni yanada demokratik rivojlantirishimiz, sifat jihatidan yangilash so'z va matbuot erkinligini, oshkoralikni, islohotlarning ochiqligini ta'minlaydigan demokratik tamoyillarni so'zda yoki qog'ozda emas, amaliy hayotda joriy qilish bilan bog'liq. Bu axborot

sohasini jadal rivojlantirish, OAV faoliyatini erkinlashtirish fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etishdek qizg'in demokratik jarayonlarining uzviy tarkibiy qismiga aylanib ulgurgani, tom ma'noda “to'rtinchi hokimiyat” darajasiga ko'tarilayotgani isbotidir. I.A.Karimov “O'zbekistonda demokratik o'zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyat asoslarini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari” asarida ta'kidlaganidek, “bu yo'nalishda ko'p ish qilinmoqda, lekin ularni hali oldimizda turgan, qilinishi lozim bo'lgan ishlar bilan mutlaqo solishtirib bo'lmaydi. Bu to'g'rida gapirganda, ommaviy axborot vositalari faoliyatiga oid bo'lgan ba'zi bir masalalar haqida to'xtalib o'tish o'rinli, deb bilaman. Shuni ochiq aytishimiz kerakki, mamlakatimiz ommaviy axborot vositalari uzoq vaqtlar davomida mafkuraviy va ma'muriy nazorat ostida ishlagani tufayli ularning hali- beri bu holatdan chiqishi, avvalo psixologik jihatdan o'zini erkin his etishi qiyin kechmoqda. Shu sababli ular o'zi uchun yangi bo'lgan hozirgi vaziyatda ba'zan hali ham nima qilish yoki nima qilmaslik haqida yuqoridan ko'rsatma kutib o'tirgandek ko'rinadi. O'ylaymanki, haqaqiy demokratik matbuot ko'rsatma asosida yashay olmaydi va yashashi ham mumkin emas. Erkin matbuot real vaziyat sharoitida faoliyat ko'rsatishi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotning dolzarb muammolarini dadil ko'tarib chiqishi, odamlarni bezovta qilayotgan barcha masalalarni jamoatchilik muhokamasiga havola etishi, hokimiyat va boshqaruv tuzilmalarining qabul qilayotgan qarorlari va faoliyatiga tanqidiy, shu bilan birga, xolis baho berib borishi kerak. Shuni aytish zarurki, bugungi kunda mamlakatimizda o'z kasbining haqiqiy ustasi bo'lgan, yurtimizdagi va chet ellardagi ijtimoiy-siyosiy hayotning murakkab masalalari va haqiqiy holatini chuqur tushunish, tahlil qilish qobilyatiga ega bo'lgan malakali jurnalistlarga katta ehtiyoj sezilmoqda. Hammamiz bir haqiqatni yaxshi anglab olishimiz lozim: matbuot erkinligining kafolati – axborot sohasida bozor munosabatlari va raqobatni rivojlantirish bilan chambarchas bog'liq. Bugun

ommaviy axborot vositalari oldida iqtisodiy sheriklar topish, iqtisodiy jihatdan o'zini o'zi ta'minlashga erishish borasida keng va real imokiniyatlar paydo bo'lmoqda, bu esa o'z navbatida ularning erkin va mustaqil faoliyat ko'rsatishida asosiy omil bo'lib xizmat qiladi. Barcha ommaviy axborot vositalariga, mulk shakli, tiraji, qamrovi hamda mavzu yo'nalishidan qat'i nazar, ularning mamtlakatimiz axborot maydonida halol raqobat asosida faoliyat olib borishi uchun davlat zarur shart-sharoitlarni yaratib berishi lozim. Aytish mumkinki, bu – jamiyatni tom ma'noda demokratlashtirish garovidir”. Natijada odamlarning jamiyat hayotida kechayotgan demokratik yangilanish jarayonlari haqida xolis ma'lumotlar olish imkoni yanada kengayadi. Bundan davlat ham, jamiyat ham faqat naf ko'radi. Jamiyat hayotining tomir urishini belgilaydigan matbuot va axborot sohasida shunday siyosat yuritilganda, turli pinhona xatti-harakatlar uchun hech qanday asos qolmaydi. “Bir so'z bilan aytganda, jamiyatimizning bugungi demokratik hayoti, uning barcha quvonchli, shu bilan birga, mashaqqatli, og'ir tomonlari matbuot va ommaviy axborot vositalarida o'zining qanchalik xolisona aksini topsa, jamiyatimizda shunchalik adolat va to'g'riso'zlik muhiti hukmron bo'ladi. Chunki... hamma narsani o'z nomi bilan atash – tom ma'nodagi demokratik jamiyat matbuotining haqiqiy qiyofasini belgilab beradi... Bu vazifani avvalo, matbuotchilar, jurnalistlar tashabbuskor bo'lishi zarur...” 61 OAV jamiyat hayotining barometri, demokratik shakllanish va rivojlanish kunlari tarixining muhrlovchisi, qaydnomachisi sifatida o'z funktsiyalarini professional bajarishi ham farz, ham qarz. Shunday funktsiyalardan biri OAVning qonunlar va qonun osti hujjatlari, davlat va raxbar xodimlarning o'z burchlarini qanday bajarayotganlari ustidan jamoatchilik nazorati o'rnatishdir. Ayni paytda, OAV to'g'risidagi qonunlar doiralarida mustaqil jurnalistik tekshiruvlarni o'tkazish ham matbuot funktsiyasiga kiradi. Aynan OAV orqali har bir gazetxon, tinglovchi o'z fikr-mulohazalarini, munosabatlarini bildirishadi. OAV demokratik qadriyatlar, jamiyat ideallarini himoya qiladi, odamlarning siyosiy, huquqiy, ma'naviy va iqtisodiy ongining demokratlashuvini, jamiyatda

oshkoralikni, sog'lom muhitni ta'minlab, siyosiy etuk madaniyatni, siyosiy faollikni, jamoatchilik fikrini shakllantiradi. Ularsiz jamiyat hayotining siyosiylashuvi, demokratlashuvi ro'y bermaydi. Ma'lumki, siyosiy hayot demokratlashuvi ko'proq siyosiy partiyalar faoliyatiga, ayniqsa, ularning matbuot organlariga bog'liq. Mavjud beshta siyosiy partiyaning matbuot organlari bozor munosabatlari rivoji va axborot sohasidagi keskin raqobat sharoitlarida o'z mustaqilliklarini, erkinliklarini saqlab qolishlari shart. Davlat ularni noodil rahbarlar, tabiiy monopoliyadan, homiylar, reklama beruvchilar, tarqatuvchilar va noshirlar tazyiqidan saqlay olishi lozim. Bu gap aslida barcha maqom va yo'nalishdagi matbuot turlariga bab-baravar daxldordir. Davlat bu demokratik talabga rioya qilyapti. Lekin mavjud OAVning hammasi ham demokratik matbuot talablariga to'la rioya qilyapti, deb aytish dushvor. Ayniqsa, siyosiy partiyalar organlari. Bu organlar mazmun-mundarijasida tematik, janriy rang-baranglik, hozirjavoblik etishmaydi, mavjud muammolar hamisha ham odillik va qat'iylik bilan o'z vaqtida tahliliy ob'ektiv talqini hamda bahosini ololmayapti. Bunda jurnalistlar mahorati ham etishmasligi ko'zga tashlanmoqda. Xuddi shunday e'tiroz radio va televidenie faoliyatiga ham daxldor. Demokratik matbuot jamiyat hayotida kechayotgan barcha jarayonlarni yutuq va kamchiliklari bilan o'z vaqtida odil yoritishi, ob'ektiv baholashi, mavjud nuqsonlarni keskin tanqid ostiga olib, ularni bartaraf etilishini nazorat qilishi, oxiriga etkazishi lozim. Bu OAVning asosiy demokratik tamoyili va demokratik maqomidir. OAV faoliyatining erkinlashtirilishi aynan ana shularni tabiiy taqozo etadi va O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish jarayonlarini g'oyaviy-mafkuraviy ta'minlashdek maqsadga to'la safarbar bo'ladi. Xulosa: O'zbekistonda demokratik jamiyat qurishning g'oyaviy-mafkuraviy aqidasi “Milliy istiqlol g'oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” kontseptsiyasi negizida ijodiy shakllantirilib borilmoqda. Konstitutsiyaning 12-moddasi qoidasi asosida I.A.Karimovning shakllangan siyosiy-g'oyaviy ta'limoti asosiy metodologik manbaga aylandi. Bu respublikamizning ma'naviy-ma'rifiy yuksalishiga – milliy demokratik

rivojlanishiga, ma'naviy tiklanishiga sabab bo'ldi. Tub demokratik islohotlar samarasi bo'lgan ta'lim tizimini demokratlashtirishning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari jamiyatimiz demokratik maqomini ma'naviy-ma'rifiy jihatdan teran ta'minlash imkonini berdi. Ushbu demokratik jarayondan OAV ham chetda qolmayapti. Matbuot va OAV demokratlashuvi, yaxlit mushtaraklikda jamiyatda so'z erkinligini, matbuot erkinligini ta'minlay boshladi. OAV tom ma'nodagi demokratik maqom kasb etmoqda. Demokratiyaga o'rganmoqda va demokratiyaga maqom kasb etmoqda. Demokratik jarayonlarni istiqlolcha sog'lom mafkura bilan ta'minlamoqda.

Adabiyotlar: 1. Shodiev N. O'zbekiston milliy Tiklanish bosqichida. - M.: Vega, 1999. 2. Shodiev N., Eofurov 3., Siddiqov B. Milliy mafkura va g'oya. -T.: O'zbekiston, 1996. 3. G’ofurov 3., Toshev S. Mustaqillikning ma'naviy zaminlari. -Qarshi: Nasaf, 1994. 4. G’ofurov 3., Siddiqov B. Ma'naviy yuksalish – taraqqiyot omili. - T.: TDTU, 1997. 5. G’ofurov 3., Siddiqov B. Milliy istiqlol ma'naviy-ma'rifiy yuksalish. - T.: TDTU, 2000. 6. Tulenov J., Qodirov B., §ofurov Z. Ma'naviy yuksalish sari. -T.: Mehnat, 2000. 7. Ma'naviyat yulduzlari. - T.: Abdulla Qodiriy nomidagi nashriyot, 1999. Alpomish. - T.: Sharq, 1998. Jaloliddin Manguberdi. - T.: Sharq, 1999. 8. Shodiev N. Natsionalnaya ideya: kak eto viditsya v Uzbekistane. //Trud, 23 iyunya 2000.

O'xshashlar

O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish jarayonlarini erkinlashtirish

O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish amaliyoti va mintaqaviy demokratik jarayonlar

O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi demokratik jamiyat qurishning asosiy qonuni

Ijtimoiy siyosiy barqarorlik milliy xavfsizlik O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish kafolati

Demokratik jamiyat va O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'li hamda xususiyatlari