O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati fanining tushunchasi, predmeti va tizimi - Huquqshunoslik - Referatlar

O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati fanining tushunchasi, predmeti va tizimi

Yuklangan vaqt:

28.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.6484375 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati fanining tushunchasi, predmeti va tizimi Reja: 1. O’zbekiston Respublikasida advokatlik 2. faoliyati” fanining tushunchasi va predmeti. 3. Fanning tizimi

O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat kurish va bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy munosabatlar rivojlangani sari advokaturaning fuqarolik jamiyatining huquqni muhofaza qiluvchi tizimiga fuqarolarning huquq erkinligi va manfaatlarini himoya qilishga ko’maklashuvchi muhim institut sifatida ahamiyati tobora oshib bormoqda. Chunki advokaturaning ishtirokisiz fuqarolarning, tadbirkorlarning, barcha jismoniy va yuridik shaxslarning huquq, erkinlik hamda qonuniy manfaatlarini samarali himoya qilishni ta’minlab bo’lmaydi. Yaqin – yaqinlargacha yuridik yo’nalishdagi o’quv yurtlarida va boshqa o’quv muassasalarida advokatura va uning faoliyati asoslarini o’rganishga yetarli darajada e’tibor berilmas edi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarda faoliyat ko’rsatadigan mutaxassislarda himoya vazifasiga nisbatan to’g’ri munosabatda bo’lish madaniyatini shakllantirish maqsadida o’quv yurtlarida mustaqil “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fani o’qitish joriy qilindi. “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fani talabalarda himoya vazifalariga to’g’ri munosabatni tarbiyalash bilan birgalikda, ularda advokatura va advokatlik faoliyati to’g’risida tizimli bilimlarni shakllantirishga yo’naltirilgan. Mazkur darslikni tayyorlashda advokaturaning faoliyati nafaqat jinoyat ishlari bo’yicha himoyani amalga oshirishga, balki fuqarolar, tadbirkorlar va boshqa faoliyat bilan shug’ullanuvchi yuridik shaxslarga huquqning turli sohalarida yuridik yordam ko’rsatishga yo’naltirilganligi ham e’tiborga olindi. “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fanining tushunchasi O’zbekistonda “advokatura” va “advokatura faoliyati” tushunchasini, advokatlarga qo’yiladigan talablarni, O’zbekistonda advokatura tarixi, advokatlik faoliyatining huquqiy, tashkiliy va etik asoslarini hamda boshqa bir qator masalalarini ochib berish bilan bog’liq. “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fanining tushunchasi. Mazkur fan O’zbekistonda fuqarolik jamiyatining muhim tarkibiy qismi bo’lmish advokatura huquqiy institutining tashkil etilishi va faoliyati, advokatlik faoliyatining huquqiy asoslari va ushbu faoliyatning asosiy yo’nalishlari,

advokatlik maqomini olish hamda advokatlik maqomini tugatish, advokatlik faoliyatining etik asoslari kabi masalalarini o’rganuvchi fandir. “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fanining maqsadi. Mazkur fanni o’qitishdan maqsad talabalarda O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlari va xalqaro huquq normalari to’g’risida, advokatlik faoliyati tashkiliy huquqiy shakllari va prinsiplari, advokatlik maqomi, xorijiy mamlakatlarda advokatura to’g’risida bilimlarni shakllantirishdir. “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fanining vazifalari. Mazkur fanining vazifasi talabalarni advokatura institutini tarixi bilan tanishtirish, ularga advokat maqomini olish tartibi, advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beruvchi litsenziyani berish, uning amal qilishini to’xtatib turish yoki tugatish, advokatlik faoliyati kafolatlari, advokatning huquq va majburiyatlari va, shuningdek, advokatlik faoliyati bilan bog’liq boshqa qonun hujjatlari to’g’risida bilim berish hamda ularda advokatlik faoliyatninig ayrim yo’nalishlari bo’yicha amaliy ko’nikmalarini shakllantirishdir. Shunday qilib, “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fanining predmeti advokatura va advokatlik faoliyati huquqiy, tashkiliy va etik asoslari, advokatlik faoliyati standartlari, advokatlik faoliyatida notiklik san’ati kabi masalalarni o’rganish, talabalarda advokatlik faoliyatining ayrim yo’nalishlari bo’yicha amaliy ko’nikmalarni shakllantirishdan iboratdir. Mazkur darslikda “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fanining mazmuni va tizimini umumiy va maxsus qismlarda bayon etilgan o’quv mavzulari tashkil etadi. Darslikning umumiy qismida quyidagi mavzular qamrab olingan: 1. “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fanining tushunchasi, predmeti va tizimi. 2. Advokatura fuqarolik jamiyati instituti sifatida. 3. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslari.

4. Advokatning kasb etikasi. 5. Advokatlik faoliyatida notiqlik san’ati asoslari 6. O’zbekiston Respublikasida advokatura va inson huquqlari bo’yicha milliy institutlar. 7. Xorijiy mamlakatlarda advokatura. Darslikning maxsus qismi: 1. Advokat va fuqarolik sud ishlarini yuritish. 2. Advokat va xo’jalik sud ishlarini yuritish. 3. Advokat va ma’muriy huquqbuzarliklar to’g’risidagi ishlar bo’yicha ish yuritish. 4. Advokatning jinoyat protsessida ishtiroki kabi mavzularni yoritishga bag’ishlangan. 1.2. Advokatura va advokatlik faoliyati tushunchasi, maqsadi va vazifalari “Advokatura” tushunchasi qadimda paydo bo’lgan bo’lib, lotin tilida “advocatus” so’zi sudda ish yurituvchi, himoyani amalga oshiruvchi ma’nosini anglatadi. Advokatura tushunchasini chuqur anglab yetish uchun advokat kim, u qanday sifatlarga ega bo’lishi kerak va advokatning vazifalari nimalardan iborat degan savollarga javob topish kerak. O’zbekiston mustaqillikka erishganiga qadar advokat jinoyat ishlari bo’yicha mutaxassis, sudda ayblanuvchining huquqlarini himoya qiluvchi “oqlovchi” sifatida tushunilar edi. Haqiqatdan ham fuqarolik jamiyati mavjud bo’lmagan va rejali iqtisodiyot sharoitida aksariyat hujalik muammolari ma’muriy yo’l bilan hal qilinar edi. Advokat fuqarolarning huquq va erkinliklarini, ularning va yuridik shaxslarning manfaatlarini himoya qiluvchi shaxs sifatida jiddiy rol o’ynamas edi. Hozirda mamlakatimizda amalga oshirilgan islohotlar tufayli sharoit tubdan o’zgardi. Fuqarolik jamiyati shakillana boshlashi va bozor iqtisodiyotiga o’tilishi bilan bu sharoitda vujudga keladigan yuridik muammolarni hal etishda yuqori malakali yuristlarga ehtiyoj ortib bormokda. Advokat bugungi kunda nafaqat

jinoyat protsessida shaxsning huquq va erkinliklarini himoya qiladi, balki u fuqarolarning boshqa huquqlarini shu jumladan, iqtisodiy huquqlarini hamda yuridik shaxslarining manfaatlarini fuqarolik-huquqiy munosabatlarda himoya qiluvchi shaxsga aylandi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 116-moddasiga muvofiq, barchaga tergov va sud ishini yuritishning har qanday bosqichida malakali yuridik yordam olish huquqi kafolatlanadi. Fuqarolarga, korxona, muassasa va tashkilotlarga yuridik yordam berish uchun advokatura faoliyat ko’rsatadi. Advokaturani tashkil etish va uning ish tartibi qonun bilan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasining “Advokatura to’g’risida”gi Qonunining 1- moddasida advokaturaga umumiy tavsif berilgan. Advokatura - huquqiy institut bo’lib, u advokatlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi shaxslar hamda xususiy advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanuvchi ayrim shaxslarning mustaqil, ko’ngilli, kasbiy birlashmalarini o’z ichiga oladi. Advokatura tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bir qator demokratik prinsiplarga tayangan holda yuqori malakali yuridik yordam ko’rsatish orqali amalga oshiriladi. Bu prinsiplar quyidagilardan iboratdir: qonun ustuvorligi, mustaqillik, advokatnining kasb etikasi qoidalariga, advokatlik siri va advokatlik qasamyodiga kat’iy rioya etish, himoyani amalga oshirishda qonun hujjatlarida ma’n kilinmagan usullar va vositalarni qo’llash, insonparvarlik va b. Advokatlik faoliyati deyilganda, qonunda belgilangan tartibda advokatlik maqomini olgan shaxslar tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning huquq, erkinlik va manfaatlarini himoya qilish maqsadida ularga ko’rsatiladigan yuqori malakali yuridik yordam tushuniladi. Qonun hujjatlarini tahlili advokatura huquqiy institutining maqsad va vazifalarining mushtarakligi to’g’risida xulosa qilishga imkon beradi. O’zbekiston Respublikasining “Advokatura to’g’risida”gi Qonunining 1-moddasi advokatura va uning vazifalari deb atalsada, bu moddadada advokaturaning maqsad va vazifalari

quyidagicha yaxlit tarzda qisqa va tushunarli bayon etilgan: «Advokatura O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, ajnabiy fuqarolar, fuqaroligi bo’lmagan shaxslarga, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga yuridik yordam ko’rsatadi». Boshqacha qilib aytganda, advokatura oldida barcha jismoniy va yuridik shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga, odil sudlovni amalga oshirishga, qonuniylikka rioya qilish va uni mustahkamlash, fuqarolarni qonunlarni aniq va qat’iy bajarish, boshqa shaxslar huquqlari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish ruhida tarbiyalashga ko’maklashish vazifalari qo’yilgan. Bunday vazifa amalga oshirilayotgan sud-huquq islohoti maqsadlaridan kelib chiqadi. Birinchi navbatda sud amaliyotida konstitutsiyaviy va yuridik normalariga qat’iy rioya qilishni ta’minlashga, himoya ostidagi shaxslarning huquqlari, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishga da’vat etilgan advokatlar instituti roli va ahamiyatini tubdan o’zgartirish kerak. Shu bilan birga Prezident I.A.Karimov advokatura institutini takomillashtirilishi «...odamlar faqatgina sudga ishi tushganda emas, balki kundalik hayotida ham advokatlar xizmatidan, ularning maslahat va tavsiyalaridan foydalana oladigan» bo’lishlariga yo’naltirilishi lozimligiga e’tiborni qaratadi. Inson va fuqaroning huquq va erkinliklari to’liq ravishda amalga oshirilishi faqat ular ishni bilgan holda va malakali himoya qilinganda mumkindir. Boshqacha qilib aytganda, ushbu faoliyat fuqarolik jamiyatining maxsus instituti – advokatura tomonidan amalga oshirilishi kerak. Advokatlik faoliyati doimo har bir jamiyatning madaniy, ijtimoiy, siyosiy va tarixiy qadriyatlari bilan uzviy bog’liqlikda amalga oshirilgan. Har qanday demokratik jamiyatda advokatlar odil sudlovni amalga oshirishda, nizolarning oldini olish va ularni hal etishda, shuningdek, inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilishda muhim rol o’ynaydi. Advokatlik faoliyatining asosiy yo’nalishlari advokatura oldida turgan vazifalarni amalga oshirishga bo’ysungan. «Advokatura to’g’risida»gi Qonunning 5-moddasi advokatlik faoliyatining quyidagi turlarini belgilaydi:

1) Huquqiy masalalar bo’yicha maslahatlar va tushuntirishlar, qonun hujjatlari yuzasidan og’zaki va yozma ma’lumotnomalar berish. Og’zaki va yozma shakllarda huquqiy masalalar bo’yicha maslahatlar va ma’lumotnomalar berish amaldagi qonunchilik mazmuni borasida aholining xabardorligini ta’minlaydi. Advokat aniq huquqiy munosabat mavjudligidan yoki ma’lumot olish fuqaroning qiziqishi bilan vujudga kelganligidan qat’i nazar maslahatlar va ma’lumotnomalar beradi. Maslahat amaldagi qonunchilikni tushuntirishi bo’lsa, ma’lumotnoma – qonunning u yoki bu qoidalari mazmuni haqidagi ma’lumotni tashkil etadi. 2) Huquqiy xususiyatdagi arizalar, shikoyatlar va boshqa hujjatlarni tuzish. Ushbu hujjatlar odatda huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, o’zgarishi yoki tugatilishi haqidagi iltimos yoki talabni o’z ichiga oladi. Ariza – bu huquqiy munosabatni vujudga keltirish haqida qonun hujjatlariga asoslangan iltimosni o’z ichiga olgan hujjatdir. Bunday iltimos ravshan, tegishli adresatga yo’naltirilgan va arizachi tomonidan imzolangan bo’lishi kerak. Shikoyat – bu yuqori organga yoki yuqori mansabdor shaxsga beriladi va ma’lum bir qarorni o’zgartish yoki bekor qilish, shikoyat keltirilgan organning (mansabdor shaxsning) harakati yoki harakatsizligini taqiqlash yoxud uni noqonuniy deb topish to’g’risidagi iltimosni o’z ichiga olgan hujjatdir. Iltimosnoma – bu tegishli hokimiyat vakolatlariga ega organ yoki mansabdor shaxslarga beriladigan shaxsiy yoki vakillik huquqlarini to’la ro’yobga chiqarish maqsadida harakatni amalga oshirish, qaror qabul qilish yoki uni rad etish to’g’risida arz qilingan rasmiy iltimosdir. 3) Fuqarolik ishlari hamda ma’muriy huquqbuzarlik to’g’risidagi ishlar bo’yicha sudda, boshqa davlat organlarida, jismoniy va yuridik shaxslar oldida vakillikni amalga oshirish. Advokatning vakil sifatidagi vakolatlari protsessual qonunchilikda belgilangan.

4) Jinoiy ishlar bo’yicha dastlabki tergovda va sudda himoyachi, jabrlanuvchi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgarning vakili sifatida ishtirok etish. Ko’rib turganimizdek, jinoyat-sudlov ishlarini yuritishda advokat ham ayblov, ham himoya tarafida ishtirok etishi mumkin. Bundan tashqari, «Advokatura instituti takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni bilan jinoyat-sudlov ishlarida advokat ishtirokining yangi shakli nazarda tutilgan (guvohning advokati sifatida). 5) Tadbirkorlik faoliyatiga yuridik xizmat ko’rsatish. Advokatning tadbirkorlik faoliyatiga yuridik xizmat ko’rsatishi uning tadbirkorlik subyektlariga huquqiy masalalar bo’yicha maslahatlar berishi, shartnomalar tuzishga yordam berishi va shartnomalarni huquqiy ekspertizadan o’tkazishi, tadbirkorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun vakillik qilishi va sudda qatnashishida ifodalanadi. Advokat O’zbekiston qonunchiligi bilan taqiqlanmagan boshqa turdagi yuridik yordam ham ko’rsatishi mumkin. Bu advokat tomonidan ko’rsatilayotgan yuridik yordam turlari ro’yxati tugal emasligini anglatadi. Yordamning boshqa turlari ular qonunda belgilanganligidan qat’i nazar advokat tomonidan amalga oshirilishi mumkin. 1.3. Fuqarolarning malakali yuridik yordam olishga bo’lgan konstitutsiyaviy huquqlari Fuqarolarning malakali yuridik yordam olishga bo’lgan huquqi O’zbekistonda konstitutsiyaviy prinsip darajasiga ko’tarilgan. Bu konstitutsiyaviy prinsip O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir qator moddalarida o’z aksini topgan bo’lib, ular qator qonunlarda yanada rivojlantirilgan. Qo’yida ular haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44 - moddasi har bir shaxsga o’z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g’ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqini kafolatlaydi.

Konstitutsiyaning 27 - moddasida esa har kim o’z sha’ni va obro’siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga ega ekanligi belgilab qo’yilgan. Konstitutsiyaning 35 - moddasida esa har bir shaxs bevosita o’zi va boshqalar bilan birgalikda vakolatli davlat organlariga muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilishi huquqiga ega ekanligi mustahkamlab qo’yilgan. Fuqarolar o’z huquqlarini himoya qilishda ommoviy axborot vositalaridan foydalanishi, sudga murojaat qilishi, davlat organlari, jamoat birlashmalari va ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy harakat ustidan yuqori turuvchi organlariga yoki sud tartibida shikoyat keltirishlari mumkin. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishda sud alohida o’rin egallaydi. Sud himoyasida bo’lish huquqi odil sudlovning muhim prinsiplaridan biridir. Mazkur prinsip O’zbekiston Respublikasi “Sudlar to’g’risida”gi Qonunining 9-moddasida mustahkamlangan. Ushbu prinsipga binoan, O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar davlat organlari va boshqa organlarning, mansabdor shaxslarning har qanday g’ayriqonuniy xatti-harakatlaridan (qarorlaridan), shuningdek, hayoti va sog’lig’i, sha’ni va qadr-qimmati, shaxsiy erkinligi va mol-mulki, boshqa huquq va erkinliklariga tajovuzlardan sud himoyasida bo’lish huquqiga ega. Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar ham sud himoyasida bo’lish huquqiga egadir. Odil sudlovning mazkur universal prinsipi o’z rivojini tarmoq qonunlarida topgan. Xususan, FPKning 1-moddasiga asosan, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq, har bir shaxsga o’z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlarining, mansabdor shaxslarning, jamoat birlashmalarining g’ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi. Har qanday manfaatdor shaxs buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqi yoxud qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatini himoya qilish uchun qonunda belgilangan

tartibda sudga murojaat qilishga haqli. Sudga murojaat qilish huquqidan voz kechish haqiqiy emas. O’z navbatida, XPKning 1-moddasi quydagilarni nazarda tutadi: har qanday manfaatdor shaxs o’zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari yoxud qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishni so’rab xo’jalik sudiga Xo’jalik protsessual kodeksida belgilangan tartibda murojaat qilishga haqli. Xo’jalik sudiga murojaat qilish huquqidan voz kechish haqiqiy emas. Jinoyat-protsessual qonunchiligida himoyalanish huquqi JPKning 24- moddasi bilan tartibga solinadi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchining himoyalanish huquqi ish bo’yicha qonuniy, asosli va adolatli qarorning qabul qilinishini kafolatlaydigan jinoyat sud ishlarini yuritishning asosiy prinsiplaridan biridir. Himoyalanish huquqi jinoyat sud ishlarini yuritishda shaxs huquqlarining kafolatlari tizimida markaziy o’rin egallaydi. Ushbu huquq nafaqat shaxs huquq va qonuniy manfaatlarining kafolatlarini, balki odil sudlov manfaatlarini amalga oshirishning yuridik sharti sifatida xizmat qiladi. Himoyalanish huquqi mustaqil ijtimoiy-huquqiy ne’matdir. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchining himoyalanish huquqi har bir shaxsning erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqini ta’minlaydigan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining normalaridan kelib chiqadi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 116-moddasida: “Ayblanuvchi himoyalanish huquqi bilan ta’minlanadi. Tergov va sud ishini yuritishning har qanday bosqichida malakali yuridik yordam olish huquqi kafolatlanadi. Fuqarolarga, korxona, muassasa va tashkilotlarga yuridik yordam berish uchun advokatura faoliyat ko’rsatadi. Advokaturani tashkil etish va uning ish tartibi qonun bilan belgilanadi”, deb mustahkamlab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi nafaqat jinoiy javobgarlikka tortiladigan shaxslarda himoyalanish huquqining mavjudligini e’lon qiladi, balki mazkur huquqning kafolatlanganligiga urg’u beradi. Jinoyat sud ishlarini yuritishda himoyalanish instituti gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchiga

berilgan huquqlar majmuasi bo’lib, bu ularga sudda ish yuritishda taraf sifatida ishtirok etish, jinoyat sodir etganlikda ularga qo’yilgan ayblov yoki gumonni rad qilish, jinoyat sodir etilishiga aloqador emasliklarini isbotlash, javobgarlikni yengillashtirishga erishishga xizmat qiladi. JPKga binoan, gumon qilinuvchi va ayblanuvchining himoyalanish huquqi quyidagi qoidalardan iborat: gumon qilinuvchi va ayblanuvchi shaxsan yoki o’z vakolatlaridan to’liq foydalanadigan himoyachining yordami bilan o’zlariga berilgan huquqlarni amalga oshirishlari, shuningdek, huquqni muhofaza qiluvchi organlarining mansabdor shaxslari har bir ayblanuvchi tomonidan unga Konstitutsiya bilan kafolatlangan himoyalanish huquqini amalga oshirishiga tegishli sharoitlar yaratish bo’yicha o’z majburiyatlarini bajarishlari shart. Himoyalanish huquqi uni amalga oshirish kafolatlari bilan uzviy bog’likdir. Qonun chiqaruvchi ayblanuvchiga qo’yilgan ayblovdan qonunda nazarda tutilgan barcha usul va vositalar orqali himoyalanish imkoniyatini ta’minlash majburiyatni jinoyat protsessini olib boradigan davlat organlari va mansabdor shaxslarning zimmasiga yuklatadi. Ushbu barcha harakatlarni amalga oshirish huquqi gumon qilinuvchi va ayblanuvchida mavjudligi to’g’risida surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud jinoyat ishini yuritishda ishtirok etuvchi shaxslarga ma’lum qilishga, yuqorida ko’rsatilgan huquqlardan foydalanish tartibini tushuntirishga va ushbu huquqlarni to’liq amalga oshirish imkoniyatni ta’minlashga majburdirlar (JPKning 24-moddasi ikkinchi qism). Gumon qilinuvchi, ayblanuvchini himoya huquqi bilan ta’minlashning muhim kafolati – uning aybi qonunda belgilangan tartibda isbotlanmaguncha va qonuniy kuchga kirgan sud hukmi bilan aniqlanmaguncha aybdor hisoblanmasligi haqidagi Konstitutsiyada belgilangan aybsizlik prezumpsiyasi prinsipiga qat’iy amal etilishidadir. Gumon qilinuvchi, ayblanivchi zimmasiga ko’rsatuv berish majburiyati yuklanishi mumkin emas, o’z aybsizligini yoki ish bo’yicha biror-bir holatni isbotlash mas’uliyatini yuklashga ham yo’l qo’yilmaydi. Qonunga asosan bunday

majburiyat jinoyat ishini yuritishga mas’ul davlat organlari mansabdor shaxslarining zimmasiga yuklatilgan. Shunday qilib, ayblanuvchini himoyalanish huquqi bilan ta’minlash ayblanuvchining protsessual huquqlari tizimi hamda sud, surishtiruv, tergov va prokuratura organlarining ushbu huquqlarni amalga oshirishning haqiqiy imkoniyatni ta’minlash majburiyati birligida o’zining eng chuqur va ta’sirli mazmunini topadi. Lekin, ayblanuvchini himoyalanish huquqi bilan ta’minlash prinsipining mazmun-mohiyati o’zining hajmi bo’yicha muayyan, aynan bir protsessual huquqdan iborat emas. Ayblanuvchining (gumon qilinuvchi, sudlanuvchining) himoyalanish huquqi deyilganda unga shaxsan yoki himoyachining yordami bilan qo’yilgan ayblovdan himoyalanish imkoniyatini beradigan protsessual huquqlarning butun majmuini tushunish lozim. Himoyachi gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, ularning qonuniy vakillari, shuningdek, gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining iltimosi yoki roziligi bilan boshqa shaxslar tomonidan taklif etiladi. Gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining iltimosiga ko’ra surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud ishda himoyachining ishtirok etishini ta’minlaydi. Agar gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining iltimosiga ko’ra yoxud ularning roziligi bilan boshqa shaxslar tomonidan himoyachi taklif qilinmagan bo’lsa, O’zbekiston Respublikasi Advokatlar palatasining hududiy boshqarmasi tomonidan belgilanadigan advokatlik tuzilmasi rahbari surishtiruvchining, tergovchining, prokurorning himoyachi tayinlash to’g’risidagi qarori yoki sudning ajrimiga binoan qaror yohud ajrim O’zbekiston Respublikasi Advokatlar palatasining hududiy boshqarmasiga kelib tushgan paytdan e’tiboran to’rt soatdan kechiktirmay jinoyat ishi bo’yicha himoyachining ishtirokini ta’minlashi shart (JPKning 51-moddasi uchinchi qismi). Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchini himoyalanish huquqi bilan ta’minlash prinsipi quyidagilarni o’zida aks ettiradi:

a) gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchining manfaatlarini muhofaza qilish, shuningdek, ko’rsatilgan shaxslarning huquqlarini tushuntirish va ularni haqiqiy amalga oshirishni ta’minlash bo’yicha surishtiruv, tergov, prokuratura va sud organlarining qonunda mustahkamlangan majburiyatlari; b) gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchiga buzilgan manfaatlari va huquqlarining haqiqatda tiklanishiga erishishiga hamda mazkur huquqlarni buzgan tegishli mansabdor shaxslarning javobgarlikka tortilishiga imkoniyat yaratadigan qonunda belgilangan vositalar; v) gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchini oqlaydigan yoki ularning javobgarligini yengillashtiradigan holatlarni qonunda nazarda tutilgan barcha vosita va usullar orqali aniqlashga majbur bo’lgan, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchi tomonidan taklif etilgan yoki tergovchi yoxud sud tomonidan tayinlangan himoyachida mavjud bo’lgan va qonunda mustahkamlangan vositalar (himoyachi sifatida jamoa tomonidan uning qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida yuborilgan jamoat himoyachisi ham bo’lishi mumkin). Odil sudlovga erkin murojaat qilish. Sudga erkin murojaat qilish haqidagi g’oya 1948 yilda BMTning Bosh Assambleyasi tomonidan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi ma’qullanganidan xalqaro hamjamiyat tomonidan asosiy prinsiplardan biri deb e’tirof etildi. Prezident I.A.Karimov nutqlarida “Fuqaro, agar uning qonuniy manfaatlari va haq-huquqlari poymol etilgan taqdirda, har qanday masala bo’yicha himoya uchun sudga murojaat qilish huquqiga ega bo’lmog’i darkor” ekanligi bir necha marta ta’kidlab o’tilgan. Buzilgan huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat etish huquqi fuqarolarga nafaqat Konstitutsiya va O’zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida”gi Qonuni bilan, balki qonunchilikning boshqa hujjatlari bilan ham taqdim etilgan. Mazkur huquq har bir jismoniy shaxsga tegishlidir. Sudga bevosita murojaat etish imkoniyati fuqaro tomonidan o’z huquqlarini

himoya qilishning samaradorligini ancha oshiradi. Amaldagi qonunga muvofiq, fuqaro o’z huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar (qarorlar) ustidan shikoyat bilan bevosita sudga yoki tobelik tartibida yuqori turuvchi organga yoxud mansabdor shaxsga murojaat qilish huquqiga ega. O’zbekiston Respublikasi 1995 yil 30 avgustdagi “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida”gi Qonuning qabul qilinishi fuqarolarning sud orqali himoyalanish qonstitutsiyaviy huquqining amalga oshirishni ta’minlash yo’lida muhim bosqichdir, ushbu qonun fuqarolarning davlat organlari va mansabdor shaxslarni g’ayriqonuniy xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyat berish imkoniyatlarini ancha kengaytirdi. Qonun fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzuvchi g’ayriqonuniy xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyat berishning ikki turini belgilaydi: sud tartibi va ma’muriy tartibi. Qonunga binoan fuqaro o’z huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar ustidan shikoyat bilan bevosita sudga yoki tobelik tartibida yuqori turuvchi tashkilotga murojaat qilish huquqiga ega. Har bir fuqaro davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari yoki mansabdor shaxslarning g’ayriqonuniy xatti-harakatlari (qarorlari) bilan o’z huquqlari yoki erkinliklari buzilgan deb hisoblasa, shikoyat bilan sudga murojaat qilish huquqiga ega. Qonun davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek, mansabdor shaxslarning hay’at tarkibi tomonidan hamda yakka tartibda amalga oshirilgan va pirovard natijada: - fuqaroning huquqlari va erkinliklari buzilishiga; - fuqaroning o’z huquqlari va erkinliklarini amalga oshirishi yo’lida to’sqinliklar vujudga kelishiga; - fuqaro zimmasiga birorta g’ayriqonuniy majburiyat yuklatilishiga yoki uning g’ayriqonuniy ravishda biror-bir javobgarlikka tortilishiga sabab bo’lgan xatti-harakatlari (qarorlari) sudga shikoyat qilinishi mumkin bo’lgan xatti- harakatlar jumlasiga kiradi deb belgilab qo’ygan.

Fuqaroning davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari yoki mansabdor shaxslar xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyati sud tomonidan fuqaroviy sudlov ishlarini yuritish qoidalari asosida ko’rib chiqiladi. O’zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida”gi Qonuning qoidalari 1997 yil 30 avgustda qabul qilingan Fuqarolik protsessual kodeksida o’z rivojini topishgan. Xususan, Fuqarolik protsessual kodeksining 3- kichik bo’limi davlat organlari va boshqa organlarning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyat va arizalar bo’yicha ish yuritish tartibini belgilaydi, bu esa insonning sud orqali himoyalanish huquqini amalga oshirishning muhim omil bo’ldi. Sudlar tomonidan amalga oshiriladigan huquqiy himoyadan erkin foydalanish huquqi demokratiyaning asoslaridan biri deb e’tirof etiladi. Mazkur himoya davlat hokimiyatining tarmoqlari bo’linishi prinsipining, ushbu tarmoqlarning vazifalari aniq ajratilganligining va davlat hokimiyatining organlari bir-birini tiyib turish va muvozanatni saqlash tizimi o’rnatilganligining ifodasidir. Hozirgi kunda huquq va erkinliklarni sud orqali himoya qilishning samaradorligi va muhimligi hamma joyda e’tirof etildi, umuman sud orqali himoyalanishning ahamiyati ancha o’sdi. Fuqarolarning sud orqali himoya qilish huquqining e’tirof etilishi va uning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida”gi Qonunida va boshqa qonun va qonunosti hujjatlarda mustahkamlanishi quyidagi hulosalar qilishga imkon beradi: Birinchidan, har bir shaxsga huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilinishi kafolatlanadi. YA’ni sud orqali himoyalanish huquqi nafaqat O’zbekiston Respublikasi fuqarolariga, balki ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarga tegishlidir. O’z manfaatlarini shaxsan yoki advokat yoxud qonuniy

vakil orqali himoya qilish imkoniyatiga ega bo’lgan har bir jismoniy shaxs ushbu huquqga ega. Ikkinchidan, sud orqali himoyalanish huquqi yuridik yordamidan foydalanish huquqi bilan yaqin aloqadadir. Bu holat sud orqali himoyalanish huquqini qonunchilik va uni qo’llash amaliyoti bo’yicha tegishli bilimlar hamda sudda ishlarni olib borish tajribasi bo’lgan taqdirdagina samarali amalga oshirilishiga bog’liq. Uchinchidan, qonun buzilishiga, vakolat doirasidan chetga chiqishga yoki ayrim bir shaxsning huquqlarini cheklashga olib kelgan barcha harakat va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish mumkin. Ta’kidlab o’tamiz, insonning barcha konstitutsiyaviy huquq va erkiliklari sudning himoyasidadir. Nafaqat Konstitutsiya tomonidan kafolatlangan, balki qonun yoki shartnomada belgilangan huquqni tiklash maqsadida ham sudga murojaat etish mumkin. Buzilgan huquqning mazmuniga qarab uning himoya qilinishi konstitutsiyaviy, fuqarolik, ma’muriy, jinoyat va xo’jalik sud ishlarini yuritish tartibida amalga oshiriladi. Buzilgan huquq va erkinliklarini himoya qilinishini so’rab sudga murojaat etishning vositasi shikoyatdir. Shikoyat – mansabdor shaxslar va xizmatchilarining xatti-harakatlari yoki qarorlari bilan buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarini tiklash yuzasidan fuqaroning murojaatidir. Shikoyat fuqarolarning huquq, erkinlik va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning muhim vositasi sifatida xizmat qiladi. Shikoyatda u bilan murojaat qilgan fuqaro yoki uchinchi shaxslar subyektiv huquqlarining buzilishi haqida ma’lumotlar aks ettiriladi. Sud orqali himoyalanishning kafolatlarini kuchaytirish va mazkur himoyadan foydalanish erkinligini ta’minlash sudlov amaliyotida konstitutsiyaviy me’yorlarga qat’iy rioya etilishini ta’minlash, himoya ostidagi shaxslarning huquq va erkinlarini, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish vazifalarini bajarayotgan advokatura institutining roli va ahamiyati mustahkamlanishi bilan ham bog’liq. “Advokatura to’g’risida”gi va “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va

advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida”gi qonunlari advokatlik faoliyatining huquqiy asosini tashkil etadi. Advokatura fuqarolar va ularning birlashmalariga taqdim etilgan asosiy huquqlarini himoya qilish sohasida fuqarolik jamiyatining muhim institutidir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 116-moddasiga binoan, “fuqarolarga, korxona, muassasa va tashkilotlarga yuridik yordam berish uchun advokatura faoliyat ko’rsatadi”. “...advokatlar tizimining mavqei va ahamiyatini keskin ko’tarish lozim. Ular birinchi navbatda sudlov amaliyotida konstitutsiyaviy va huquqiy me’yorlarga qat’iy rioya etilishini ta’minlashlari, o’z himoyalaridagi fuqarolarning huquqlari, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishlari kerak”ligi Prezident I.A.Karimov tomonidan alohida ta’kidlab o’tildi. Fuqarolarning yuqorida ko’rsatilgan konstitutsiyaviy huquqlarini, shu jumladan, sud himoyasidan foydalanish huquqlarini amalga oshirishda advokatura muhim o’rin tutadi. Malakali yuridik yordam fuqarolarning ko’rsatilgan huquqlarini amalga oshirilishining ishonchli kafolati bo’lib xizmat qiladi. Advokatura institutining mustahkamlanishi va uning haqiqiy mustaqilligini ta’minlash, o’z navbatida, qonun ustunligi, shuningdek, fuqarolar, korxona, muassasa va tashkilotlarning huquq, erkinlik va manfaatlarini samarali himoya qilishga yo’naltirilgan. 1.4. Advokatlik faoliyatining prinsiplari Prinsiplar –u yoki bu faoliyat (jarayon) amalga oshirilganda umumiy amal qilinadigan qoidalardir. Advokaturaga doir prinsiplarni fuqarolik jamiyatining ushbu institutining tashkiliy asoslari va faoliyatini tartibga soladigan, davlat tomonidan advokaturaning tegishli ravishda himoyasini va uning faoliyatiga aralashmaslikni ta’minlaydigan qonunchilik mazmunini to’la ifodalaydigan tegishli faoliyat yo’nalishlari va amalga oshirish asoslari sifatida belgilasa bo’ladi. Advokatura faoliyati va uni tashkil etish prinsiplari bir-biri bilan mujassam bog’liq va advokatura maqsadlariga erishish uchun bir xilda muhim bo’lgan yagona huquqiy asoslar majmuini tashkil etadi. E’tibor berish kerakki, advokatura

va advokatlik faoliyati prinsiplarining ahamiyati shundaki, ular advokatura va advokatlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslarini yanada takomillashtirish uchun xizmat qiladi. Afsuski, O’zbekiston Respublikasi «Advokatura to’g’risida»gi Qonuni advokatura faoliyatining asosiy prinsiplarning mazmun-mohiyatini ochib bermasdan, faqat ularni sanab o’tadi, xolos. Mazkur qonun «advokatura o’z faoliyatini qonun ustuvorligi, mustaqillik va boshqa demokratik prinsiplar asosida» amalga oshirishini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasi «Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida»gi Qonunining 2-moddasi advokatlik faoliyatining asosiy prinsiplari quyidagilardan iboratligini belgilaydi: - advokatning mustaqilligi; - Advokatning kasb etikasi qoidalariga, advokatlik siri va advokat qasamyodiga qat’iy rioya etishi; - qonun hujjatlarida man qilinmagan usullar va vositalarni qo’llash. Demak, qonun ustuvorligi va mustaqillik prinsipi nafaqat advokatura faoliyati prinsipi, balki u advokatlik faoliyatiga ham bevosita aloqadordir. Qo’yida mazkur prinsiplarni ko’rsatilgan aloqadorlik nuqtai nazaridan qisqacha ko’rib chiqamiz. Qonun ustuvorligi prinsipi. O’zbekiston Respublikasi «Advokatura to’g’risida»gi Qonunida qonun ustuvorligi prinsipi mohiyati advokatning huquq va majburiyatlari belgilangan qoidalar va boshqa moddalarda, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi «Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida»gi Qonunida ochib berilgan. Shubhasiz, qonun ustuvorligi turli xil huquq sohalari va qonunni tatbiq etishning turli tarmoqlarida o’ziga xos ahamiyat kasb etadigan umumhuquqiy prinsip hisoblanadi. Qonun ustuvorligi advokatura faoliyati va uni tashkil etish prinsipi sifatida quyidagi qoidalarni o’z ichiga oladi:

- advokatura, advokatlik tuzilmalari amaldagi qonun hujjatlariga qat’iy rioya qilgan holda tashkil etiladi; - o’z faoliyati davomida advokatlar qonun talablari, huquqni tatbiq etuvchi davlat organlar va mansabdor shaxslarning qonuniy talablarini bajarishga majbur; - amaldagi qonun hujjatlari qoidalarini buzganlik uchun advokatlar qonun bilan belgilangan javobgarlikka tortiladi; - sodir etilgan huquqbuzarlikning xususiyati va turini e’tiborga olib, advokat intizomiy, ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Qonun ustuvorligi prinsipini ta’riflaganda «eng yaxshi himoya - bu qonun himoyasidir» degan qoidani qo’llash to’g’ri bo’ladi. Bu qoida advokatni huquqqa (jinoyat, jinoyat-protsessual, ma’muriy, fuqarolik va boshqalar) oid har bir harakati yoki iltimosini tegishli qonunga, sud amaliyotiga tayangan holda asoslashga majbur qiladi. Advokat o’z faoliyatida himoya usullari, taktikasini tanlashda qonun ustuvorligi prinsipi va axloq qoidalariga rioya qilishi kerak. Advokat himoyani amalga oshirishda tanlagan taktik usuli ish materiallari bilan asoslanmasdan turib protsess ishtirokchilarining biror birining sha’ni va qadr- qimmatini kamsituvchi ma’lumotlarni o’z ichiga olmasligi lozim. Agarda ushbu ma’lumotlar himoya ostidagi shaxsning aybdorligi yoki uning javobgarlik darajasiga ta’sir etmasa, bu ma’lumotlar hech qanday holatda ishlatilmasligi lozim. Himoyachi: - sodir etilgan jinoyatni oqlash; - o’zining himoyasi ostidagi shaxs yoki uchinchi shaxslarni aybi yo’q shaxslarga tuhmat qilishga undash yoki provokatsiya qilish; - himoya ostidagi shaxsning ongli ravishda va erkin holda o’z aybiga iqror bo’lishiga to’sqinlik qilish, shuningdek, unga ayb e’lon qilinmagan jinoyatlarni sodir qilganlikda ham iqror bo’lish niyatiga qarshilik qilish; - himoyada bila turib yolg’on ma’lumotlarni qo’llash, xususan, narsalar va hujjatlarning kelib chiqishi haqida; - tergov va sud organlari obro’siga asossiz zarar yetkazishga haqli emas.

Advokatlik faoliyatida qonun ustuvorligi prinsipi advokat ishonch bildiruvchi shaxsga (himoya ostidagi shaxsga) yuridik yordam ko’rsatishda qonun talablariga qat’iy rioya etishi, himoyani amalga oshirishda qonun hujjatlarida man qilinmagan usullar va vositalarni qo’llashni hamda o’z vazifasini qonunga asoslangan holda halol va vijdonan bajarishni talab etadi. Advokatura va advokatning mustaqilligi prinsipi. Mustaqillik prinsipiga ko’ra, advokatlik tuzilmalarini tashkil etish va faoliyatini amalga oshirish, shuningdek, advokatning kasbiy faoliyati advokatura tizimiga kirmaydigan organlar va mansabdor shaxslarning fikri, qarori va harakatlari bilan bog’liq emas. Bu mustaqillik fuqarolik jamiyatining muhim tarkibiy qismi hisoblangan advokatura institutining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Advokatning mustaqilligi O’zbekiston Respublikasi «Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida»gi Qonunining 5-moddasiga ko’ra advokatning mustaqilligi: - unga qonunda belgilangan tartibda advokatlik faoliyatini amalga oshirish uchun ijozat berish, bu faoliyatni to’xtatib turish va tugatish; - advokatning daxlsizligi; - advokatlik sirini oshkor etishni talab qilishni man etish; - advokat olib borayotgan ishlarga aralashganlik yoxud advokatning daxlsizligini buzganlik uchun javobgarlik; - davlat tomonidan unga advokatlik faoliyati kafolatlari berilishi hamda ijtimoiy himoyalanishi orqali ta’minlanadi. Advokatning mustaqilligi advokatlik faoliyatining asosiy prinsipi sifatida tan olinishi tabiiy holdir. Bu advokat kasbining o’ziga xos xususiyatlaridan biri bo’lgan himoya funksiyasi ko’pchilik holatlarda manfaatlari davlat manfaatlariga zid bo’lgan shaxslarning huquqlarini himoya qilishni talab qilishi bilan asoslanadi. Shu sababli advokat davlat organlaridan mustaqil harakat qilishi lozim. Advokat o’z faoliyatini erkin va mustaqil amalga oshirishi uchun davlat kafolatlar yaratib beradi va bu holat xalqaro huquq normalariga muvofiq keladi.

Advokatning mustaqilligini ko’rsatuvchi muhim belgi bu qonunda belgilangan tartibda advokatlik faoliyatini amalga oshirish uchun ijozat berish, bu faoliyatni to’xtatib turish va tugatish asoslari qonunda aniq ko’rsatilganligi hisoblanadi. Qonunda ko’rsatilgan asoslardan tashqari advokatning kasbiy faoliyatini cheklashga yo’l qo’yilmaydi. Advokat ishonch bildiruvchi shaxsning (himoyasi ostidagi shaxsning) topshirig’ini bajarish mobaynida himoya usul va vositalarini qo’llashda huquqiy pozitsiyani tanlashda, ma’lumotlar to’plashda va konsultatsiyalar berishda mustaqildir va ma’muriyatning (u ishlaydigan advokatlik tuzilmasi rahbariyati)ishonch bildiruvchi shaxs (himoyasi ostidagi shaxs) manfaatlariga qarama-qarshi bo’lgan yo’l-yo’riqlari va buyruqlarini bajarishga majbur emas. Advokat o’zi ishlaydigan advokatlik firmasi, advokatlar hay’ati yoki yuridik maslahatxona rahbariyatiga mehnat qonunchiligida nazarda tutilgan tashkiliy tartibdagina bo’ysunadi. Ushbu rahbarlik qiluvchi organning advokatning kasbiy faoliyatiga qonunga zid ravishda aralashishiga yo’l qo’yilmaydi. Aytib o’tish lozimki, advokat mustaqilligini ta’minlashning shartlaridan biri sifatida uning daxlsizligi ko’rsatib o’tilgan (O’zbekiston Respublikasi «Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida»gi Qonunining 6-moddasi). Advokatning daxlsizligi quyidagi jihatlarda ifodalanadi: 1) Qonunda advokatga nisbatan jinoyat ishi qo’zg’atish huquqiga ega bo’lgan mansabdor shaxslar ro’yxati ko’rsatilganligi. Chunonchi, advokatga nisbatan jinoyat ishi qo’zg’atish va unga nisbatan qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo’llash to’g’risida sudga iltimosnoma kiritish huquqi O’zbekiston Respublikasi Bosh prokurori, Qoraqalpog’iston Respublikasi prokurori, viloyat, Toshkent shahri prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlarga berilgan. Qonunda ushbu normalarning belgilanishi advokatning o’z kasbiy faoliyatini amalga oshirish mobaynida surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sudya tomonidan tazyiq o’tkazilishini oldini oladi hamda advokatning qonuniy usul va vositalardan foydalangan holda ishonch bildiruvchi shaxs (himoyasi ostidagi shaxs) manfaatlari himoyasini ta’minlaydi.

2) Qonunda advokatning uy-joyi yoki xizmat xonasi, shaxsiy yoki foydalanishidagi transporti va boshqa aloqa vositalari, uning yozishmalari, unga tegishli ashyolar va hujjatlarning daxlsizligi belgilanganligi. Bu daxlsizlik faqatgina jiddiy asoslar bo’lgan taqdirda va yuqorida ko’rsatilgan vakolatli shaxslar ruxsati bilan cheklanishi mumkin. 3) Qonunda advokatning ish bo’yicha huquqiy nuqtai nazariga nisbatan surishtiruv organi, tergovchi, prokuror taqdimnoma kiritishi, shuningdek, sud xususiy ajrim chiqarishi mumkin emasligi ko’rsatilgan. Bu quyidagi maqsadlarga qaratilgan: - advokatning mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan qonun normalari uning mustaqilligini kafolatlaydi, demak, yuridik va jismoniy shaxslarga malakali yordam ko’rsatish maqsadida erkin harakat qilish imkoniyatini beradi; - o’z zimmasiga olingan majburiyatlarni bajarishda advokat himoya ostidagi shaxs manfaatlarini u davlatga qarshi og’ir yoki shaxsga qarshi o’ta og’ir jinoyatlarni sodir etganligiga qaramasdan, barcha qonuniy vositalar orqali vijdonan himoya qilishi lozim; - himoya ostidagi shaxsning himoyasiga kirishishdan avval advokat u bilan kelishgan holda himoya pozitsiyasini aniqlab oladi. Hattoki bu huquqiy pozitsiya davlat organlari yoki mansabdor shaxslarining manfaatlariga qarama-qarshi bo’lishiga qaramay, advokat dastlabki tergovda yoki sudda himoya ostidagi shaxsning nuqtai nazarini qo’llab-quvvatlashi lozim. Bu hollarda uning ish bo’yicha huquqiy nuqtai nazariga nisbatan surishtiruv organi, tergovchi, prokuror taqdimnoma kiritishi, sud esa xususiy ajrim chiqara olmaydi. Ushbu normalar advokatning daxlsizligini ta’minlashga qaratilgan va ularning amaliy ro’yobga chiqishi advokat daxlsizligi prinsipining mustahkamlanishining muhim omili bo’lib xizmat qiladi. Kasbiy faoliyatini amalga oshirish davomida advokat manfaatlari himoyasi ostidagi shaxs yoki ishonch bildiruvchi shaxs manfaatlariga zid bo’lgan shaxslar (ya’ni qarshi taraf, uning qarindoshlari, advokati va boshqalar) bilan uchrashishga va suhbatlashishga, ma’lumotlar to’plash va dalilar uchun boshqa qonuniy

metodlardan foydalanishga to’g’ri keladi. Lekin amaliyotda, ayrim hollarda, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining himoyasi vaqtida ushbu jinoyat ishi bo’yicha jabrlanuvchi deb topilgan shaxslar yoki ularning vakillari advokatga nisbatan tazyiq o’tkazishga harakat qilishadi va himoya pozitsiyasini o’zgartirishga yoki himoya ostidagi shaxsning himoyasidan voz kechishga undashadi. Ba’zan himoya ostidagi (ishonch bildiruvchi) shaxsning manfaatlariga putur yetkazish maqsadida fuqarolik yoki xo’jalik ishlarida vakil bo’lib ishtirok etadigan advokatlarni og’dirib olishga qaratilgan harakatlar amalga oshiriladi. Surishtiruv, dastlabki tergov, sud va prokuratura organlari tomonidan muayyan biror bir ishni o’rganib chiqishda to’sqinlik qilish, boshqa usullar bilan ta’sir etish holatlari ham bo’lib turadi. Advokatlik faoliyatiga aralashishlikka yo’l qo’ymaslik maqsadida uning daxlsizligini buzganlik uchun javobgarlik belgilangan. Bu esa advokatning mustaqilligi va uning manfaatlari himoyasi davlat tomonidan kafolatlanganligini anglatadi. O’zining kasbiy majburiyatlarini amalga oshirish uchun advokat qaysidir darajada huquqni muhofaza qiluvchi organlar bilan ishlashga, ba’zi hollarda esa ularning manfaatlariga mos kelmaydigan vazifalarni bajarishiga to’g’ri keladi, shu sababli, ushbu mansabdor shaxslar tomonidan advokatga to’sqinlik qilishni oldini olish maqsadida o’z kasbiy majburiyatlarini bajarish vaqtida advokat va uning kasbiy faoliyati davlat himoyasida bo’ladi. Davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan advokatning kasbiy huquqlarini buzilishi ularni javobgarlikka tortish uchun asos bo’la oladi. «Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida»gi Qonunining 8-moddasiga asosan, yuridik yordam berish bilan bog’liq axborotni talab qilib olish, olib qo’yish, ko’zdan kechirish, tekshirish, undan nusxa ko’chirish, bunday axborotni to’plash va undan foydalanish qonunda ko’rsatilgan hollardan tashqari man etiladi. Advokatning mustaqilligi prinsipi fuqarolarning huquq, erkinliklari va manfaatlarini samarali himoya qilishga, mamlakatimizda qonun ustuvorligini ta’minlashga xizmat qiladi.

Advokatlik kasb etikasi qoidalariga, advokatlik siri va advokat qasamyodiga qat’iy rioya etish prinsipi. Advokat o’z faoliyatini amalga oshirishda axloq va odob normalarini buzmasligi lozim. Advokat himoyani amalga oshirishda yoki vakillik vazifasini bajarishda tanlagan taktik usullarning mezoni sifatida ularning nafaqat qonunga, balki axloq normalariga ham muvofiqligi hisoblanadi. YA’ni advokat tomonidan qo’llanadigan taktik usul axloq normalariga mos bo’lishi, protsess ishtirokchilarining sha’ni va qadr-qimmatini kamsitmasligi lozim. Axloqiy taktik usul jinoyatni himoya qilishga va uni oqlashga qaratilmagan, u himoya ostidagi shaxsning himoyasi masalalari bilan cheklangan. Advokat o’z mijozining quli, odil sudlovning adolatli jazosidan qutulib qolishda yordamchisi bo’lmasligi lozim. Jinoyat protsessida himoyachining u bilim va chuqur halolik bilan qurollangan, usullar qo’llashda mo’tadil, moddiy jihatdan beg’araz, mustaqil e’tiqodli inson siftida baholaydi. Axloqsiz, odobsiz vosita va metodlar qonunga zid keladi, demak huquqiy baholanadi, bu vosita va metodlarni qo’llaydigan advokatlar esa intizomiy yoki amaldagi qonunchilik bo’yicha boshqa javobgarlikka tortilishi mumkin. Advokat mustaqilligini ta’minlash choralaridan biri o’z funksiyalarini bajarish davomida unga ayon bo’lgan advokatlik sirini oshkor qilishni talab qilishni man etish hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi «Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida»gi Qonunining 7- moddasiga binoan, «advokatdan va uning yordamchisidan va stajyoridan advokatlik siri predmeti hisoblangan holatlar to’g’risida biron-bir tushuntirish yoki ko’rsatuvlar berishni talab qilish, shuningdek, ular haqida tezkor-qidiruv faoliyatida, jinoyat ishlari, ma’muriy huquqbuzarliklar to’g’risidagi ishlar va boshqa ishlarni yuritishda foydalanish uchun biron-bir material taqdim etishni talab qilish man etiladi». Advokatlik sirini oshkor etish man etilishi O’zbekiston Respublikasi «Advokatura to’g’risida»gi Qonunining 9-moddasida ham o’z ifodasini topgan. Unga ko’ra, advokat advokatlik sirini saqlashi shart. Advokatlik siri jumlasiga ishonch bildiruvchi shaxs (himoya ostidagi shaxs) advokatdan yordam so’rab murojaat etganligining o’zi, ishonch bildiruvchi shaxs (himoya

ostidagi shaxs) yordam so’rab murojaat etgan masalalar, advokatdan ishonch bildiruvchi shaxs (himoya ostidagi shaxs) olgan maslahatlar, nasihatlar va tushuntirishlarning mohiyati, advokatning ishonch bildiruvchi shaxs (himoya ostidagi shaxs) bilan o’tkazgan suhbatida to’xtab o’tilgan barcha masalalar kiradi. Advokat, advokat yordamchisi, advokat stajeri, advokatlar byurolari, hay’atlari va firmalari mansabdor shaxslari va texnik xodimlarining advokatlik siri bo’lmish ma’lumotlarni oshkor etishi va bu ma’lumotlardan o’z manfaatlari yoki uchinchi shaxslar manfaatlari yo’lida foydalanishi man etiladi. Advokat maqomini olgan shaxs o’zi faoliyat ko’rsatadigan advokatlik tuzilmasi qaysi hududda joylashgan bo’lsa, shu hududdagi Advokatlar palatasining hududiy boshqarmasi huzuridagi malaka komissiyasi majlisida quyidagi mazmunda kasamyod qiladi: “O’z kasbiy burchimni halol va vijdonan bajarishga, inson huquqlari va erkinliklarini hamisha himoya qilishga, advokatlik sirini saqlashga, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va qonunlariga qat’iy rioya etishga tantanali qasamyod qilaman”. Advokat kasamyodini ahamiyati shundaki, u advokatga nafaqat huquqiy, balqi ma’naviy majburiyatlar ham yuklaydi. Advokatlik kasb etikasi qoidalariga advokatlik siri va advokat qasamyodiga qatiy rioya etish prinsipini buzish advokatga nisbatan qonun hujjatlarida hamda Advokatlik qasb etikasi qoidalarida nazarda tutilgan choralarini ko’llashga asos bo’ladi. Qonun hujjatlarida man qilinmagan usullar va vositalarni ko’llash. Qonun hujjatlarida man qilinmagan usullar va vositalarni qo’llash prinsipi advokatlik faoliyatini amalga oshirishda advokatning erkinligini ta’minlash barobarida uni himoyani amalga oshirishda, ishonch bildiruvchi shaxs (himoya ostidagi shaxs) huquq va manfaatlarini dastlabki tergov yoki sud protsessda himoya qilishda faqat qonun hujjatlarida man qilinmagan usullar va vositalarni qo’llashga undaydi. Advokat tomonidan himoya usullari va vositalarini to’g’ri tanlash va amalga oshirish ko’p jihatidan advokatning kasbiy tayyorgarligi, uning jinoyat ishi

materiallarini tahlil etish kobiliyati, dastlabki tergov va sud muhokamasida ishtirok etish san’ati va boshqa ko’pgina omillar bilan bog’liq. Advokat har qanday holatda ham ishonch bildiruvchi (himoyasi ostidagi) shaxsga huquqiy yordam ko’rsatishda qonun hujjatlarida man qilinmagan usullar va vositalardagina foydalanishi lozim. Aks holda himoya (huquqiy yordam) maqsadlariga erishib bo’lmaydi. Chunonchi, qonunga xilof ravishda, belgilangan protsessual tartibga rioya qilinmasdan yig’ilgan dalillar, shu jumladan, soxtalashtirilgan dalillar, ya’ni nomaqbul dalillar ishonch bildiruvchi (himoya ostidagi) shaxs huquq va manfaatlarini himoya qilishga xizmat qilaolmaydi. Aksincha, ularning huquq va manfaatlariga zarar yetkazilishi hamda advokatning o’ziga nisbatan esa ish holatlariga qarab intizomiy, ma’muriy, jinoiy yoki boshqa ta’sir choralarini qo’llashga asos bo’lishi mumkin. 1.5. O’quv fanining boshqa yuridik fanlar bilan o’zaro aloqadorligi “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fani kasbga tayyorlovchi maxsus fan bo’lib, u boshqa fanlar bilan ham bevosita bog’liqdir. Mazkur fanni o’zlashtirish “Davlat va huquq nazariyasi”, “O’zbekistonda davlat va huquq tarixi”, “O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”, “Fuqarolik huquqi”, “Ma’muriy huquq”, “Jinoyat protsessual huquqi”, “Fuqarolik protsessi”, “Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar” va boshqa bir kator fanlar bo’yicha ma’lum bilimlarga ega bo’lishni talab qiladi. “Davlat va huquq nazariyasi” fani davlat va huquqni uning o’ziga xos belgilari va vazifalarini chuqur o’rganish asosida ularni baholash mezonlarini ishlab chiqadi. Advokatura hususiy vazifalarni bajarish bilan birga ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lib, huquqiy davlatning huquqiy tizimining tarkibiy qismidir. “Davlat va huquq nazariyasi” advokaturani shu nuqtai nazardan o’rganadi. Umuman aytganda, “Davlat va huquq nazariyasi” fani barcha fanlar uchun, shu jumladan “O’zbekiston Respublikasi advokatlik faoliyati” fani uchun ham nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. “O’zbekiston davlat va huquq tarixi” fani davlat, huquq, huquqiy hodisalar va jarayonlar, ularning alohida elementlarini o’rganadi hamda ularning rivojlanish

jarayonini tahlil etadi. “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fani ham advokatura institutining paydo bo’lishi va rivojlanish jarayonini mamlakatimizda davlat va huquq tarixi bilan bog’liq holda o’rganadi. Chunki davlat va huquqning rivojlanishi, huquqiy davlat qo’rish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish bilan bog’liq sayi harakatlar advokatura institutining rivojlanishiga ham bevosita ta’sir kursatadi. Bu advokatura faoliyatini davlat va huquq tarixi bilan yaqinlashtiradi, huquq, davlat hamda advokaturani huquqiy davlat elementi sifatida rivojlanishi qonuniyatlari va istiqbollarini tushunib etishga imkon beradi. “O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi” darsligi mualliflari ta’qidlashicha, O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi shaxs, jamiat va davlat o’rtasida vujudga keladigan hamda davlat hokimiyatini amalga oshirish jarayonida paydo bo’ladigan, inson manfaatlari va huquqlarini ta’minlashga karatilgan munosabatlarni tartibga soluvchi konstitutsiyaviy huquqiy normalar tizimi (yig’indisi)dir. Advokatura esa aynan inson manfaatlari va huquqlarini ta’minlashda davlat mexanizmida alohida o’rin tutadi. “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fani aynan shu vazifalarni amalga oshirish bilan bog’liq masalalarni o’rganadi. Advokatlik faoliyati bilan bog’liq bir qator masalalar “Ma’muriy huquq” fanini o’rganishda ko’rib chiqiladi. Chunonchi, ma’muriy huquqbuzarliklar bo’yicha ish yuritishda advokatning ishtiroki, ma’muriy huquqbuzarlik to’g’risidagi materiallarni ko’rib chiquvchi organlar va mansabdor shaxslarning qarorlari ustidan shikoyat qilish kabi masalalar “Ma’muriy huquq” fanining predmetidir. Advokatlarning ma’muriy huquqbuzarliklar bilan bog’liq ishlarni ko’rib chiqishdagi ishtiroki, bu jarayondagi ularning huquq va majburiyatlari, ma’muriy huquqbuzarlik to’g’risidagi ishlarni ko’rib chiqishda qatnashayotgan advokat tomonidan qo’llaniladigan usul va vositalar “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fanida o’rganiladi. “Fuqarolik huquqi” fani jismoniy va yuridik shaxslarning mulkiy va nomulkiy munosabatlarini, ya’ni xususiy huquqiy sohada shaxslarning o’zaro

munosabatlarining barcha javhalarida aloqador masalalarni tartibga soladi. Bozor munosabatlari, tadbirkorlik faoliyati, fuqarolik muomalasi, mualliflik, meros huquqi masalalari va boshqa bir qator masalalar fuqarolik huquqi tartibga soladigan obyektlar jumlasiga kiradi. Advokat o’z faoliyatida fuqarolik ishlari bo’yicha vakillik vazifasini bajarish, fuqarolarga va yuridik shaxslarga fuqarolik huquqi bilan bog’liq masalalar yuzasidan maslahatlar berishda fuqarolik huquqi va uning qo’llashni yaxshi bilishi shart. Fuqarolik huquqi huquqning murrakab sohalaridan biri bo’lib, uni advokatlik faoliyatida qo’llashning asoslarini o’rgatish “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fanining vazifalaridan biridir. “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fani protsessual huquqning jinoyat protsessual huquqi, fuqarolik protsessual huquqi va xujalik protsessual huquqi kabi sohalari bilan bevosita bog’liqdir. Ko’rsatilgan protsessual huquq sohalarida tegishincha advokatning jinoyat va fuqarolik sud ishlarini yuritish va uning xujalik sudlarida xujalik nizolarini ko’rib chiqishda ishtiroki jarayonidagi huquq va majburiyatlari nazarda tutilgan. Advokatning sanab o’tilgan protsessual qonunlarda nazarda tutulgan huquqlari, uning ishonch bildiruvchi shaxs (himoya ostidagi shaxs) huquq va manfaatlarini samarali himoya qilishini ta’minlaydi. “Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar” fani advokatura instituti haqida boshlang’ich bilimlarni bersa, “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fani advokatura, uning vazifalari, faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslarini chuqur o’rganish bilan birga advokatlik faoliyatining asosiy yo’nalishlarini atroflicha yoritadi. “O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati” fani, shuningdek, moliya va solik huquqi, oila huquqi va boshqa bir qator fanlar bilan ham bog’liqdir. Chunki advokatlik faolityati fuqarolar va yuridik shaxslarga huquqning turli sohalarida yuridik yordam ko’rsatishga yo’naltirilgan.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasidagi ma’ruza, 1995 yil 23 fevral // Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T: O’zbekiston, 1996. – B. 18. 2. Karimov I.A. Hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari. – T.: O’zbekiston, 1996. – B. 36. 3. Karimov I.A. Qonun va adolat ustuvorligining hayotbaxsh manbai. Konstitutsiya kuniga bag’ishlangan tantanali marosimda so’zlangan nutq, 1998 yil 5 dekabr ∕ ∕ Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. T.7. – T.: O’zbekiston, 1999. – B. 251.

O'xshashlar

O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslari

O`zbekiston Respublikasida Advokatura fanining tushunchasi va tizimi

Xalqaro huquq tushunchasi, predmeti va tizimi

Fuqarolik protsessual huquqining predmeti, tushunchasi va tizimi

Davlat hokimiyati vakillik organlari fanining tushunchasi, predmeti, tizimi va o`rganish uslublari