O‘rtacha miqdor va ularni huquqiy statistikada qo‘llanilishi - Huquqshunoslik - Referatlar

O‘rtacha miqdor va ularni huquqiy statistikada qo‘llanilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB

Ko'chirib olish

O‘rtacha miqdor va ularni huquqiy statistikada qo‘llanilishi Reja: 1. O‘rtacha miqdorlarning tushunchasi; 2. O‘rtacha miqdorlar turlari; 3. O‘rtacha arifmetik miqdor; 4. O‘rtacha garmonik miqdor; 5. O‘rtacha kvadrat miqdor; 6. O‘rtacha geometrik miqdor;

O‘rtacha miqdorlarning tushunchasi. Mutlaq (absolyut) va nisbiy ma’lumotlardan keyingi umumlashma miqdorlar – bu o‘rtacha miqdorlar va u bilan bog‘liq turlanish (variatsiya) miqdorlaridir. Ular iqtisodiy analizda muhim ahamiyatga ega va yuridik statistikada muhim rol o‘ynaydi. Faqat o‘rtacha miqdorlar yordamida miqdoriy turlanuvchi belgilar bo‘yicha majmuini tasniflash mumkin bo‘lib, shu bo‘yicha ularni qiyoslash mumkin. O‘rtacha miqdor deyilganda – bir turdagi (xildagi) hodisaning o‘zgaruvchan belgilari asosida umumlashtirib ta’riflovchi miqdor, ko‘rsatgich tushuniladi. O‘rtacha miqdorning xususiyati shundaki, u to‘plamning umumiy darajasining to‘plam birliklariga bo‘lgan nisbatini ifodalashi mumkin. Tasavvur qilaylik, jinoyatchilik darajasi va tarkibi bo‘yicha o‘xshash ikkita tumanda tayinlangan jinoiy jazolar sud amaliyotini qiyoslash zarur. Bu vazifani muayyan sudlanuvchilarga nisbatan tayinlangan jazo choralarini taqqoslash asosida yechib bo‘lmaydi, zero bundan qandaydir qaror chiqarish mumkin, agar tasnifi bo‘yicha bir xil qilmishlar uchun mazmunan farq qiluvchi jazo choralari tayinlangan bo‘lsa. Ammo biz barcha jazo muddatlarini hisoblab (ularni x1,x2,x3 va h.k. shartli belgilar bilan belgilaymiz) va sudlanuvchilarning umumiy miqdoriga (n) bo‘lamiz hamda olingan o‘rtacha ko‘rsatkichga ko‘ra ikkala suddagi jazo tayinlash amaliyoti qanday holatda ekanligini aytish mumkin va o‘rtacha ko‘rsatkichlar asosida uni qiyoslash mumkin. Shunday qilib, o‘rtacha miqdorlar yordamida bizni qiziqtiradigan u yoki bu miqdoriy alomatlar bo‘yicha yuridik ahamiyatli hodisalarning majmuini qiyoslash mumkin va bu qiyoslash orqali nafaqat jazo muddatlari to‘g‘risida, balki huquqbuzarlarning yoshi (mahkumlar, maxbuslar), balki tergov va jinoiy hamda fuqarolik ishlarini ko‘rish muddatlari to‘g‘risida, davo bahosi va hokazolar to‘g‘risida zarur xulosalar qilish mumkin. O‘rtacha miqdorlar statistikada bir xil hodisalar yig‘indisining qandaydir bir miqdoriy o‘zgaruvchi belgilar bo‘yicha o‘zida umumiy xususiyat kasb etadi.

O‘rtacha miqdorlar turlari. O‘rtacha statistik miqdorlar bir qancha ko‘rinishlarga ega, ammo ularning barchasi darajaviy O‘rtacha miqdorlar sinfiga kiradi, ya’ni variantlarning turli xil darajasidan tuzilgan: o‘rtacha arifmetik, o‘rtacha garmonik, o‘rtacha kvadrat, o‘rtacha geometrik va boshqalardan. Yuridik statistikada O‘rtacha miqdorlar keng qo‘llaniladi. U tezkor xodimlar, tergovchilar, prokurorlar, sudyalar, advokatlar, yuridik muassasalarning boshqa xodimlarining ishlarini baholashda; jinoyatchilik, jinoiy hamda fuqarolik ishlarining va boshqa o‘lchov birliklarining aniq o‘sishini (kamayishini) hisoblashda; tanlangan kuzatuvni asoslashda va boshqalarda ishlatiladi. O‘rtacha arifmetik miqdorlar. O‘rtacha miqdorlarning eng keng tarqalgan turi. Oddiy arifmetik o‘rtacha o‘rtachalashtirilayotgan belgi miqdorlari bir yoki teng marta takrorlangan paytda qo‘llaniladi. Tasodif emaski, uning ko‘rinishini ko‘rsatmasdan gap O‘rtacha miqdorlar to‘g‘risida ketar ekan, aynan o‘rtacha arifmetik nazarda tutiladi. U quyidagi holatlarda qo‘llaniladi, o‘zgaruvchan alomatning hajmi barcha yig‘indilar uchun alohida birliklar yig‘indisidagi alomatlar ahamiyati jamisi sifatida namoyon bo‘lganda. Uni hisoblash ancha oson hisoblanadi: barcha variantlar kattaliklari qo‘shiladi va bu summani variantlar birligining umumiy miqdoriga bo‘linadi. Oddiy o‘rtacha arifmetikni hisoblashda ko‘pincha har bir mustaqil miqdor raqamlarning kattaligini bilish shart emas. Yuridik muassasalarning rasmiy hisobotida, qoida bo‘yicha, ko‘pgina jamlangan miqdorlar mavjud. Bu hisoblash bevosita tumanlarda, viloyatlar va markazda dastlabki hisobga olish hujjatlaridan olingan ma’lumotlarni yig‘ish va guruhlashtirish paytida amalga oshiriladi. Ma’lumotlar hisobotida umumlashtirilganlar asosida o‘rtachalarni hisoblash har bir alohida variantlarning ahamiyati umuman qayd qilinmasagina mumkin. Masalan, bir gektarning o‘rtacha hosildorligi bug‘doyning jami yig‘imini ekin maydoniga bo‘lish yo‘li bilan hisoblab chiqarish mumkin, vaholangki hech kim har bir gektardagi hosilni hisoblamaydi. Shu usul bilan bir kv. kilometrga yoki 10 ming, 100 ming aholiga to‘g‘ri keladigan sodir etilgan jinoyatlar miqdorini

hisoblash mumkin. Oxirgi o‘rtacha arifmetik mikdor jinoyatchilik koeffitsientining nisbiy ko‘rsatkichi bilan mushtaraklashadi. Shunga ko‘ra, aytish mumkinki, o‘rtacha (ayniqsa o‘rtacha arifmetik) va nisbiy kattaliklar orasida ba’zan yaqqol va qat’iy chegara mavjud bo‘lmaydi. Ikkalasi ham yakunlovchi hisoblanadi. Undan tashqari, har qanday O‘rtacha miqdor – bu ikkita absolyut kattaliklarning o‘ziga xos munosabati, ya’ni u bir vaqtning o‘zida ham muayyan nisbiy kattalikni o‘zida aks ettiradi (bizning oxirgi misolimizda – da’volarning umumiy kiymatining ularning miqdoriga munosabati). Boshqa tomondan, har qanday nisbiy kattalik holatning o‘ziga xos o‘rtacha xarakteristikasini beradi. Masalan, dinamikaning munosabati analiz qilinayotgan yillardagi o‘rganilayotgan holatning o‘rtacha o‘sish yoki kamayish darajasining xarakteristikasini beradi; taqsimlash munosabati – qandaydir ko‘rsatkichning barcha ko‘rsatkichlar tuzilishidagi o‘rtacha (udelniy) og‘irligini beradi. Biroq bu holatda o‘rtachalarning tushunchasida gapirib o‘tilgan ularning statistik ahamiyatli farqlarini ko‘rmasdan bo‘lmaydi. O‘rta arifmetik miqdorlarni hisoblashda ayrim xususiyatlar va qiyinchiliklar statistik ko‘rsatkichlarning masofaviy qatori uchun mavjud, ya’ni sanalgan yakka variantlar masofalarga (intervallarga) guruhlashtirilganda mavjud bo‘ladi. Yuridik statistikada masofaviy qatorlar odatda diskret qatorlardan ko‘ra ko‘p ishlatiladi. Shu yo‘l bilan jazo muddatlari, tergov muddatlari, jinoiy va fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish muddatlari, huquqbuzarlarning yoshi va boshqalar hisoblab chiqariladi. O‘rtacha garmonik miqdorlar. O‘rtacha garmonik miqdor deganda nimani tushunish lozim. O‘rtacha arifmetik miqdor o‘rtacha hisoblanishi lozim bo‘lgan belgining alohida variantlari (x) va ularning vaznlari (G) mavjud bo‘lgan taqdirdagina qo‘llaniladi. Ammo ayrim hollarda belgining alohida variantlari (x) ma’lum bo‘la turib, ularning vaznlari (g) o‘rniga x bilan G ning G ko‘paytmasi (x) keltirilgan bo‘ladi. Bunday h ollarda o‘rtacha ni hisoblash uchun o‘rtacha garmonik miqdor formulasi qo‘ llaniladi.

Statistikada o‘rtacha garmonik miqdor o‘rtalashtirilayotgan miqdorlarning teskari darajalari asosida hisoblangan o‘rtacha arifmetikning teskari darajasiga tengdir. Garmonik o‘rtacha ham oddiy va tortilgan formulalarga ega. O‘rtacha kvadrat miqdor. O‘rtacha kvadrat miqdor ni bilish uchun O‘rtacha kvadratik tafovut qanday ko‘rsatkich, ekanligini aniqlab olishimiz zarur. Dispersiyani kvadrat ildizdan o‘zgaruvchanlikning haqiqiy darajasi kelib chiqadi. Bu ko‘rsatkich o‘rtacha kvadratik tafovut (miqdor) deb ataladi. Shuni qayd qilish lozimki, o‘rganilayotgan hodisa q anday birliklarda (mutlaq miqdordami, puldami, natura yoki shartli naturadami) ifodalanish bo‘lsa, o‘rtacha kvadra tik tafovut ham shunday birliklarda ifodalanadi. Bu esa turli xildagi hodisalar o‘zgaruvchanligini qiyosiy tahlil qilishga imkon bermaydi. Masalan, jami chakana tovar aylanmasi uchun o‘rtacha kvadratik tafovut 20 so‘m va realizatsiya q ilingan non uchun esa bu tafovut 10 kg bo‘lsa, bunday holda variatsiyani qiyosiy tahlil qilish mumkin emas. Chunki ta fovutlar turli o‘lchov birliklarida keltirilgan. Mana shu sababli o‘zgaruvchanlikni qiyosiy jihatdan tahlil qilish maqsadida variatsiya koeffitsienti hisoblanadi. O‘rtacha geometrik miqdor. Dinamika qatorlarini analiz qilish paytida o‘rtacha geometrik yuridik statistikada keng qo‘llaniladi. Ko‘rib chiqilayotgan miqdor kuzatilayotgan hodisalarning o‘rtacha o‘sishi (pasayishi) va o‘sish sur’atini hisoblash uchun ishlatiladi. Aniqlangan jinoyatchilar, fosh qilinishlar, sudlanganlar, mahkumlarning, oqlanganlarning, jinoiy javobgarlikdan ozod etilganlarning, ko‘rilgan fuqarolik ishlarining, ta’minlangan va ta’minlanmagan da’volarning umumiy soni va yuridik ahamiyatli holatlar va jarayonlar paytida o‘zgaradigan boshqa ko‘rsatkichlarning miqdori kabi parametrlarning jinoyatchilik dinamikasida o‘rganilishi amaliy hamda nazariy jihatdan katta ahamiyatga ega. Yuridik ahamiyatli hodisalarning dinamikasi ko‘pgina ko‘rsatkichlar bilan, shuningdek, o‘rtacha arifmetik va geometrik miqdorlar bilan ham xarakterlanadi. O‘rtacha arifmetik ko‘rsatkichlar sonlarda qayd etilgan o‘rtacha yillik aniq o‘sish

(pasayish)ni hisoblash uchun qo‘llaniladi. Ular ayniqsa qiyosiy maqsadlarda zarur va buning amalga oshishi uchun foizlarda aks ettirilgan o‘sish va kamayish sur’atlari katta ahamiyat kasb etadi. Bu ko‘rsatkichlarni hisoblash o‘rtacha geometrik formula bo‘yicha, ammo o‘sha absolyut ko‘rsatkichlar asosida bajariladi. Dinamikaning ham absolyut, ham nisbiy kattaliklari keltirilgan 3 – jadvalga murojaat qilamiz. O‘rtachalashtirilgan miqdorning olingan natijasini haqiqiy yillik aniq o‘sishlar (3 – jad.ning 2 - qatori) bilan taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, besh yil mobaynida o‘sish bir tekis kechmagan. Jinoiy statistikada jinoyatchilik darajasi yoki uning alohida ko‘rinishlari geometrik progressga yaqin qonun bo‘yicha o‘zgaradigan tendensiyalar kam uchraydi, ya’ni, qachonki, qatorning har bir keyingi darajasi matematikada o‘sish maxraji deb nomlanadigan ayrim o‘zgarmas songa ko‘paytirilgan oldingisiga taxminan teng bo‘lganda. Shuning uchun aniq ko‘rinishda yuridik ahamiyatli hodisalarning dinamikada geometrik o‘sishi juda kam kuzatiladi. O‘rtacha geometrik miqdorni hisoblashning yanada sodda usuli bor: statistiklar tomonidan tayyorlangan hisob jadvallarini qo‘llash. Masalan, A.M. Ayrapetov tomonidan ishlab chiqilgan jadvallar 2 yildan 55 yilgacha bo‘lgan davr uchun o‘rtacha yillik o‘sish sur’atlarining ko‘rsatkichlarini va agar tegishli dastlabki ko‘rsatkichlar ma’lum bulsa, 2 yildan 22 yilgacha bo‘lgan davr uchun pasayish sur’atlarini hisoblab chiqarishga imkoniyat yaratadi. Shu yul bilan ishlab chiqilgan jadvalda talab qilingan o‘rtacha yillik o‘sish, ko‘payish yoki kamayish sur’atlari oxirgi chap ustunlarda, dastlabki ko‘rsatkichlar esa – o‘ng tomonda joylashadi. Moda va mediana. Yuridik statistikada keng qo‘llaniladigan o‘rtachalardan ayrimlari, shuningdek, moda va mediana ko‘rib chiqish mumkin. O‘rtacha garmonik, o‘rtacha kubik, o‘rtacha progressiv yuridik statistikada deyarli ishlatilmaydi. Masalan, oldingi sud statistikasi bo‘yicha darsliklarda mavxum misollarda batafsil yoritilgan o‘rtacha garmonik kattaliklar ko‘zga ko‘ringan iqtisodiy

statistiklar tomonidan tanqid qilingan. Ular o‘rtacha garmonik kattalikni o‘rtacha arifmetikning teskari kattaligi deb hisoblashadi va shuning uchun u, ularning fikriga ko‘ra, mustaqil mazmunga ega emas, vaholanki boshqa statistiklar unda muayyan bir foydali tomonni ko‘rishadi. O‘zgaruvchan qatorda variantning ahamiyati o‘rtachalarni xarakterlash uchun oddiy va o‘lchangan darajaviy o‘rtacha miqdorlardan tashqari hisobiy (miqdoriy) emas, izoxiy o‘rtachalar olinishi mumkin: moda (ancha ko‘p uchraydigan variant) va mediana ( o‘zgaruvchan qatorda variantning o‘rtachasi ). Statistikada mavxum o‘rtachalar bilan bir qatorda aniq o‘rtachalar ham qo‘llaniladi. Moda deyilganda, to‘plamda eng katta songa yoki salmoqqa ega bo‘lgan ko‘rsatgich tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, statistikada moda deb eng ko‘p mazkur yig‘indida uchraydigan alomatning miqdoriga aytiladi. Diskret qatorlarda qaysi bir variantning vazni ko‘p uchragan bo‘lsa, shu variant moda bo‘lib hisoblanadi. Moda qachonki, eng ko‘p uchraydigan alomatlar kattaligini tavsiflash kerak bo‘lganda qo‘llaniladi. Oraliq masofa qatori uchun modani aniqlash bir oz qiyinroq. Statistikada mediana deb ranjirlangan (ko‘payib borish yoki kamayib borish bo‘yicha tekislangan) qatorning o‘rtasida joylashgan variantiga aytiladi. Boshqacha qilib aytganda, mediana deyilganda to‘plamni teng ikkiga bo‘luvchi ko‘rsatkich tushuniladi. Mediana tartibga solingan qatorni teng ikkiga bo‘ladi. Undan ikkala tomon bo‘yicha yig‘indilar birliklarining bir xil sonlari joylashgan. Mediana odatda “Me” belgisi bilan ifodalanadi. Medianani topishning tartibga solingan va shartli misoli bo‘lib sudlanganlarning yoshi bo‘yicha o‘zgaruvchan qatori xizmat qilishi mumkin. Amaliyotda moda va mediana ba’zan o‘rta arifmetik bilan yoki u bilan birga ishlatiladi. Birgalikda ishlatilganda ular bir-birini t o‘ ldiradi .

Variatsion ko‘rsatkich belgilari. (Alomatning o‘zgarish miqdorlari). O‘rtacha miqdor bir-biridan tafovutda bo‘lgan alohida miqdorlarni umumlashtirib tavsiflasa-da, lekin o‘ziga nisbatan alohida miqdorlarning qay darajada tafovutda ekanligini, tafovutning qanchalik katta-kichikligini ifodalay olmaydi. Vaholanki, o‘rtachaning real qiymatga ega bo‘lishi bevosita alohida miqdorlar o‘rtasidagi tafovutga bog‘liq. Agar alohida miqdorlar o‘rtasidagi tafovut (o‘zgaruvchanlik) qancha kichik bo‘lsa, ular asosida hisoblangan o‘rtacha shuncha real bo‘ladi va aksincha, o‘rtachadagi tafovut qancha katta bo‘lsa, ular asosida hisoblangan o‘rtacha shuncha ishonchsizroq, haqiqatdan uzoqroq bo‘ladi. Statistikada variatsiya deyilganda to‘plam birliklari o‘rtasidagi tafovut (farqlanish), o‘zgaruvchanlik tushuniladi. O‘rtacha miqdorlar o‘zgaruvchi alomat bo‘yicha yig‘indining muhim umumlashtiruvchi tavsifini ochib beradi. Ularni hisoblab bo‘lib, shuni oydinlashtirish zarurki, ular qanchalik namunali, oddiy yoki bir turli. Bir xil o‘rtachalar butunlay har xil yig‘indilarni tavsiflashi mumkin. Variatsion qatorlarni tahlil qilish. Variatsiya koeffitsienti ( V ) o‘rtacha kvadratik tafovutning (o) o‘rtacha miqdorga (x) bo‘lgan nisbat natijasiga teng. Bu koeffitsient qiymati, agar u foizda ifodalangan bo‘lsa O bilan 100 orasida bo‘ladi. U 0 ga qancha yaqin tursa, o‘zgaruv chanlik shuncha kuchsizligidan va 100 ga qanchalik yaqinlashsa, o‘ zgaruvchanlikning shunchalik kuchliligidan dalolat beradi. Variatsiya koeffitsientini foizda ifodalash yordamida turlicha ifodalangan o‘rtacha kvadratik tafovutlar bir xil asosga keltiriladi va ular yordamida turlicha hodisalarning o‘zgaruvchanligi qiyosiy tahlil qilinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Luneev V.V. Yuridicheskaya statistika. - M.: Yurist, 1999. – 428 s. 2. Madaliyev O.M. Sud statistikasi. O ‘ quv q o‘ llanma. - T.: TDY U I, 2006. 3. Madaliyev O.M. Sud statistikasi: O‘quv qo`llanma. - T.: TDYUI nashriyoti, 2009. – 289 b. 4. Ernazarov Yu.K., Achilov S.M., Ton L.G. Sudebnaya statistika. Uchebnoe posobie. – T.: Izdatelstvo TGYUI, 2009. 5. Ernazarov Yu.K. Ton L.G. Sudebnaya statistika (uchebno-metodicheskiy kompleks). – TGYUI. 2008 g

O'xshashlar

Statistik kuzatish materiallarini svodkalash va guruhlashtirish mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlar

Huquqiy statistikaning dinamik qatorlari

Huquqiy ong va huquqiy madaniyat

Rasmiy hisobga olinmagan (latent) jinoyatchilik

Qonuniylik va huquqiy tartibot