Huquqiy statistikaning dinamik qatorlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Huquqiy statistikaning dinamik qatorlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124 KB

Ko'chirib olish

Huquqiy statistikaning dinamik qatorlari Reja: 1. Dinamik qatorlar tushunchasi va ularning turlari; 2. Dinamik qatorlarni tahlil qilish; 3. Dinamik qatorlarni tenglashtirish; 4. Dinamika qatorlarida mavsumiylikni o‘rganish usullari. 5. Kompl e ks statistik tahlil va uni y u ridik statistikada qo ‘ llanis h i

Dinamik qatorlar tushunchasi va ularning turlari. Sudlar, prokuratura organlari, Ichki ishlar, Soliq va valyutaga oid jinoyatlarga qarshi kurashish Departamenti, bojxona xizmati, advokatura, notariat va boshqa davlat va jamoa yuridik muassasalarda ko‘p yillik jinoyatchilikning, sudlanganlikning, ma’muriy qonunbuzarchilikning, fuqarolik-huquqiy munozaralar, tug‘ilish, nikoh, o‘lim va boshqa yuridik ahamiyatli hodisalarning uzluksiz davlat va hujjatli hisobi o‘tkazilmoqda. Bu bir necha o‘n yillardan beri yig‘ilib kelayotgan o‘zgarishlarni kuzatishimizga imkoniyat tug‘diradi. Ijtimoiy hodisa va jarayonlar doimo harakatda, o‘zgarishda va rivojlanishda bo‘lib, taraqqiyot esa oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eskidan yangiga qarab o‘zgarib boradi. Ijtimoiy hodisalarning vaqt ichida o‘zgarishi statistikada dinamika deb, shu jarayonni ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatori esa dinamika qatorlari deb yuritiladi. Har qanday dinamika qatori ikkita unsurdan: xronologik momentlar (sanalar), davalar (yillar, oylar va hokazo) ro‘yxatidan; o‘rganilayotgan hodisaning soni, hajmi, miqdorini tavsiflovchi darajalardan tashkil topadi. Hodisalarning zamondagi o‘zgarishining asosiy tendensiyasi statistik adabiyotlarda, ayniqsa xorijiy adabiyotlarda trend deb nomlanadi. Dinamik qatorlarning mutlaq ko‘rsatkichlari bilan tanishib chiqish bilan o‘rganilayotgan hodisalar trendining xarakteri kelib chiqadi. Ammo ko‘p hollarda hodisalar rivojlanishi tendensiyasi va qonunchiligi turli dinamik qatorlarning shakllantirilishida va O‘rtacha miqdorlarni ishlatish yo‘li bilan vujudga keladi. Bunga misol keltiramiz. Mamlakatdagi 1966-1995 yillardagi jinoyatchilik dinamikasini tahlil qilib, “Kriminologiya” darsligining mualliflari “to‘rtta turdagi tarixiy davrlarning to‘rtta tendensiyasi”ni belgilaydilar (1966-1985, 1988-1990, 1991-1995 yillar). Bu davr davomida avval o‘sib, keyin kamayib, keyin yana turli tempdagi o‘sishlar bilan o‘zgargan. Aslida vaqtinchalik va tasodifiy (tarix uchun) tebranishlardan chekinsak hech qanday to‘rtta tendensiya bo‘lmagan.

Dinamik qatorlarni tahlil qilish. Dinamik qatorlarning ilmiy statistik tahlili o‘rganilayotgan statistik hodisotlarining ob’ektiv xulosalarini olinishning garovidir. Dinamik qatorlar yoki vaqtinchalik qatorlar o‘zida konkret statistik kattaliklarning sonli ko‘rinishlarining vaqtdagi bir qismini aks etadi (oy, kvartal, 5 yil va h.k). Dinamik satrda ikkita ko‘rsatkich mavjud bo‘ladi: vaqt ko‘rsatkichi (vaqt shkalasi) va satr darajasi (satr darajasining shkalasi). Dinamik qatorlar, qoida bo‘yicha xronologik jadval va grafiklar ko‘rinishida bo‘ladi. Dinamik qatorlar umumiy ko‘rsatkichlarining ko‘rinishiga ko‘ra mutlaq, nisbiy va o‘rtacha miqdorlarga bo‘linadi. Xarakteriga ko‘ra dinamik qatorlar paytli va intervalli dinamik qatorlarga bo‘linib, o‘z navbatida, turli ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin: o‘sish surati, ko‘payish surati, koeffitsientlar, indekslar, o‘rtacha kvadrat og‘ish, dispersiyalar va hokazo. Paytli qatorlar yuridik ahamiyatga ega hodisotlarning ma’lum paytgacha bo‘lgan vaqtining o‘zgarish darajasini xarakterlaydi, masalan, oyning, yilning, kvartalning boshigacha yoki 1 yanvargacha, 30 iyungacha, 31 dekabrgacha va hokazo. Tipik paytli qatorlar yuridik statistikada - koloniyalar, turma, tergov izolyatorlaridagi mahbuslarning soni yoki sudyalar, prokurorlar, tergovchilar, advokatlar, yuriskonsultlarning hudud bo‘yicha, muassasa bo‘yicha bir necha yillardagi ma’lum bir vaqt uchun olingan sonini belgilaydi. Paytli qatorlardagi sanalar o‘rtasidagi davrlar interval qatorlari deyiladi. U yillik, kvartal, oy bo‘yicha bo‘lishi mumkin. Paytli satrning o‘ziga xos xususiyati shundaki, uning ko‘rsatkichlari u yoki bu holatni ochgan holda summalashtirilishi yoki yiriklashtirilishi mumkin emas. 1997 yil yanvarda ro‘yxatga olingan sudyalar sonini 1 iyulda ro‘yxatga olingan sudyalar soni bo‘yicha summalashtirilishi mumkin emas (ya’ni, mazkur yilning ikkinchi yarim yilligining boshigacha yoki 1998 yilning 1 yanvari bo‘yicha). Interval qatorlar o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlarning ma’lum davrgacha olingan kattaliklarini xarakterlaydi. Paytli qatorlardagi interval bu - o‘sha joriy vaqt hisoblanadi, lekin unda keltirilgan ma’lumotlarning to‘planib kelishi paytida umumlashtiriladigan joriy vaqtdir. Shuning uchun oylik ma’lumotlarni kvartal

bo‘yicha, kvartalni yil bo‘yicha, yillikni esa 5 yillik bo‘yicha summalashtirish mumkin. Paytli qatorlarda kattalik darajasi interval hajmiga bog‘liq emas. Har oyning boshida, har yilning boshida ham N shahri prokuratura xodimlarining umumiy soni bir xil bo‘lishi mumkin. Interval satrda esa darajaning kattaligi interval hajmiga bog‘liq. Bir yillikda qayd etilgan jinoyatlar istalgan oylarda qayd etilgan jinoyatlardan (taxminan) 12 marta ko‘p bo‘lishi mumkin. Ba’zida aytiladiki, paytli qatorlar bir vaqtning holatini, interval qatorlar esa faoliyatni o‘zida aks ettiradi (jinoyat sodir qilish, jinoyatchilik bilan kurash, yuridik faktlarni belgilash va h.k.). Dinamik qatorlarning analitik imkoniyatlarini ko‘p karra ko‘paytirish imkonini beruvchi dinamik qatorlar asosida paytli va interval qatorlarining mutlaq kattaliklari orqali dinamik qatorlarining nisbiy va O‘rtacha miqdorlari olinishi mumkin. Nisbiy kattaliklarda (foiz, ulush, koeffitsient, indeks) yoki O‘rtacha miqdorlarda (o‘rtacha arifmetik, o‘rtacha geometrik, o‘rtacha kvadrat og‘ishi, dispersiya) ko‘rsatilgan dinamik qatorlar ba’zida dinamik qatorlarning umumlashgan kattaliklari deb nomlanadi. Bu unchalik to‘g‘ri emas, chunki summali mutlaq ko‘rsatkichlar asosidagi nisbiy va O‘rtacha miqdorlar ham umumlashtirilgan kattaliklar bo‘lishi mumkin. Tahlil qilinayotgan dinamik qatorlarga qo‘yiladigan asosiy talab – bu ularning tarkibi darajalari bo‘yicha, olingan muddat hisobi bo‘yicha, qurshab olingan hudud kengligi va boshqa parametrlari bo‘yicha to‘g‘ri kelishidir. Dinamik tahlil miqdorlari. Dinamik satr qandaydir “n” sonidan iborat bo‘lgan o‘zgaruvchan darajalardan iborat bo‘lib, har qanday statistik jamlanmasining u yoki bu ko‘rsatkichlarida ko‘rsatilishi mumkin. Ancha keng takomillashgan miqdorlar – bu mutlaq o‘sish yoki kamayishi (oldingi va keyingi mutlaq kattaliklar summalarining turlichaligi), o‘sish yoki kamayish surati (qatorlarda darajalarning foizlarda o‘zgarishiga nisbatan o‘zgarmas bazaviy ko‘rsatkichlar yoki keyingi darajalar ko‘rsatkichlarining o‘zgaruvchanligi. O‘rtacha yillik o‘sish suratlari yoki kamayishi (yillik suratlar

o‘sishi yoki kamayishining o‘rtacha geometrik kattaligi). Bu ko‘rsatkichlarning hammasi nisbiy va O‘rtacha miqdorlar bobida to‘xtalib o‘tilgan. Shuning uchun faqatgina ba’zi oxirgi ko‘rsatkichlar va oldin ko‘rilmagan kattaliklar xususiyatlari haqida to‘xtalib o‘tamiz. Ba’zida kamayishning o‘rtacha koeffitsienti deb ataluvchi o‘rtacha yillik suratlarning kamayishini hisoblab chiqarishda uning nozik bir tomonini yodda tutish zarur. Dinamik satrdagi berilgan ko‘rsatkichlar bilan bir qatorda satrning o‘rtacha darajasi ham hisoblab chiqarilishi mumkin. U intervalli va paytli, mutlaq, nisbiy va O‘rtacha miqdorlardagidek istalgan dinamik qatorlarda qo‘llanilishi mumkin. O‘rtacha miqdordagi istalgan interval qatorlar uchun, interval va paytli qatorlar uchun satrning o‘rtacha darajasi, o‘rtacha arifmetik qoidasi bo‘yicha hisoblanadi. Dinamik qatorlarni tenglashtirish. Yuridik statistikada dinamik qatorlarning sekin o‘zgaruvchan yoki o‘zgarmas darajalarini uchratish mumkin. Ayniqsa, hozirgi murakkab huquqiy munosabatlar vaqtida ko‘riladi. Dinamika darajasi sezilarli o‘zgarib turishi mumkin, ba’zida “sakrab” ham turadi. Dinamikaning bu o‘ta o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlari - huquqiy reformalar o‘tkazilishining yo‘lga qo‘yilmaganligi, o‘tish davridagi jarayonlarning yetarli bo‘lmaganligi, huquqiy sharoitning yaratib berilmaganligi amaldagi qonunchilikning zidligi yangi yuridik yondashishlarni shakllantirish kabi ko‘plab sabablar bilan bog‘liq. Shuningdek, ijtimoiy va ijtimoiy-huquqiy statistika o‘ziga xos stabilligi bilan ajralmaydi. Huquqiy munosabatlar harakatchandir, bu asosan siyosiy davrlarda va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladi. Dinamik qatorlar darajalarining katta o‘zgaruvchanligi sharoitida dinamikaning uchta komponentini ajratib ko‘rsatish mumkin: asosiy tendensiyalarning uzoq muddatli o‘zgarishlari; sistemali, ammo qisqa muddatli o‘zgarishlar; nosistemali tasodifiy o‘zgarishlar, ular ko‘pincha sub’ektiv va boshqa alohida sabablar bilan bog‘liq. Dinamik satr darajalarini tenglashtirish usuli bilan birga matematik tayyorgarlikni talab qiladigan boshqa murakkabroq usullar ham mavjud. Ular

quyidagilardir: ko‘rsatkich funksiyasi bo‘yicha tenglashtirish bo‘lib, geometrik progressiyasida satr darajalarining o‘zgarishida qo‘llanadi; parabola bo‘yicha tenglashtirish, fure satri orqali tenglashtirish. Bu metodlar faqat dinamik qatorlarning faktik darajalari o‘zgaruvchan davriga ega bo‘lganda qo‘llanishi mumkin, masalan, bu jinoyatchilik dinamik va boshqa yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan hollarda kuzatilishi mumkin bo‘lgan mavsumiy tebranishida ko‘rinadi. Dinamik qatorlarni tenglashtirish yuridik statistikada asosan jinoyatchilik va uning alohida guruhlarining ekstrapelatsiyasi metodi orqali (vujudga kelgan trendning kelajakda davom etishi) qonunbuzarlik va jinoyatchilikka qarshi-kurash borasidagi dastur va rejalarning ishlab chiqishda, operativ ishchilarning bo‘lishi kerak bo‘lgan yuklamasini aniqlashda va boshqa hollarda muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. Shuningdek, qatorlarning tenglashtirish interpolyatsiya (vujudga kelgan trendning oldingi vaqtda davom etishi) metodi orqali yetarli bo‘lmagan ma’lumotlarning topishda ham ishlatiladi. Dinamika qatorlarida mavsumiylikni o‘rganish usullari . Yuridik fan va amaliyotda mavsumiyni o‘rganish yetarli darajada aks etmayapti. Avvalgi yuridik (sud, huquqiy) statistika to‘g‘risidagi darsliklarda bu haqda eslab ham o‘tilmagan. Prokuratura xodimlari uchun faqatgina qo‘llanma mualliflari jinoyatchilikni mavsumiy o‘zgarishlarining o‘rganishnigina tavsiya qilingan. Mavsumiy o‘zgarishlar yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan hodisalarning mutlaq ko‘pchiligiga taalluqlidir. Ba’zi mavsumiy to‘lqinlar faza bo‘yicha turli siljishlarga ega hamda o‘zaro qarshi fazada joylashgan. Faoliyatning avtonom sistemasida bu unchalik ahamiyatga ega emas, lekin mavsumiy tebranishlardagi qaram sistemalarning farqi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu “jinoyatchilik bu – jinoyatchilik bilan kurash” sistemasiga to‘g‘ridan -t o‘g‘ri aloqadir. Jinoyatchilikning mavsumiy “cho‘qqisi” (ba’zi faoliyat turlari o‘zining cho‘qqilariga ega). Ko‘p hollarda bahor va kuzga, to‘g‘rirog‘i mart va oktyabrga to‘g‘ri keladi, “tushkunlik” esa qishga (dekabr – yanvar)ga to‘g‘ri keladi, ya’ni

hisobot davrining boshi va oxiri yoz oylarida (iyul) jinoyatchilik darajasi, bahor va kuz oylaridagiga nisbatan pastroqdir. Yuridik ahamiyatli hodisalarning mavsumini o‘rganish boshqaruvchilik faoliyatidagi tashkilotlar uchun zarur. Statistika mavsumni aniqlashning bir necha usullarini ishlab chiqdi. Mavsumiy tebranishlarni o‘lchash va namoyon qilishning oddiyroq uslubi – bu o‘rganilayotgan hodisalarni oylar bo‘yicha o‘rtacha darajasini (o‘rta arifmetigini) hisoblash hamda oylik ma’lumotlarni o‘rtacha darajasi bilan joylashtirish hisoblanadi. Kompl e ks statistik tahlil va uni y u ridik statistikada qo ‘ llanis h i Statistik tahlil qilish tushunchasi. Analiz (tahlil) – (yunoncha analysis – qismlarga ajratish) keng ma’noda narsa, hodisa, jarayonni, keyinchalik alohida holda, boshqa ajratilgan butun qismlar bilan yangi bilimlarga ega bo‘lish yoki mavjud ma’lumotlarni tizimlashtirish maqsadida tarkibiy elementlarga, xossalar va munosabatlarga, xususiyatlarga ajratish, qismlarga bo‘lishni bildiradi. Ijtimoiy- huquqiy tadqiqotlarda statistik tahlil o‘z ichiga o‘rganilayotgan hodisa (jarayon)ni u yoki bu huquq sohasi bilan belgilanadigan tarkibiy qismlarga, bu tarkibiy qismlarning miqdoriy o‘lchovlari, bu qismlar va boshqa ijtimoiy hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni aniqlash, hodisa va jarayon shakllanishining mavjud qonuniyatlarining aniqlashni oladi. Kriminologik tadqiqotda statistik analiz jinoyatchilik, uning sabablari, oldini olish choralari va shu kabilarni miqdoriy va sifat jihatidan o‘lchovlarni, jinoyatchilik va u bilan bog‘liq ijtimoiy hodisa hamda jarayonlarning o‘zaro munosabati, qonuniyatlarini belgilab olish maqsadida tarkibiy elementlarga bo‘lishni nazarda tutadi. Yuridik ahamiyatga ega ko‘rsatkichlarning statistik tahlili yuridik fanning turli sohalariga o‘zining 4 ta funksiyasini – tasvirlovchi, sharhlovchi, prognostik, tashkiliy-amaliy funksiyalarini bajarishda ijtimoiy voqelik bilan aloqani uzmasligiga yordam beradi. Yuridik fan va amaliyotni izohlovchi funksiya uchun qo‘llaniladigan statistik tahlil, tadqiq etilayotgan hodisaning mohiyatiga chuqurroq kirib borish, uning

tashqi va ichki o‘zaro aloqalarini aniqlash, sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning sababiy asoslari va mavjud tendensiyalarini o‘rnatishga imkon beradigan bir qator usul, vosita va metodlarga ega. Masalan, jinoyatchilik yoki uning alohida turlarining, uning strukturaviy siljishlar o‘sishi (kamayishi) jinoiy va fuqaroviy sudlov faoliyati samarasizligi, aholining ichki ishlar organlariga ishonchining pasayishi sabablarini ob’ektiv izohlab berish – murakkab va sinchkovlikni talab etuvchi muammodir. Statistik tahlil keng ma’noda o‘z ichiga quyidagi xususiy metodlarni qamrab oladi : 1) statistik guruhlash; 2) umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar (absolyut, nisbiy, o‘rta); 3) statistik satrlar; 4) hodisalar o‘rtasidagi aloqalarni tadqiq qilishning korrelatsiya va boshqa shu kabi usullari. Sanab o‘tilgan metodlar statistik tahlil oldiga an’anaviy tarzda qo‘yiladigan ko‘pgina vazifalarni hal etishga imkon beradi. Miqdoriy tahlilning keyinchalik chuqurlashuvi amalga oshirilishi uchun jiddiy malakani talab etuvchi ko‘pgina matematik metodlar asosida berish mumkin. Jinoyatchilikni statistik tahlil qilish imkoniyatlari . Jinoyatchilik - hozirda barcha ijtimoiy tizimlarga xos hamda juda ko‘p boshqa ijtimoiy hodisalar bilan bog‘liq zamon va makonda taqsimlangan favqulodda salbiy ob’ektiv va chuqur strukturalashgan ijtimoiy hodisadir. O‘zining mazkur holatida u statistik tahlilni ideal ob’ektini aks ettiradi. Bir tomondan, uning boshqa keng tarqalgan ijtimoiy hodisalarga nisbatan statistik “jozibadorligi” ko‘pgina definitsiya (tushuncha) xossalar va xususiyatlarga nisbatan qonuniy o‘rnatilgan va protsessual tarzda hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan mustahkam huquqiy asoslarga egaligi, ommaviy maxsus davlat organlarining professional himoya bilan bellashuvda amalga oshadigan normalardan iborat. Boshqa tomondan, jinoyatchilikning o‘zi, ommaviy ijtimoiy hodisa sifatida, o‘zining ko‘p tomonlama aks etishi bilan nafaqat sifat, balki miqdoriy analiz darajasida ham, ya’ni statistik tarzda tushunilishi va anglanishi mumkin. Jinoyatchilik muayyan jinoiy qilmishlar yig‘indisisiz ko‘rib chiqish urinishlari konkret ijtimoiy – jinoiy qilmishlarda aks etsa-da “ushlab ko‘rish” mumkin bo‘lmagan, mavhumlikka aylantiradi. Shuning uchun jinoyatchilikning miqdoriy

tadqiq ob’ekti sifatida o‘rganish azaldan yuridik (axloqiy, sudlov, huquqiy) statistikada yetakchiligi ajablanarli hol emas. Yuridik statistika, jinoyatchilikni o‘rganishning asosiy miqdoriy metodi bo‘la turib, kriminologiya, jinoyat huquqi va boshqa kriminal yo‘nalishdagi fanlarni o‘rnini bosmaydi. U faqatgina jinoiy qilmishlarning miqdoriy analizi imkoniyatlarini ochib beradi. Bu imkoniyatlar jinoyatchilikning va u haqidagi ma’lumotlarni statistik hisobotning mavjudligi, jinoyatchilikni yillar va hududlar bo‘yicha tahlil etish (qiyoslash), uning sabablari va oqibatlari o‘rtasidagi munosabatni o‘rganish, u umumiy taxminiy rivojlanishni prognoz qilish imkoniyatini beruvchi katta miqdordagi umumlashtiruvchi strukturaviy va dinamik ko‘rsatkichlarni ishlab chiqish bilan bog‘liq markazlashgan hisobotning mavjudligi bilan belgilanadi. Shu ma’noda jinoyatchilikning ob’ektiv statistik o‘rganilishi uning sabablari, huquqbuzarning shaxsi, ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlar, jinoyatchilik bilan kurashni rejalashtirish hamda huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatini baholashning asosini tashkil etadi. Jinoyatchilikning statistik tahlili uning real holatini aniqlashdan iborat. Bu masala murakkab, ko‘pqirralidir. Bir tomondan, mukammal ishlab chiqilgan qayd etish va hisobot mavjud; boshqa tomondan, hech bir mamlakatda, ayniqsa hozirgi Rossiyada, qayd etilgan jinoyatchilik haqiqiy kriminologik vaziyatni aks ettirmaydi. Qayd etilgan jinoyatchilik darajasi o‘rtacha sodir etilayotgan jinoyatlarni choragi yoki yarmini tashkil etadi. Jinoyatchilik sabablari, qonunbuzarning shaxsi va jinoiy qilmishning motivatsiyasida statistik tahlil qilishning imkoniyatlari. Kriminologiya nazariyasida jinoyatchilikning sabablari, aniq jinoyatlar va jinoyatchi shaxsi odatda alohida – alohida ko‘rilsa-da, lekin ular bir – biriga bog‘liq bo‘lgan muammolardir. Jinoiy qilmish motivatsiyasi asosan shaxsiy muammolarda uchraydi, lekin ko‘p hollarda ob’ektiv va sub’ektiv sabablar kompleks strukturasi sifatida ko‘riladi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar real hayotda va amaliyotda jinoyatchilikning sabablarini, aniq jinoyatlarni, jinoyatchining shaxsi va jinoiy qilmish motivatsiyasini aniq belgilashi oson emas. Jinoyatchilikning ob’ektiv sabablari

sub’ektning shaxsi va uning motivatsiyasi orqali aniq nohuquqiy aktlarda amalga oshiriladi. Jinoiy qilmishning sabablari o‘tgan, hozirgi va mumkin qadar kelajakdagi ijtimoiy ta’sir qonunbuzarning shaxsi bilan bog‘liq. Jinoyat sodir etish paytida ko‘pgina sabablar ob’ektiv mavjudligi yo‘qolib ketadi, lekin javobgar shaxsida o‘zining “izi”ni qoldiradi. Uning dunyoqarashida, odatlarida va harakatlarida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham jinoyat sodir etish payti sabab va sharoiti anglangan yoki anglanmagan bo‘ladi, lekin shaxsan muhim axborot sub’ekti sifatida saylash yo‘li bilan tanlanib, uning ta’siri orqali shakllantirilgan motivatsion muhiti konkret motiv, maqsad va istaklar orqali ro‘yobga chiqariladi. Jinoyatchilik ko‘p miqdorda ijtimoiy, iqtisodiy, demografik, jamoaviy, ideologik va shunga o‘xshash sabab va makonda asosiy o‘rinni egallaydi. Sharoitlarni determinatsiya qiluvchi sistema fundamental kriminologik izlanishlarda chuqur ishlab chiqilgan va u to‘liq empirik o‘rganishlarga tatbiq etiladi. Jinoyatchilikning sabablarini tahlil etishda statistik ma’lumotlarning imkoniyatlari jinoiy javobgarlikni talab etadigan ishlarni birma – bir o‘rganib chiqilgandagi imkoniyatlardan ancha farqlidir. Bir tarafdan (yuridik statistika doirasida) bu imkoniyatlar statistikaning boshqa sohalaridagi imkoniyatlardan ancha cheklangandir. Aslida, yuridik (jinoiy) statistika jinoyatchilikning sabablarini bevosita emas, balki shartli ravishda o‘rganadi. Jinoyatchilik ko‘p miqdorda ijtimoiy, iqtisodiy, demografik, jamoaviy, ideologik va shunga o‘xshash sabab va makonda asosiy o‘rinni egallaydi. Sharoitlarni determinatsiya qiluvchi sistema fundamental kriminologik izlanishlarda chuqur ishlab chiqilgan va u to‘liq empirik o‘rganishlarga tatbiq etiladi. Jinoyatchilikka oid statistik ma’lumotlar bilan birga, statistikaning iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, tibbiy, demografik va boshqa turdagi ma’lumotlari ham o‘rganiladi. Demografik statistika vaqt va makon bo‘yicha taqsimlangan jinoyatchilik bilan ayollar va erkaklar, turli yoshdagi shaxslar, shahar va qishloq aholisi, aholi ishlab chiqarishining umumiy va xususiy ko‘rsatkichlari, nikoh va ajralish, tug‘ilish va o‘sish, tabiiy va migratsion o‘sish kabi barcha aholi sonining analogik

taqsimlanishini solishtirish imkoniyatini yaratadi. Bularning hammasi jinoyatchilik sabablarini yoki uning asosiy tomonlarini o‘rganishga to‘g‘ri aloqadordir. Ijtimoiy statistika ko‘rsatkichlari sistemasini shartli ravishda 4ta katta guruhga bo‘lish mumkin: 1 . Jamoat va davlat qurilishi statistikasi: davlatning iqtisodiy sistemasi, davlatning siyosiy sistemasi, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, jamiyatning tabaqalanishi, jamoat fikri va boshqa parametrlar; 2 . Shaxs, jamiyat, oila statistikasi: shaxs va oila, mehnat kollektivi, ma’naviy xordiq, bo‘sh vaqt va boshqa ko‘rsatkichlar; 3. Aholining hayot darajasi statistikasi: sarf va daromad, mehnat sharoitlar, ijtimoiy yordam, moddiy ta’minot iste’moli va xizmat; 4. Aholiga yordam ko‘rsatish sohasidagi statistika: savdo va maishiy xizmat, uy-joy masalalari va kommunal xizmat, transport va aloqa xizmati sog‘liqni saqlash va badantarbiya, hayot kechirishning muddati, ta’lim-tarbiya, ommaviy axborot va xizmat ko‘rsatishning boshqa ko‘plab agentlari. Statistik va kriminologik adabiyotlarda jinoiy va ijtimoiy- iqtisodiy statistika asosida jinoiy hodisalar sabablarining o‘rganish kabi ko‘plab masalalar qadimdan beri va muvaffaqiyatli tarzda hal qilinib kelinmoqda. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatini statistik tahlil qilish . Huquqni muhofaza qiluvchi organlarga: prokuratura, ichki ishlar idoralari, soliq departamenti, bojxona qo‘mitasi, harbiy prokuratura va boshqalar kiradi. Ularning har biriga mamlakatdagi huquq-tartibotni ta’minlashda umumiy qoidalari va vazifalari mavjud bo‘lishidan tashqari, har birida o‘ziga xos yo‘nalishi va shakllari mavjud. Shuning uchun huquqni muhofaza qilish idoralari faoliyatini o‘rganish bu juda mukammal va ko‘pqirrali tizimni tashkil etadi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatini o‘rganishda tergov ishi tahlili alohida o‘rinda turadi. Tergov tizimiga - ichki ishlar idoralari, prokuratura, milliy xavfsizlik xizmati, soliq, bojxona va harbiy prokuratura tergov boshqarmalari kiradi.

Yuqorida qayd qilingan tergov xizmati har bir jinoyat ishi natijalari bo‘yicha statistik kartochkalar to‘ldiradilar va tergov ishlari bo‘yicha hisobot beradilar. Ushbu statistik kartochkalarda jinoyat ishining turlari bo‘yicha, surushtiruv va tergov muddatlari, qo‘shimcha tergov bo‘yicha, gumondorni ushlash, jinoyatni bekor qilish,tugatish va boshqa ma’lumotlar ko‘rsatiladi. Huquqni muhofaza qilish idoralarning ish foaliyati samaradorligini oshirish masalalarida ham statistik hisobotlar tahlili katta ahamiyatga ega. Bu esa sohalar bo‘yicha muqaddam qilingan ishlarni tahlil qilganda, surishtiruv va tergov harakatlari amalga oshirilayotganda muqaddam shunday ishlarni tergov qilishdagi ijobiy natijalardan foydalanishi va hokazolarni ko‘rish mumkin. Xuddi shunday, huquqni muhofaza qilish idoralarida joriy qilingan bunday statistik hisobotning mavjudligi va holatlarning qayd qilinishi qilinadigan ishlari rejalashtirishda, yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan kamchiliklarni takrorlanmasligida, tergov harakatlarini qisqa muddatlarda tugatishda va juda ko‘p holatlarda samarali foyda beradi. Sudlanganlikni statistik tahlil qilish. Sud qarori bilan sudlanganlar, ya’ni jazo muddatini o‘taganlar yoki jazodan qamalmasdan boshqa jazo choralarini qo‘llash orqali ijro qilganlar statistik tahlili o‘z ichiga jinoyatchilik holati va uning o‘sish yoki pasayish darajasini (dinamikasini) oladi. Sudlanganlarga nisbatan to‘ldirilgan statistik kartochkalarda quyidagilar ko‘rsatilgan bo‘ladi; - jazoga t o r t ilgan ayblanuvchilar soni va ularga belgilangan jazo turlari, - belgilangan jazoning o‘ziga xosligi, - og‘ir turdagi jinoyatlarga belgilangan jazo, - sohalar bo‘yicha sudlanganlar, - voyaga yetmagan shaxslar tomonidan sodir qilingan jinoyatlar. Sud qarori bilan jinoyat sodir qilganligi uchun sudlanib jazo tayinlanganlar, hamda jazo muddatini o‘ t a b kelganlar - sudlanganlar deyiladi.

Kerakli ma’lumotlar O‘zbekiston Respublikasining barcha viloyatlarida sudlangan shaxslarning statistik kartochkalari, ma’lumotlar bazasiga murojaat qilish bilan to‘ldirish mumkin. Tahlil qilinayotgan hisobot qatorning ikki yonida o‘zida 100 ta belgini mujassam qilib, o‘zida jinoyatchilikning turli ko‘rinishlarini, uning og‘irlik darajasi, ayb ko‘rinishlari, sudlanganlar jinsini aks ettirib, ular grafalarda, jinoyat jazo va undan ozod etish choralari hamda ko‘rinishlari ko‘rsatiladi. (o‘lim jazosi, umrbod qamoq, yillar bo‘yicha ozodlikdan mahrum qilish - axloq tuzatish ishlari, muayyan faoliyat bilan shug‘ullanish yoki ma’lum mansabni egallashni cheklash, jarima, shartli sudlanganlik, amnistiya va boshqa asoslar bilan jazodan ozod qilish, mulkni musodara qilish, majburlov ishlari, oqlov, reabelitatsiya va boshqa ishlarni tugatish, qo‘shimcha jazolar va boshqalar). Jinoyat va fuqarolik ishlari bo‘yicha sud faoliyatini tahlil qilishning statistik imkoniyatlari . Sudlarning faoliyati jinoyat, fuqarolik, ma’muriy, analitik ishlar va boshqalarning ko‘rib chiqilishida namoyon bo‘ladi. Jinoyat ishlar bo‘yicha sudlar faoliyati - sudlov faoliyatining asosiy negizidir. Lekin, bozor iqtisodiyotini rivojlantirish, fuqarolik-huquqiy faoliyatni kattalashtirish va sudlarning ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirish borasida fuqarolik-huquqiy va ma’muriy sud ish chiqarilishi, jinoyat-huquqiy yo‘nalishlar sud ishlarida asosiysi bo‘lib qoladi. Sudlar huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimiga kira olmaydi, ular jinoyat o‘sishlarni oldini olishga javobgar emaslar, lekin jinoyat sudlari huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimida asosiy elementlardan hisoblanadi, ular tomondan jinoyatchilarga chiqarilgan ayblov hukmlari, jinoyatchilikka qarshi kurashda, eng asosiy va yakunlovchi bosqichini o‘zida aks ettiradi. Sudning ayblov hukmlari va jinoyat jazolarda hech qanday jinoyatchilikka qarshi kurash to‘g‘risida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun jinoyat ishlarni statistik ko‘rsatkichlar asosida ko‘rib o‘rganish asosiy masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi.

Sudlar faoliyatini o‘rganishning statistik imkoniyatlari boshqa shakllar hisobiga kengaytirilgan bo‘lishi mumkin. Sudlarning faoliyatini baholashda qonuniy va asosli hukmlarni chiqarish yoki noqonuniy va asossiz hukmlarni chiqarish, sudyalar faoliyati kvalifikatsiyasi, professional tayyorgarligi va hokazolarning sifatli munosabatlari asosiy o‘rinni egallaydi. Sudlarning fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqishini statistik o‘rganish asosan fuqarolik ishlarni birinchi instansiya sudida ko‘rilishi hisobotlariga va sudlarning qarorlari va hal qiluv qarorlarining ijrosi ishlariga asoslanadi. Oila va nikoh munosabatlar: nikohni bekor qilish, voyaga yetmagan farzandlari bor bo‘lgan, farzandsiz va katta yoshdagi farzandlariga ega bo‘lgan, farzandlarning tarbiyasi uchun aliment undirish, ota onalikni tan olish, ota- onalik huquqidan mahrum qilish; va oila nikoh munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa ishlar; mehnat masalalari: ishga tiklash; mehnatga haq to‘lash; ish tashlashni noqonuniy deb topish va yetkazilgan zararni undirish xaqidagi mehnat munosabatlari; boquvchisini yo‘qotganligi va qaramog‘iga olganlik to‘g‘risidagi da’volar; mehnat majburiyatlarini bajarganligi bilan; yo‘l harakati qoidalarini buzganligi uchun va transport halokati to‘g‘risidagi; va boshqa asoslar bo‘yicha; ko‘chirib yuborish haqida: ish joyi va yashash joyidan; tabiat muhofazasi qonunchiligini buzganligi uchun zararni qoplash da’volari, yerga nisbatan mulkchilik huquqi bo‘yicha masalalar va yer bilan bog‘liq boshqa masalalar; masalalar, davlat, mahalla va jamoa tashkilotlardan kelib chiqadigan nizolar; chet el fuqarolarning qo‘shma korxonalari; xo‘jalik ishtirokidagi, jamoa sherikchiligidagi nizolar; aktsionerlarning da’vo arizalari: mulkni xatlashdan ozod qilish; huquqni muhofaza qiluvchi organlar va sudlar tomonidan noqonuniy xatti-harakatlari ustidan zararni undirish; huquq va manfaatlarni himoya qilish; qurbonlarning reabelitatsiyasining siyosiy repressiyalari va boshqa da’vo ishlari. Turli kategoriyalaridagi fuqarolik, shuningdek jinoyat harakatlarni kuzatish hisobot davrining oxirida ham, tugallanmagan ishlar ham hisobot davrida tushgan ishlardan boshlanadi. Hisobot davri davomidagi tugallangan ishlar soni,

da’voni qanoatlantirish yoki rad etish to‘g‘risidagi qarorlarni chiqarishni ko‘rib chiqish soni bilan, tugallangan ishlar soni bilan ko‘rilmay qolgan da’volar bilan boshqa sudlarga o‘tkazgan ishlar bilan belgilanadi. Hisobotda shuningdek, ish ko‘rish muddatlari, miqdori undiruvga qaratilgan summalar va davlat daromadiga to‘langan davlat boji summalari bilan aks ettiriladi. Hisobot fuqarolik ishlari bo‘yicha analitik faoliyatni kuzatish bilan umumiy sud amaliyotini o‘tkazish soni bilan va taqdimnoma kiritish bilan tugallanadi. Shuni kuzatish mumkinki, fuqarolik ishlari bo‘yicha statistik ma’lumotlar hajmi jinoyat ishlarga qaraganda kamroq. Bir tarafdan, bu yetarlicha rivojlanmagan fuqarolik-huquqiy statistika bilan boshqa tomondan sudlarning faoliyatini kuzatish uchun zarur bo‘lgan ko‘rsatkichlar ob’ektiv kamligi bilan bog‘liq. Fuqarolik jamiyati keyingi bosqichi va aholining siyosiy iqtisodiy faolligi sezilarli darajada sud faoliyati doirasidagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarni kengaytirib, u statistik ko‘rsatkichlar, ko‘paytirish va aniqlashtirishga olib kelishi mumkin. Hozirda amalda bo‘lgan statistik asosida oila-nikoh, mehnat, uy-joy va boshqa ko‘plab munosabatlarni muvaffaqiyatli o‘rganish mumkin. Fuqarolik- huquqiy nizolar dinamikasi va hududiy bo‘yicha ko‘rsatkichlarning turli tahlili fuqarolik huquqiy munosabatlarning u yoki bu doirasining ijobiy yoki salbiy tendensiyalarda ko‘rsatish mumkin. Bu munosabatlarni chuqur o‘rganish fuqarolik, fuqarolik protsessi, konstitutsiyaviy, moliyaviy, bank, mehnat, uy-joy, yer munosabatlarni, meros, tadbirkorlik, ma’muriy, jinoyat, jinoyat protsessi va boshqa huquq tarmoqlariga murojaat qilishni talab qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Luneev V.V. Yuridicheskaya statistika. - M.: Yurist, 1999. – 428 s. 2. Madaliyev O.M. Sud statistikasi. O ‘ quv q o‘ llanma. - T.: TDY U I, 2006. 3. Madaliyev O.M. Sud statistikasi: O‘quv qo`llanma. - T.: TDYUI nashriyoti, 2009. – 289 b. 4. Ernazarov Yu.K., Achilov S.M., Ton L.G. Sudebnaya statistika. Uchebnoe posobie. – T.: Izdatelstvo TGYUI, 2009. 5. Ernazarov Yu.K. Ton L.G. Sudebnaya statistika (uchebno-metodicheskiy kompleks). – TGYUI. 2008 g

O'xshashlar

Huquqiy ong va huquqiy madaniyat

Huquqiy ong

Huquqiy munosabatlar

Fuqarolik-huquqiy munosabat

Mahkumlar huquqiy holati