Нутқ маданияти ва ҳуқуқ. Юристнинг нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари - Huquqshunoslik - Referatlar

Нутқ маданияти ва ҳуқуқ. Юристнинг нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128.5 KB

Ko'chirib olish

Нутқ маданияти ва ҳуқуқ . Юристнинг нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари Режа : 1. Нутқ маданияти тушунчаси. 2. Нутқ маданияти – сифат ҳамда нутқ сифати ҳақидаги фан. 3. Ҳуқуқ ва тил, ҳуқуқ ва нутқ ҳамда уларнинг ўзаро боғлиқлиги, муносабатлари, фаолият шакллари. 4. Тил ва нутқ. Тилнинг нутқда истеъмолга кириши. Тил ва нутқ юристнинг тафаккур юритиш қуроли. 5. Нутқ ва унинг турлари. 6. Оғзаки нутқ, унинг хусусиятлари. Оғзаки нутқнинг юрист фаолиятидаги ўрни ва аҳамияти. 7. Нутқ маданияти предмети. Ўқув, к асбий фаолият ва шахсий мулоқотда нутқ маданиятининг аҳамияти. 8. Юристнинг нутқ маданияти.

Таянч сўз ва иборалар: ҳуқуқ ва тил, нутқ ва ҳуқуқ, нутқ маданияти, нутқ маданияти ва ҳуқуқ, юристнинг нутқ маданияти, нутқий чечанлик, тил воситалари, тил – восита, нутқ – фаолият, тил бирликлари, ҳуқуқ маданияти ва нутқ маданияти, давлат тили, ҳуқуқ – мазмун, тил – шакл. Халқимиз фаровонлиги мақсадида давлатчилик ва қонунчилик янада ривожланиб бораётган бир пайтда «Юристнинг нутқ маданияти» фанининг ўқитилиши зарурлигини исботлаб ўтиришнинг ўзи ортиқчадир. Яъни нутқ мадниятини эгаллаш, маданий гапиришга интилиш, фикр маҳсулини матнга тўлақонли тушира олиш маҳорати барча касб эгаларининг, шунингдек, бўлажак юристларнинг ҳам иши ва орзуси бўлмоғи лозим. Бу шубҳасиз, бундан ташқари, ҳозирги кунда нутқ маданияти муаммосини кун тартибига ҳаётнинг ўзи қўймоқдаки, кишилик жамиятининг маданий-маърифийлигини бусиз тасаввур қилиш қийин. Шу сабабли нутқ маданияти, қонуний «нутқ эҳтиёжи» ҳаётий талабга айланиши аниқ. Яна шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, нутқ маданияти мустақиллик туфайли вужудга келган ижтимоий-сиёсий вазият, маданий-маънавий турмуш талаб этаётган ҳаётий ҳодиса ҳамдир. Қолаверса, миллий ҳуқуқшунослик мактабини яратиш, ҳуқуқ маданиятини тарғиб қилиш ва ёшлар онгига сингдириш, уларни миллий мафкура ғоялари билан қуроллантириш, ҳуқуқий демократик жамият қуриш бевосита бўлғуси юрист-кадрларнинг саводхонлигига боғлиқ бўлиши табиийдир. Шундай экан, бўлғуси юристларнинг ихтисосликка оид барча фанлар қаторида «Юристнинг нутқ маданияти» фанини ҳам зарур даражада ўрганишини тақозо этади. Тил ёхуд нутқ юристнинг тафаккур юритиш, фикр баён қилиш қуролидир. Шунинг учун ҳам «Юристнинг нутқ маданияти» фанини бўлғуси юристлар чуқур ва атрофлича ўрганишлари давр талабидир. “Юристнинг нутқ маданияти” фани юридик олий ўқув юртларининг ўқув режасидан ўрин олган бўлиб, бўлажак юристларнинг муомала одоби, тилни ҳис этиш дидини

тарбиялаш каби буюк ғояни ўз олдига бош мақсад қилиб қўяди ва қуйидаги вазифаларни белгилайди: 1. Талабаларни юристнинг нутқ маданияти асосий тушунчалари, мақсади ва вазифалар и билан таништириш. 2. Профессионал юридик нутқда тил воситаларидан мақсадга мувофиқ фойдаланишга ўргатиш. 3. Талабаларнинг юридик ёзма нутқларини шакллантириш ва такомилаштириш. 4. Талабаларнинг юридик оғзаки нутқларини такомилаштириш. 5. Юридик терминларнинг ўзига хос хусусиятлари билан таништириш. 6. Юридик терминлар олдига қўйилган талаб ва мезонлар тўғрисида кўникмалар ҳосил қилиш. 7. Юридик тил ва адабий тил меъёрлари ҳақида маълумот бериш ҳамда кўникмалар ҳосил қилиш. 8. Юриспруденция тармоқларига оид ҳужжатлар тилини ўрганиш ва таҳлил қилиш асосида талабаларнинг ёзма ва оғзаки нутқларини такомиллаштириш. 9. Давлат тилининг лексик-грамматик, имловий ҳамда талаффуз омилларидан вазият ва воқеийлик талабига кўра моҳирона фойдалана олиш қобилиятларини шакллантириш ва ўстириш. 10. Матн тузиш тартиб-қоидаларини билиш; кодекслар, қонунлар, фармонлар, қарорлар ва уларнинг моддалари юзасидан оғзаки фикр юрита билиш; ёзма шарҳлар, изоҳлар, мулоҳазалар ёза олиш қобилиятини шакллантириш. 11. Суд ҳукми, турли тергов ҳужжатлари матнини тузиш асосида талабаларнинг фикрлаш иқтидорини тарбиялаш ва салоҳиятини ривожлантириш. 12. Юридик тилнинг қонуниятлари, сўз бойлиги ва грамматик қурилиши, адабий тил меъёрлари ва нутқ услублари ҳақида маълумот бериш ҳамда булар тўғрисида тушунчалар ҳосил қилиш.

13. Пунктуация ва интонация, уларнинг ёзма ва оғзаки нутқни ифодалашдаги аҳамияти ҳақида, пунктуациянинг ёзма нутқ (матн грамматикаси) билан, интонациянинг эса оғзаки нутқ (матн оҳанги) билан алоқадорлиги ҳақида маълумот бериш: талабаларда имловий ва ишоравий саводхонлик масалалари ҳамда кўникмаларини ҳосил қилиш. 14. Матн, матн турлари, уларнинг тузилиши (грамматикаси) ва матн ҳосил қилувчи воситалар ва омиллар ҳақида тушунча бериш. 15. Нутқ маданиятининг лингвистик ва экстралингвистик омиллари ҳақида тушунча, малака ва кўникма ҳосил қилиш. Нутқ маданияти тушунчаси Нутқ маданияти инсон умуммаданиятининг бир қисми бўлиб, фикрни адабий тил меъёрларига мувофиқ тўғри, эркин, аниқ, мантиқан изчил , ёқимли ва таъсирли баён қилишдир. Нутқ маданияти дейилганда тил бирликларидан, жумладан, луғавий, грамматик ва услубий воситалардан нутқ жараёнида тўғри ва ўринли фойдаланиш назарда тутилади. Нутқ маданияти кишидан тил бойлигини – луғавий бирликлар, грамматика, орфоэпия, орфография, нутқ услублари ва уларнинг ҳар бирига хос хусусиятлар ҳамда меъёрларни юқори даражада билишни талаб этади. Бундан ташқари, нутқ маданияти кишининг шахсий маданий савияси билан ҳам боғлиқдир. Шуни таъкидлаш керакки, тил мустақиллигисиз мустақил давлатни тасаввур қилиб бўлмайди. Шу боисдан тилимиз жозибаси, тилимизнинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни, аҳамияти, нутқ маданияти, нутқ нафосати тўғрисида билим ва кўникмаларга эга бўлишнинг аҳамияти бениҳоя каттадир. Нутқ маданиятининг яна бир жиҳати шуки, фикрни оғзаки ёки ёзма шаклда ифодалашда, албатта, мантиқий изчиликка риоя қилиш муҳимдир. Луғавий-грамматик, услубий меъёрлар адабий тилнинг ҳамма кўринишлари учун хос бўлса, имло ва тиниш белгиларига оид меъёрлар адабий тилнинг фақат ёзма шакли учун, тўғри талаф ф уз меъёрлари эса оғзаки шакли учун хос бўлади.

Тўғри, аниқ, ифодали ва ёқимли сўзлаш учун тил бойликларидан мазмунга мос сўзни танлай олиш қобилиятини такомиллаштириш зарур. Бунинг учун сўзни ўринсиз такрорламаслик, сўз шаклини, гап турини тўғри қўллаш, ҳар бир услубнинг ўзига хос белги ва мезонларини онгли идрок қилиш мақсадга мувофиқдир. Нутқ маданияти сўзловчининг шахсий маданий савияси мезони бўлганлиги учун кишидан катта меҳнат талаб этилади. Бунинг учун нутқда халқ мақолларидан, иборалардан унумли ва ўринли фойдалана олиш; ҳадис, ҳикматли сўзлардан нутқ жараёнида иқтибослар келтира олиш ва уларнинг моҳиятини таҳлил қила олиш маҳоратини такомиллаштириш лозим. Юристлар эса юқорида қайд этилган кўрсатмаларга тўла амал қилишлари билан бирга юридик тилнинг барча меъёрлари ва мезонларини зарур даражада ўзлаштиришлари мақсадга мувофиқдир. Юристлар қонунлар матнларидаги юридик терминлар моҳиятини тўғри англаб етишлари ва уларни ўз ўрнида қўллашга риоя қилишлари зарур. Юристнинг нутқ маданияти тушунчасини яна қуйидагича изоҳлаш ўринлидир: 1. Юристнинг нутқ маданияти юридик тилни, унинг қонун- қоидаларини онгли идрок қилиш асосида юриспруденция доирасида ифодали нутқ туза олиш маҳоратидир. 2. Юристнинг нутқ маданияти фақат тўғри нутқ тузиш эмас, балки уқувлилик ҳамда нутқий чечанликдир. 3. Юристнинг нутқ маданияти тил воситаларидан ўринли фойдаланган ҳолда ҳуқуқ соҳасида мақсадга мувофиқ сўзлаш ва ёза олиш санъатидир. 4. Юристнинг нутқ маданияти бу, аввало, равон ва мазмунли, оддий ва тушунарли фикрлаш маданиятидир. Бўлажак юристларимиз нутқ маданиятининг юқорида эслаб ўтилган талабларига ҳар доим риоя қилишлари лозим. Зеро, ҳозирги замон юристлари нутқнинг маъмурий-буйруқбозлик усули, муомала маданиятидан эмас, балки тил маданиятининг миллий истиқлол ғоялари билан йўғрилган шаклларидан

фойдаланмоқлари зарур. Зўравонликка асосланган собиқ совет тузумида ҳуқуқ-тартибот идораларида фаолият кўрсатган аксарият ходимларнинг нутқида қаматаман, йўқотаман, уруғ-аймоғинг билан қуритвораман каби кўплаб қўпол сўзларнинг қўлланилиши ҳуқуқ-тартибот идораларининг фақат жазоловчи орган бўлганлигидан далолат беради. Мустақиллик эса замонавий юристларнинг ҳуқуқ маданиятининг таркибий қисми бўлган нутқ маданияти, муомала маданияти га , нутқ маданиятига ҳам алоҳида эътибор беришни талаб этмоқда. Лекин ҳозирги кунда ҳам ҳуқуқ-тартибот органларида фаолият кўрсатаётган ходимларнинг нутқида юқоридаги каби сўзлар учраб туришини кузатиш мумкин. Буни оқлаб бўлмайди, албатта. Чунки ҳуқуқ-тартибот органлари ходимлари давлатнинг рамзидир. Уларнинг муомала маданияти юқори даражада бўлиши шарт. Дарҳақиқат, президентимиз томонидан ҳуқуқ маданиятининг давлат сиёсати даражасига кўтарилганлиги ҳуқуқ маданияти билан узвий боғлиқ бўлган нутқ маданиятига бўлган ижобий муносабатнинг ҳам яққол кўринишидир. Одамийликнинг муҳим фазилатларидан бири хушмуомалалик, мулойимликдир. Бу фазилатлар бевосита тилга, сўзга бўлган муносабатда намоён бўлади. Зеро, тилнинг кўрки, ақл-заковатнинг зийнати сўздир. Сўз муқаддас, у фақат эзгуллик, яхшилик учун хизмат қилиши лозим. Юнон файласуфларининг таъкидлашларича, тил ҳар бир ақл соҳиби фазилати хазинасининг калитидир ва ҳар кишининг билими, одоби унинг сўзларидан яққол билиниб туради. Айниқса, юристлар ижтимоий ҳаётда кўпчилик билан мулоқотда бўладилар, ҳар хил тоифадаги кишилар ( гувоҳлар, жабрланувчилар, айбдорлар, жиноятчилар ва б.) билан рўбару келадилар. Тергов ва суд жараёнида ўта эҳтиёткорлик уларнинг тилга бўлган муносабатида яққол намоён бўлади. Қолаверса, юристлар фаолиятини расмий ҳужжатларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Тергов ишлари билан боғлиқ турли баённомаларни тўлдириш, суд ҳукми, айблов нутқини тайёрлаш ва бошқа расмий ҳужжатларни ўта саводхонлик билан ёзиш ҳам уларнинг тил воситаларидан

фойдалана олиш қобилиятига боғлиқдир. Демак, бўлажак юристнинг ўзи моҳир нотиқ, нутқи эса мантиқли ва таъсирли бўлмоғи давр талаби. Лекин ҳозирги кунда юриспруденция тармоқларига оид расмий ҳужжатларни давлат тили қонун-қоидаларига мувофиқ, адабий тил меъёрларига асосланган ҳолда тайёрлаш талаб даражасида деб бўлмайди. Нотариус томонидан тузилган оддийгина «Ҳадя шартномаси», «Олди-сотди шартномаси» каби расмий ҳужжатларда, суд ҳукми матнларида ҳам имловий ва услубий хатолар учрайдики, ҳозирги шароитда бунга бефарқ қараб бўлмайди. Шу боисдан бўлажак юристларнинг нутқ маданиятини юқори даражага кўтариш учун турли мавзуларда ёзма ишлар, хусусан, эркин мавзуларда иншолар ёздириш мақсадга мувофиқдир. Чунки иншо инсон тафаккурини шакллантирувчи асосий воситалардан бири. Иншо фақат адабий қаҳрамонларга бериладиган тавсиф эмас. Балки иншо талабанинг мустақиллик, маънавият, миллий мафкура, миллий истиқлол ғояси тўғрисидаги дунёқарашини ҳам шакллантирувчи воситадир. Ёзма нутқ билан шуғулланмаган талабанинг нутқи ночор, фикрлаш қобилияти паст бўлади. Ёзма иш жараёнида талаба фалсафий мушоҳада қилишга, фикрлашга мажбур бўлади. Фавқулодда ноёб фикрларни ижод қилишга ҳаракат қилади, туғилаётган ҳар бир фикр билан сўзлар уйғунлашувини ҳосил қилишга имконият қидиради. Масалан, оқловчи сўзига нисбатан адвокат терминини қўллаш адабий меъёр эканлигини ҳис этади. Бўлғуси юристларимизнинг нутқ маданиятини такомиллаштириш учун, аввало, сиёсий мавзуларда эркин иншолар ёздириш ( Масалан, «Мустақиллик - ҳуқуқ демакдир», «Хавфсизликка таҳдид нима?», «Терроризм - офат», «Инсон ҳуқуқлари - олий қадрият» ва ҳ.к.), кичик матнлар мазмунини кенгайтириб ёзиш, матнни ислоҳлаш каби машқларни қўллаш мақсадга мувофиқдир. Бундай машқлар биринчидан, талабанинг фикрлаш қобилиятини ўстиришга ёрдам берса, иккинчидан, унинг мантиқий изчил жумлалар, матнлар туза олиш, сўз танлаш малакаларини такомиллаштиради.

Талабаликнинг дастлабки даврларида аксарият талабаларда мустақил жумлалардан матн туза олиш, бир фикрни иккинчи фикрга боғлай олиш малакалари суст бўлади. Сўз бойлиги ночор, сўз қўллаш қобилияти ривож топмаган, тузаётган жумлалари ғализ ва норавон бўлади. Юқорида таъкидлаганимиздек, ёзма иш машқлари бу камчиликларни бартараф этади. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Конституция си , кодекслар, қонунларнинг моддалари мазмунини кенгайтириб ёзиш, ҳар бир модда юзасидан мулоҳазалар, изоҳлар, шарҳлар тузиш машқлари ўтказиш бўлажак юристларнинг саводхон бўлиб етишувига ёрдам беради. Ҳуқуқ ва тил Ҳар қандай ижтимоий алоқа, фикрлашув ва мулоқот, жумладан, барча ҳуқуқий муносабатлар ҳам тил орқали намоён бўлади. Тилсиз фикрни ифодалаш мумкин бўлмаганидек, тил ҳам ўз ифодасини фикрсиз шакллантира олмайди. Бинобарин, ҳуқуқ инсонларнинг асосий эҳтиёжлари ва манфаатларини таъминлайдиган, кафолатлайдиган восита бўлса, тил ана шу ҳуқуқнинг воқе бўлишида, реаллашувида асосий омил бўлиб хизмат қилади. Ҳуқуққа оид ҳар қандай фикр, тушунча, белги, ҳаракат-ҳодиса ва муносабат сўзларда ўз ифодасини топади, яъни сўзлардан, иборалардан, атама ва терминлардан таркиб топган ифода қолипига, ифода шаклига тушмагунча муносабат, ижтимоий алоқа, муомала (фикрлашув) юзага чиқмайди. Фикрнинг, хусусан юридик фикрнинг воқелиги ҳам, мавжудлиги ҳам тилда намоён бўлади. Тилсиз, сўзсиз ҳеч қандай аниқ ва тайёр ҳолдаги юридик фикр бўлмайди. Юридик тилда фикр сўзлар, терминлар ва булар иштирокида тузилган муайян синтактик қурилмалар - гап моделлари орқалигина шаклланади ва нутқда ўз ифодасини топади: тил ҳуқуқнинг «яшаш» шартидир. Шунинг учун ҳам тил ва ҳуқуқ жамиятга хизмат қилувчи

ижтимоий, маънавий-маърифий ва руҳий ҳодисалар ҳисобланади, тил ҳуқуққа руҳ бахш этади. Дарҳақиқат, тил юристнинг тафаккур юритиш қуроли бўлибгина қолмасдан, балки ҳуқуққа оид ўтмиш билимларни ҳозирги авлодга етказиш, ҳуқуқий меъёрлар билан фуқароларни таништириш қуроли ҳамдир. Бугунги бой маънавий меросимиз бўлган ҳуқуққа оид барча билим ва таълимотларнинг мавжудлиги ва "тириклиги" ҳам тил туфайлидир. Демак, ҳуқуқ тармоқларига оид кашфиётларнинг сифати, қонунларнинг устуворлиги бевосита бамисоли уммон бўлган тил воситаларидан моҳирона фойдаланишга ҳам боғлиқдир. Ҳуқуқий демократик жамиятни янада такомиллаштириш сари амалий қадамлар қўйилаётган ҳозирги жараёнда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш, қонунларнинг устуворлигига эришиш, давлат бошқарувининг изчил ва мукаммал тизимини жорий этиш билан боғлиқ ислоҳотлар кетаётган бир пайтда қонунлар тили ва услуби, юридик терминология, юриспруденция тармоқларига оид дарслик ва қўлланмаларнинг "янги авлоди"ни яратиш энг долзарб масалалардан бўлиб турибди. Мустақил давлатчилигимиз янада такомиллаша бораётганлиги туфайли инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ хилма-хил қонунларнинг қабул қилиниши, ўз навбатида, ҳуқуққа оид минглаб янги терминларнинг юзага келишига ҳам сабаб бўлмоқда, чунки ижтимоий ҳаётда ҳар қандай тушунча ёки ҳодисанинг туғилиши унинг инъикоси сифатида терминларнинг бойишига сабаб бўлади. Бироқ юзага келаётган ҳуқуққа оид тушунчалар, тилда сўз ёки термин сифатида ўз инъикосини топар экан, улар миллий тилнинг ўз қонуниятлари асосида ифодаланмоғи ва шаклланмоғи шарт. Айтайлик, танланаётган ва кундалик мулоқотга кириб бораётган юридик терминлар воқеа-ҳодиса ва белги-тушунчаларнинг аниқ номини ифодалаяптими, бошқа тиллардан ўзлашаётган терминларнинг ўзбек тилидаги муқобили адабий тил меъёрларига мувофиқ келаяптими ёки йўқми? Бу масалалар юристлар билан филологлар ҳамкорлигида ўзининг аниқ ечимини топса, мақсадга мувофиқ

бўлади. Бўлажак юристларимизнинг давлатчилик, қонунчилик ҳамда юриспруденция тармоқларига оид билимларни давлат тили заминида, шу тилнинг ўзига хос қонуниятлари, услубияти ва терминологияси билан узвий боғлиқ ҳолда ўрганмоқлари ҳаёт тақозосидир. Давлатимизда ҳуқуқий ислоҳотлар ўтказилаётган ҳозирги шароитда қонунлар тили ва услуби, ҳуқуқ терминологияси муаммолари ҳамда замонавий юристнинг нутқ маданияти масалалари муҳим аҳамиятга эга. Ҳар қандай ислоҳотлар қонунларни ўзгартирмасдан амалга оширилмайди, бу эса ўз-ўзидан, янги-янги тил бирликлари (сўз ва терминларнинг) ва шаклларнинг ривож топиши учун замин ҳозирлайди. Қонун тилида нотўғри қўлланилган биргина товуш, қўшимча ва сўз, ҳатто, биргина тиниш белгиси қўпол мазмуний ва услубий хатоларни, нуқсонларни, ғализликларни келтириб чиқаради. Масалан, Бу воқеаларнинг барчаси менга ёд. Бу воқеаларнинг барчаси менга ёт. Мисолда келтирилган ёд ва ёт сўзлари пароним, яъни талаффузи ва шакли бир-бирига яқин сўзлар бўлса-да, маънолари ҳар хилдир. Уларнинг ўрнини алмаштириб қўллаш гапнинг мазмунини тубдан ўзгартириб юборади. Ёки қуйидаги мисолга эътиборни қаратайлик: 1. Ўлим йўқ, шафқат. 2. Ўлим, йўқ шафқат. Кўриниб турибдики биргина вергулнинг ўрнини алмаштириш нафақат услубий хато ҳисобланади, балки жиноятни юридик баҳолашда ҳам кечириб бўлмайдиган хатоларни келтириб чиқаради. Шунинг учун ҳам юристларимиз тергов ҳужжатларини ёзишда, қонун лойиҳаларини тайёрлашда, суд ҳукми матнларини тузишда ўта зийрак ва зукко, билимдон ва эҳтиёткор бўлмоқлари лозим. Чунки тергов, суд жараёни билан боғлиқ ҳужжатлар ёхуд қонунлар моддаларининг ҳар бирида инсон тақдири ётади. Шундай қилиб, ҳуқуқ ва тил бир жараённинг икки томони бўлиб, ҳуқуқ мазмун бўлса, тил ўша

мазмуннинг воқе бўлишидаги воситадир. Мазмун билан шаклнинг уйғунлашуви эса ақл соҳибининг қобилиятига боғлиқ бўлади. Тил ва нутқ Юридик тил ва юридик нутқ тўғрисида фикр юритишдан олдин тил ва нутқ ҳодисаларининг ўзига хос хусусиятларини билиб олиш ўринли. Тил ва нутқ бир-биридан фарқ қиладиган, лекин ўзаро алоқадор икки ижтимоий, руҳий-маънавий ҳодисадир. Яъни тил алоқа қуроли, фикр баён қилиш воситаси бўлса, нутқ сўзловчининг тил воситаларидан фойдаланиш жараёни ва шундай жараён натижасида юзага келадиган фаолиятдир. Бу икки ҳодисани қиёслаганда орадаги фарқлар янада ойдинлашади. Яъни, бир аудиторияда етмиш талаба ўтирган бўлса, уларнинг гаплашадиган тиллари бир бўлса-да, лекин нутқлари етмиш хил бўлиши табиий. Бирининг нутқи салоҳиятли бўлса, иккинчисиники эса мутлақо талаб даражасида бўлмаслиги мумкин. Тил фақатгина алоқа воситаси бўлиб қолмасдан, балки дунёни кўриш, эшитиш, билиш, идрок этиш воситаси ҳамдир. Бундан ташқари, тилнинг руҳий ва эстетик ҳодиса эканлигини ҳам ёддан чиқармаслигимиз зарур. Тил бамисоли - уммон. Унда барча фикрлар учун «либос» лар топилади. Лекин тилнинг жозибаси, камалак мисол товланиши бевосита нутқ орқали, нутқ жараёнида юз беради. Баъзан нутқ жараёнида тилнинг жозибаси, жилоланиши, мўъжизакорлиги юзага чиқмай қолиши мумкин. Шу боис нутқ соҳиби сўзларнинг ўз ва кўчма маъноларини тўла англаши, ҳар бир сўзнинг услубий мезонларини, маъно қирраларини онгли идрок этиши талаб этилади. Зеро, ҳазрат Навоий “Маҳбуб ул-қулуб” асарида тўғри таъкидлаганларидек, “Тил мунча шараф била нутқнинг олати (қуроли)дур ва ҳам нутқдурки, агар нописанд зоҳир бўлса, тилнинг офатидур 1 ”. Тилни халқ яратади, нутқ эса шахсий бойлик саналади. Ҳар ким ўз қобилияти, сўз бойлиги, шахсий фикрлаш лаёқатига қараб гап тузади ва 1 Алишер Навоий. Асарлар, XIII том. Маҳбубул-қулуб. Т., 1966, 60-бет.

сўзлайди. Шунинг учун ҳам нутқ олдига ниҳоятда улуғ бир талаб қўйилади: ўйнаб гапирсанг ҳам, ўйлаб гапир. Зеро, нутқ (сўз) ақлнинг тарозиси, ақлнинг ўлчови. Дарҳақиқат, нутқимизнинг салоҳияти тил қоидаларини яхши ва зарур даражада билишимизга боғлиқдир. Юридик тил ва унинг ўзига хос хусусиятлари Юриспруденция тармоқларига оид орфографик, лексик, грамматик ва услубий хусусиятлар юридик тилдир. Таниқли ҳуқуқшунос олим профессор А.Х.Саидов таъкидлаганидек, “Юридик тил – кўпминг йиллик тараққиёт ва кўп авлодлар тажрибаси маҳсули 2 ”. “.... Ҳуқуқ ривожланишининг тарихий тажрибаларини ўзида мужассам қилган юридик тил инкор этиш мумкин бўлмаган қадрият, ҳуқуқий маданиятнинг ажралмас қисмидир 3 ”. Юридик тил адабий тилнинг таркибий қисми, ўзига хос кўринишга эга тил бўлиб, асосан, қонунчилик ва расмий доирада қўлланилади. Яъни юридик тил ўзига хос луғавий бирликлари, гап қурилиши, услубий жиҳатлари ҳамда ҳуқуққа оид тушунчаларни ифодаловчи терминлари билан ажралиб туради. Барча ҳуқуқ манбалари юридик тилда ёзилади. Тергов жараёни, суд, адвокат фаолияти, қонунлар ифодаси ҳам юридик тил асосида ўз инъикосини топади. Юридик тил ўз моҳиятига кўра бир неча турларга, яъни қонун тили, илмий юриспруденция тили, суд тили, ҳуқуқшунос-педагог тили, ҳуқуқшунос- публицист тили, прокурор тили, адвокат тили каби гуруҳларга бўлинади 4 . Юриспруденция тармоқларига оид лексик-грамматик хусусиятлар умумийлиги билан бир-бирига яқин турса-да, лекин ўзига хос хусусийликларга ҳам эга бўлади. Масалан, фуқаролик суди фаолиятида қўлланиладиган (тараф, тарафларнинг тортишуви, даъво қўзғатиш, ҳал қилув қарори, даъвони таъминлаш) терминлар жиноят суди фаолиятида 2 Саидов А., Саркисянц Г. Юридик тил ва ҳуқуқшунос нутқи. Т., “Адолат”, 1994, 5-бет. 3 Саидов А., Юридик тил хусусиятлари. // Қонун ва тил. Т. 1997, 64-бет. 4 Қаранг: Саидов А.Саркисянц Г. Юридик тил ва ҳуқуқшунос нутқи. Т., “Адолат”, 1994, 5-бет.

қўлланилувчи терминлар ( фирибгарлик, геноцид, номусга тегиш, терроризм) дан тубдан фарқ қилади. Бадиий услуб ва сўзлашув услубида бадиий образли сўзлар, тасвирий воситалар, фразеологик бирликлар кенг қўлланилса-да, бироқ юридик тил расмий хусусиятга эга бўлганлиги учун унда бундай тил воситаларини қўллашга эҳтиёж туғилмайди. Чунки юридик тилнинг бирламчи белгиси унинг расмий бўёққа эгалигидир. Қатъийлик, мантиқийлик, қисқалик, аниқлик каби хусусиятлар юридик тилнинг нуфузини белгиловчи меъёрлардир. Юридик тил ҳар хил беўрин қайтариқлар, сўз такрорлари, тушунилиши қийин ифодалар ҳамда ортиқча сифатлашлар, кўчма маъноли сўзлардан холи бўлиши лозим. Айниқса, юридик тилнинг таркибий қисми бўлган қонун тили гап қурилиши жиҳатдан тушунилиши енгил бўлиши ва оддий фуқаро ҳам тез тушуниб оладиган талабларга жавоб берадиган бўлиши шарт. Маълумки, қонун – жамиятни тартибга солиб турувчи восита, у инсон манфаатлари ва эҳтиёжларига хизмат қилади. Қонуннинг мазмуни, моҳияти, сифати, нуфузи тил қоидаларига нечоғлиқ риоя этилишига ҳам боғлиқдир. Қонуннинг устуворлиги ҳам унинг адабий тил меъёрлари асосида тузилиши билан белгиланади. Адабий тил меъёрларига тўлиқ жавоб бермайдиган қонун мазмунан ва мантиқан тушунарсиз бўлади. Қонун тили давлатнинг расмий юридик тили бўлиб, давлат билан фуқаролар ўртасидаги “муомала”, “мулоқот” воситасидир. Қонун фақат юристлар ёки ҳуқуқ соҳасидаги мутахассислар учун қабул қилинмайди, балки у давлатнинг барча фуқаролари учун тегишли бўлади. Шу боис қабул қилинаётган қонунларнинг тузилиши имкон қадар содда, иложи борича ғализликлардан, ноаниқликлардан холи бўлиши лозим. Қонун мантиқан изчил бўлмас экан, унинг амалиётга тадбиқ этилиши ҳам қийин кечади. Қонунлар мантиқан изчил бўлиши учун адабий тил меъёрлари асосида тузилиши шарт. Биз ҳар куни қонун қабул қилмаймиз.

Сифатли ишланган ва тайёрланган қонунлар парламент тасдиғидан ўтгач, бир неча йилларга хизмат қилади. Қонуннинг устуворлик даражаси ҳам унинг сифатидадир. Сифат эса юридик тилга қатъий риоя қилиш маҳсулидир. Юридик тилда ўзлашмаган хорижий сўзлар ва терминлар қўланилишига йўл қўйиб бўлмайди. Ўзлашган терминлар бундан мустаснодир. Ўзбек тилида муқобили бўла туриб хорижий терминларни қўллаш ҳам ўзини оқламайди. Агар юридик тушунчаларни ифодалаш учун ўзбек тилида унга муқобил сўз ёки термин топилмаса, таржимада ортиқча сунъийликка бормасдан хорижий терминларни қўллаш мақсадга мувофиқдир. Бу қоида жаҳон фанида қабул қилинган тил қонунияти ҳисобланади. Бироқ илмий-юриспруденция тилида умумхалққа тушунарли бўлмаган, фақат юристлар, ҳуқуқшунос олимларга тушунарли бўлган сўзлар ва терминлар қўлланилиши мумкин. Бу илмий услубнинг талабидир. Масалан, алиби - жиноят қилинган пайтда (лаҳзада) жиноятчининг бошқа жойда бўлиши; ратификация – халқаро шартномани имзолаш; симуляция - ўзини ёлғондан касалликка солиш; юрисдикция – судлов ишларини олиб бориш ҳуқуқи ва ҳ.к. Юридик тилда шевага оид сўзлар, жаргонлар, ўзлашмаган сўзлар, ўта образли ибораларни қўллашга йўл қўйилмайди. Қонун тили юридик тилнинг ўзаги, туб “мағзи” ҳисобланади 5 . Қонун тилининг асосий белгилари қуйидагилардан иборатдир: а) аниқлик; б) қисқалик; в) шахссизлик; г) расмий буёқдорлик; д) холислик; е) мантиқий изчиллик; ё) барқарорлик. Қонун тилининг энг муҳим меъёрларидан бири аниқлик бўлиб, тушунчанинг моҳияти қонун моддаларида тўлақонли ифодаланиши ва мамлакатнинг ҳар бир фуқароси кимлигидан, қайси касб эгаси бўлишидан, маълумотидан қатъий назар тезда англаб етиши зарур. Қонунлар тузилиши содда, аниқ, равон ва ҳаммабоп бўлиши шарт. Аниқликка эришиш учун қонун ижодкорлари адабий тил меъёрларига амал 5 Кўчимов Ш.Н. Тил ва қонунчилик техникаси.// Қонун ва тил. Т., 1997, 114-бет.

қилмоқлари лозим. Бунинг учун, аввало, гапда сўзларнинг одатдаги тартибига риоя қилиниши талаб этилади, яъни қонун тилида инверсия (гапда сўзлар тартибининг ўзгартирилиши)га йўл қўйилиши аниқликка путур етказади. Ўзлаштирилиши қийин бўлган сўзлар ва терминларни қўлламаслик ҳам аниқликни таъминлайди. Қисқалик қонун тилининг асосий белгиларидан биридир. Имкон қадар қонун моддалари таркиби сиқиқ, содда ва муфассал бўлиши зарур. Қисқа жумлаларда кенг маъно-мазмунни ифодалаш ҳам қонун матнининг тез англаб олинишини таъмин этади. Албатта, бунда эллипсисга йўл қўйилмайди, яъни гап бўлаклари туширилмайди. Чунки қонун моддалари таркибидаги гап бўлакларининг туширилиши қонуннинг моҳиятига салбий таъсир этади. Қонун моддалари таркибида ҳар қандай мазмунни иложи борича содда гаплар орқали ифодалашга, қўшма гап турлари (мураккаб қўшма гап, аралаша қўшма гап)ни мумкин қадар ишлатмасликка ҳаракат қилиш зарур, чунки қонун ижодкорлари қўшма гап қонуниятини ҳар доим ҳам чуқур билавермайди, натижада услубий хатолар юзага келади. Услубий хатолар қонунлар моҳиятини тушуниб олишни қийинлаштиради. Қонун тилининг яна бир ўзига хос белгиларидан бири шахссизлик дир . Яъни қонун моддаларининг кесими мажҳул нисбатдаги феъллар билан ифодаланади. Феълнинг мажҳул нисбатида объект маълум бўлса-да, субъект номаълум бўлади. Масалан, Ҳамма судларда ишлар очиқ кўрилади. Ишларни ёпиқ мажлисда кўриб чиқишга фақат қонунда белгиланган ҳолларда йўл қўйилади (Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида”ги қонуни, 55- бет). Келтирилган мисоллар таркибига мен, сен,у; биз, сиз, улар каби кишилик олмошларидан бирини қўллаб бўлмайди. Шунинг учун ҳам қонунлар шахс (мен, сен, у; биз, сиз, улар) сиз бўлади, чунки ҳар бир қонун жамият ва давлат номидан ифодаланади. Яъни ҳар бир қонун замирида халқнинг хоҳиш-истаги ўз ифодасини топган бўлади.

Қонунлар адабий тилнинг расмий услуб ида тайёрланади. Шунинг учун қонунлар таркибидаги тил воситалари – луғавий бирликлар, терминлар, феъл нисбатлари, феъл майлларининг расмий бўёқдорлиги ҳар бир моддага расмийлик белгисини беради. Масалан, Барча фуқаролар Конституцияда белгилаб қўйилган бурчларини бажарадилар (Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, 47-модда) Бу мисолдаги фуқаролар сўзи ўрнига унинг синонимлари (одам, инсон, шахс, киши)дан бирини ёки бурч сўзи ўрнига унинг синонимлари (вазифа, топшириқ)дан бирини қўлласак расмийлик белгиси сусаяди. Расмийлик бўлмас экан, қонуннинг кучи ҳам йўқолади. Шу боис қонун ижодкорлари расмий услубнинг лисоний хусусиятларини зарур даражада ўзлаштиришлари талаб этилади. Расмий услубдаги қонунларда қатъийлик ўз инъикосини топган бўлади. Шу боис қонунларни маълум бир мамлакатда яшовчи барча фуқаролар иккиланмасдан, муҳокама қилмасдан бажаришлари шарт бўлган давлат ҳужжатидир. Қонунлар фақат қабул қилингунга қадар муҳокама қилиниши мумкин, лекин қонуний кучга киргандан кейин бажарилиши шарт бўлган давлат амридир. Қонунлар тили холислик белгисига ҳам эга бўлиши зарур. Қонун олдида ҳамма тенгдир деган қоиданинг ўзи қонуннинг холислигини таъминлайди. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида ягона фуқаролик ўрнатилади (Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, 21- модда). Бу модда ўз моҳиятидан ташқари ҳеч кимга ҳеч қандай қўшимча имтиёз берилмайди деган тушунчани англатади. Шунинг ўзи ҳам холисликни белгилайди. Мантиқий изчиллик ҳам қонун тилининг асосий белгиларидан биридир. Яъни шакл билан мазмун мантиқан мувофиқ бўлиши зарур. Адабий тил меъёрларига риоя қилинмаган, грамматик жиҳатдан нотўғри тузилган қонунлар мантиқий изчил бўлмайди. Қонунчилигимизда баъзи бир қонун моддалари таҳрир талабдир. Масалан, Гумон қилинувчи,айбланувчи,судланувчи қуйидаги ҳолларда айбсиз деб топилади

ва реабилитация этилиши лозим...(ЖПК,83 модда).Мазкур модда таркибидаги топилади ва реабилитация этилиши лозим ифодалари уюшиқ бўлаклардир. Шундай экан, бу ифодалар бир хил шаклда, яъни қуйидагича берилиши керак: Гумон қилинувчи,айбланувчи,судланувчи қуйидаги ҳолларда айбсиз деб топилиши ва реабилитация этилиши лозим ... Қонун тилининг яна бир белгиси унинг барқарорлигидир. Қонунларнинг қатъийлиги унинг барқарорлигини, турғунлигини белгилайди, шунинг учун қонун моддаларини ҳар ким ўзича ўзгартиришга йўл қўйилмайди. Юридик тил нафақат қонунларга, балки бошқа барча меъёрий ҳужжатларга ҳам тааллуқлидир. Ҳуқуқ манбаларининг асосий турларидан бири ҳуқуқий-меъёрий актлар бўлиб,бундай қонун ҳужжатлари ҳам бир неча кўринишларга эга бўлади. Фармонлар, қарорлар, фармойишлар, буйруқлар, йўриқномалар, низомлар; маҳаллий давлат ҳокимияти идораларининг қарорлари ва ҳоказо. Бу қонун ҳужжатлари ҳам ўзига хос лексик-грамматик, услубий ўзига хосликларга эга бўлиб, бундай ҳужжатларнинг тил қурилиши ҳам адабий тилнинг талабларига асосланади. Шу сабабдан ҳам юридик олий ўқув юртлари талабаларининг касбий тайёргарлик даражаси нафақат ихтисослик билан боғлиқ фанларни, балки юридик тилни ҳам давлат тили асосида юқори даражада ўзлаштиришни талаб этади. Оғзаки ва ёзма юридик нутқ Нутқ тил воситалари орқали сўзлашиш, муомала жараёнидир. Сўнгги йилларда нутқ кишилар тил орқали бир-бири билан муомала, алоқа қилишнинг усули деб қаралиши ҳам фикримизни тасдиқлайди. Тил умумийлик, нутқ эса хусусийлик белгилари билан фарқланадиган ижтимоий ҳодисалар бўлиб, иккаласи ҳам жамиятга хизмат қилади. Нутқ оғзаки ва ёзма кўринишларга эга бўлади. Бироқ нутқнинг бу икки кўриниши бир-биридан баъзи жиҳатлари билан фарқланади. Оғзаки нутқ

сўзловчи – прокурор, суд, адвокат, терговчи гапириб турган лаҳзадагина мавжуд бўлади, сўзлаш жараёни тугаши билан оғзаки нутқ ҳам тугайди. Лекин нутқ таъсирида берилган маълумот, ахборот, ҳукм тингловчи онгида узоқ вақтгача сақланиши, тингловчи – айбдор, гувоҳ, судланувчи хулқига, қалбига таъсир этиши табиий. Юридик оғзаки нутқ хусусиятлари, асосан, қуйидагилардан иборат: 1. Юридик оғзаки нутқ коммуникатив жараён билан бевосита боғлиқ бўлади. Оғзаки нутқ тезкорлик билан амалга ошади, шунинг учун ҳар қандай юрист ифодалаётган фикрига мос сўзни, гапни танлай олиш қобилиятини шакллантириб бориши мақсадлидир. Баъзан суд жараёнида прокурор, суд ёки адвокат воқеийликка, айтилиши лозим бўлган фикрга, ҳодисаларни далиллашга мос, мувофиқ сўз топа олмай қолади. Оғзаки нутқ тайёргарликсиз, яъни фавқулодда юзага келади, шунинг учун киши ўз нутқида воқеийликдан узоқроқ сўзни ишлатиб юбориши ҳам мумкин. Натижада айтилган нутқ нишонга бориб тегмайди, кўзланган мақсад амалга ошмай қолади. Оғзаки нутқ жараёнида одам бир вақтнинг ўзида фикрлайди ҳамда сўзлайди, шунинг учун воқейликка мос сўзларни танлашга деярли имконият бўлмай қолади. 2. Оғзаки нутқда гап қурилишини ақл назорат қилиб боради. Бунда хотиранинг роли катта. Агар хотира суст бўлса, оғзаки нутқда гап тузилиши, сўз бирикмалари ўзаро мантиқан ва грамматик жиҳатдан боғланмай қолади. 3. Юридик оғзаки нутқ, асосан, таҳрир имкониятидан маҳрум бўлади. У қандай шаклда намоён бўлган бўлса, шундайлигича тингловчига етиб боради. 4. Юридик оғзаки нутқда такрорлар, қайтариқлар кўп учрайди. 5. Юридик оғзаки нутқнинг луғавий таркиби ёзма нутққа нисбатан кам бўлади. Олмошлар, юкламалар, модал сўзлар, бош ва тушум келишигидаги отлар кўпроқ ишлатилади. Оғзаки нутқда эллипсисга йўл қўйилади, яъни нутқнинг тежамкор бўлиши учун баъзи гап бўлаклари туширилади. Тўлиқсиз гаплар кўп қўлланади.

6. Юридик оғзаки нутқда сўзловчининг фаол нутқий ҳаракати пауза (тўхтам), оҳанг, урғу, унлиларнинг чўзиб талаффуз этилиши; турли хил жест (имо-ишора)лар, мимика (қиёфанинг ўзгариши)лар фикрнинг тингловчига етиб боришида муҳим аҳамият касб этади. 7. Оғзаки нутқда талаффузнинг аҳамияти катта. Гапга усталикни талаффуз равонлигидан айрича тасаввур этиб бўлмайди. Нўноқ талаффуз тергов жараёнида, суд жараёнида, айниқса, суд ҳукми ўқилишида нохуш вазиятни келтириб чиқариши мумкин. Суд ҳукми ўқилаётганда ҳар бир сўз, ҳар бир термин ёки ҳар бир гап равон талаффуз этилиши шарт. Токи ўқилаётган ҳукм давлат номидан ифодаланаётгани аниқ билиниб турсин. Оғзаки нутқни шакллантириш ва такомиллаштириш кўпроқ ёзма нутқнинг такомилига боғлиқ. Ёзма нутқ юқори даражада бўлмас экан, оғзаки нутқ кўнгилдагидек бўлмайди. Ёзма нутқда эса тил воситаларини танлаш ва қўллашга тўлиқ имконият бўлади. Ёзма нутқни хоҳлаганча таҳрир қилиш мумкин. Ёзма нутқда оғзаки нутқдаги каби ҳаяжон бўлмайди, нотиқ шошилмасдан, ўйлаб нутқ тузади. Шу сабабдан ҳам ёзма нутқ оғзаки нутқдан кўра равон, аниқ ва изчилроқ бўлади. Ҳар қандай нутқни хоҳ у бадиий,хоҳ у илмий ёхуд расмий бўлсин ёзма равишда ифодалаш иншо дейилади.”Иншо нотиқлик санъатининг бир қирраси,санъат ичра санъатдир” 1 . Афсуски, сўнгги йилларда олий мактаб тизимида, ҳатто ўрта мактабларда ҳам иншога эътибор сусайди.Юристларнинг ёзма ишлари ҳақида ҳеч ким ўйлаб ҳам кўрмади. Ёзма нутқи равон бўлмаган юристнинг фаолиятини тасаввур қилиш қийин. Ёзма юридик нутқ барқарор ва қатъий бўлади, у ҳар доим аввалдан ўйланади ҳамда матнга туширилади. Таниқли юристларнинг ҳеч бири ёзма нутқини такомиллаштирмасдан юқори мартабага эришмаганлар. Ёзма юридик нутқ оғзаки юридик нутқнинг ривожига бевосита таъсир этади. Оғзаки юридик нутқ, асосан, ёзма юридик нутқ асосида ривожланади. 1 Нусратулло Атоулло ўғли Жумахўжа. Истиқлол ва она тилимиз. Т., “Шарқ”, 1998, 72-бет

Ёзма машқлар – бамисоли тафаккур машқларидир. Бирор воқеийлик ёки ҳодиса тўғрисида фикрлаш ёзма машқлар орқали такомиллашади. Ёзма нутқ машқлари муайян мавзу доирасида , айтайлик , бирор бир содир этилган жиноятнинг илдизларига етиб боришда бевосита фикрлашга мажбур этади. Шу жараёнда юристлар “Етти ўлчаб бир кесиш”га амал қиладилар. Ёзма нутқ билан доимий шуғулланадиган юрист доим ўйлаб гапиришга одатланади. Юрист ёзма нутқ билан муттасил шуғулланмас экан, унинг ёзма нутқи билан оғзаки нутқи ҳеч ҳам мувофиқлашмайди. Агар суд ҳукми етарли далилланмаса, суд томонидан тайёрланган ҳукмни қайта ишлаш, қонун доирасида қайта пишитиш; изоҳланмай қолган ўринлар, аниқ бўлмай қолган ҳолатларнинг мантиқан изчил бўлиши учун, янада тушунарли бўлиши учун матнни ислоҳ қилиш мумкин. Бундай ислоҳ қилиш юридик ёзма нутқнинг тадрижий, кетма-кет, тартибли ва сифатли бўлишига асосланган бўлиб, грамматик қоидалар билан амалга ошади. Юридик ёзма нутқда қиёслаш, таққослаш, сабаб-оқибат, шарт, аниқловчи каби муносабатларни ифодаловчи қўшма гап турларидан фойдаланилади. Одатда, процессуал ҳужжатлар тузадиган ҳуқуқ-тартибот органи ходими ўз фикрини ёзма равишда ифодалашдан аввал нутқ предметини, объектини аниқлайди, яъни юридик ишни очишда, жиноятни адолатли ҳал қилишда зарур ва керакли маълумотларни тўплайди. Бундай процессуал жараёнда юристнинг ҳуқуқий фикрлаш доираси, билими, далилларни исботлаш даражаси, юридик касбий тайёргарлиги катта аҳамият касб этади. Қонун доирасида ҳақиқат аниқлангач, асосий фикр юридик матн сифатида ўз инъикосини топади, матннинг шаклланишида ўзбек юридик тил қонуниятлари асосий омил бўлиб хизмат қилади. Матнни тайёрлаётган ҳуқуқ-тартибот органи ходими тергов натижалари ёхуд ҳукм мазмунини тўлақонли ёритиш учун лисоний конструкцияларга, юридик терминларни ўз ўрнида қўллашга алоҳида аҳамият беради. Ёзма юридик нутқни грамматик жиҳатдан тўғри тузиш ва терминлар ҳамда сўзларнинг муқобилини танлай олиш учун ҳам назарий билим, ҳам

юридик мавзулар юзасидан ёзма машқлар муҳим ўрин тутади. Юристларимиз мунтазам равишда ёзма машқлар олиб боришлари натижасидагина ёзма нутқ борасида муҳим кўникма ва малакаларга эга бўлишлари мумкин. Ҳуқуқ-тартибот органларида фаолият кўрсатаётган ходимларнинг юридик ҳужжатларни тайёрлашларида хатоларга йўл қўйишининг асосий сабаби ҳам грамматик қоидаларни етарли ўзлаштирмаганлиги, ёзма нутқда ифодалаш малакасининг сустлигидир. Бунинг учун турли мавзуларда юридик ҳужжатлар тайёрлаш юзасидан мунтазам машқлар олиб бориш кўзланган натижаларни беради. Ёзма юридик нутқ олдига, асосан, қуйидаги талаблар қўйилади: 1. Ҳар бир сўз ёхуд термин, ҳар бир гап, жумла юридик мазмунни тўлиқ ифодалашга ва муаллиф мақсадини очишга хизмат этиши шарт. 2. Ёзма юридик нутқ имкон қадар содда ва аниқ, изчил ва мантиқли ифодаланиши лозим. 3. Ёзма нутқда ўз ифодасини топаётган фикр — юристнинг тафаккур маҳсуллари далилланган, исботланган, қонун доирасида ўз ечимини топган бўлиши зарур. 4. Ёзма юридик нутқда фикрлар расмий услуб доирасида содда ва равон, тушунилиши енгил баён этилиши керак. 5. Ўрганилган ишлар (жиноят ёки фукаролик)нинг хулосаси муқаддима ва асосий қисм билан боғланган бўлиши лозим. Шундагина чиқарилаётган хулосалар, шунингдек ҳукмлар асосли бўлади. 6. Тушунилиши қийин бўлган юридик терминлардан иложи борича фойдаланмаслик, агар матнда фақат юристлар ёки мутахассислар учун тушунарли бўлган терминлар қўлланилса, бундай юридик терминларга изоҳлар ва шарҳлар бериб борилиши мақсадлидир. 7. Рус тилидаги қонунлардан андаза олиш, таржима қилиш қонун моддалари мазмунига, моҳиятига салбий таъсир кўрсатади. Шунинг учун таржималардан мутлақо воз кечиб, ҳар қандай юридик ҳужжатларни миллий тил қоидалари асосида тайёрлаш мақсадга мувофиқдир.

“Ҳуқуқ ва тил муаммоси предметлараро тадқиқотларда янги йўналиш бўлиб, бу соҳада ҳал этилмаган ва баҳсли масалалар жуда кўп. Лекин шуниси шубҳасизки, барча турдаги юридик фаолият учун тилни бенуқсон билиш шартдир” 1 . 1 Саидов А.Х. Ёзма ва оғзаки юридик тил (нутқ). Қонун ва тил. Т., 1997, 77-бет

Адабиётлар : 1. Аҳмедов А.А. Нотиқлик санъати. – Т.: Ўқитувчи, 1967. 2. Бахтиёр Омон. Сиёсий етакчининг ноиқлик маҳорати. – Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Бегматов Э.А. Нотиқнинг нодир бойлиги . – Т.: Ўзбекистон, 1984. 4. Бегматов Э.А. ва б. Ўзбек нутқи маданияти очерклари. – Т.: Фан,1988. 5. Бегматов Э.А., Маматов А. Адабий норма назарияси. – Т.: Фан, 1999. 6. Воинова М.Г. Культура речи юриста. - Т.: ТДЮИ, 2003. 7. Жуманиёзов Р., Салимоа С. Ғоявий тарбияда нотиқлик санъати. – Т.: Ўзбекистон, 2002. 8. Жуманиёзов Р. Нутқий маҳорат. – Т.: Адолат, 2005. 9. Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1972. 10. Ликас А.Л. Культура правосудия. – М.: Юридическая литература, 1990. 11. Миртожиев М., Маҳмудов Н. Тил ва маданият. – Т.: Ўзбекистон, 1992. 12. Рустамов А. Сўз хусусида сўз. – Т.: Ёзувчи, 1987. 13. Тожиев Ё. ва б. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари. – Т.: ТошДУ, 1994.

O'xshashlar

Адабий тилнинг функционал услублари ва юристнинг нутқ маданияти

Нутқ маданияти ва тилнинг тасвирий воситалари

Нутқ маданияти адабий тил меъёрлари аспектида

Ҳуқуқ фанининг таълим-тарбиявий вазифалари ( Хукук фанининг таълим - тарбиявий вазифалари )

Суд нотиқлиги санъати