Нутқ маданияти ва тилнинг тасвирий воситалари - Huquqshunoslik - Referatlar

Нутқ маданияти ва тилнинг тасвирий воситалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

Нутқ маданияти ва тилнинг тасвирий воситалари Режа: 1. Тасвирий ифодалар − нутқ безаги 2. Мақол ва иборалар − нутқ кўрки 3. Сўз маъноларининг кўчиши−нутқнинг таъсирчанлигини оширувчи восита сифатида 4. Синонимларнинг нутқда қўлланилиши 5. Нутқий равонликни бузувчи баъзи омиллар 6. Тиниш белгиларининг услубий вазифаси 7. Кириш сўз ва кириш бирикмаларнинг услубий хусусиятлари 8. Эвфемизмлар ва уларнинг услубий роли

Юристлар ҳар доим расмий услуб сўзларидан фойдаланади дейиш бир томонламадир. Юристлар сўзга бой, сўзга чечан, ифодали нутқ туза олишлари учун тилнинг турли тасвирий воситаларини зарур даражада билишлари шарт. Фикрни тўла қонли ифодалаш учун мантиқий фикрлаш билан бирга айни фикр ифодаси учун фавқулодда мувофиқ ва мақсадли сўзларни топа олиш тасвирий воситаларга эҳтиёжни келтириб чиқаради. Бундан келиб чиқадики, сўз қўллашда хатоликка йўл кўйиш, мазмунга путур етказади. Бир сўзга бутун бошли воқеалар, муайян даврнинг маъною мазмунини сингдира олиш нотиқдан тилнинг тасвирий воситаларидан мақсадга мувофиқ ифодаларни танлай олишни талаб этади. Лекин тасвирий воситалардан зўрма-зўраки, керак бўлган-бўлмаган ўринда фойдаланиш ярамайди. Уларга нотиқ зарурат туғилгандагина мурожаат қилиши лозим, акс ҳолда ноўрин қўлланган тил воситалари нутқнинг қимматини ошириш ўрнига унга салбий таъсир кўрсатиши ҳам мумкин. Тасвирий ифодалар − нутқ безаги Нутқнинг таъсирчанлигини оширувчи асосий воситалардан бири тасвирий ифодалардир. Тасвирий ифода - предмет ёки воқеа ва ҳодисаларни ўз номи билан эмас, балки уларнинг ўзига хос белги-хусусиятларини тасвирий усул орқали ифодалаш жараёнидир. Масалан, оқ олтин - пахта, оқ олтин ижодкорлари - пахтакорлар, кумуш тола - пилла, ҳақиқат қўрғони - суд органи, ҳаётимиз қомуси - Конституция, жамиятнинг яраси - ўғри ва фоҳишалар, ҳуқуқ посбонлари - юристлар, жаҳон банкининг ватани - Швейцария ва ҳ.к. Тасвирий ифодалар услубий восита сифатида нутққа образлилик, кўтаринкилик, таъсирийлик бахш этади, жамият тараққиёти талабларидан келиб чиқиб нотиқнинг луғат бойлигини оширади, нутқини безайди. Айниқса, юристлар фаолиятида, жумладан, адвокатларнинг нутқ жараёнида

такрорлардан, ортиқча қайтариқлардан қочиш имконини беради. Бўлғуси прокуратура ходимларини, судларни, адвокатларни сўзамолликка, тингловчини эса фалсафий мушоҳада этишга ундайди. Шунингдек, парафразалар (тасвирий ифодалар) фақат жозибадорлик ва образлилик, нутқни бойитиш, унинг мазмунини кўтариш учунгина эмас, балки жамиятнинг олға қадам қўйишга тўсқинлик қилаётган иллатларни фош қилиш, улардан кулиш ва уларга нисбатан қарши курашга чақириш мақсадида ҳам қўлланилади. Бинобарин, тасвирий ифодалар предмет, воқеа- ҳодисаларнинг ўз номи орқали юзага чиқмаган муҳим хусусиятини тасвирлаб, бўрттириб, изоҳлаб ва тўлдириб кўрсатишда нутқий восита ҳисобланади. Ҳар қандай маърифатли одам ўз фаолиятида тасвирий ифодалардан ўринли ва унумли фойдаланса, унинг оғзаки ва ёзма нуқти безанади, таъсирчан бўлади. Ваҳоланки, тасвирий ифодалар нутқий восита сифатида оғзаки нутқимизга ҳам, ёзма нутқимизга ҳам чирой бахш этади. Қолаверса, парафразалар тилимиз бойлиги, маъно имкониятларининг нақадар кенглигини кўрсатувчи омиллардан бири ҳисобланади. Тилда сўз маъноларининг ўзгариши тасодифий бўлмай, балки жамият тараққиёти билан чамбарчас боғлиқ қонуний ҳодисадир. Жамият тараққиёти натижасида вужудга келган янги предмет ёки ижтимоий ҳаётда вужудга келаётган тушунчалар ҳар доим ҳам янги сўзлар орқалигина ифодаланмай, балки предметнинг маълум белги-хусусиятларини, ўзига хос томонларини очиб берувчи сўзнинг маънолари орқали ҳам тасвирланади. Шунга кўра, сўз маънолари кўчади. Сўз маъноларининг кўчган ҳолда қўлланилиши тилнинг луғат бойлигини оширувчи омиллардан ҳисобланади. Бундан ташқари, сўзларни кўчма маънода қўллаш нутқ равонлиги, ифода мазмундорлигини таъминловчи, образлилик яратишга хизмат қилувчи муҳим восита сифатида ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Тилда сўз маънолари метафора, метонимия, синекдоха ва вазифадошлик йўллари (усуллари) орқали кўчади. Бу усуллар тилшуносликда

янги сўз ҳосил қилувчи воситалар тарзида қайд этилади. Тасвирий ифодалар (парафразалар)нинг ҳосил бўлишида ҳам ушбу усуллар алоҳида рол ўйнайди. Масалан: оқ олтин -пахта, қора олтин-нефть ёки дала маликаси маккажўхори (метафора усулида); ўзбек романчилик мактабининг асосчиси, ўзбек адабий тилининг асосчиси, ғазал мулкининг султони (метонимия), чарм қўлқоп эгаси, жамиятнинг яраси (синекдоха) кабиларда муайян предметга хос белгининг номи бошқа предметдаги белгига ном сифатида кўчирилган. Шу асосда тасвирий ифодалар тизими бойиб бораверади. Ҳар қандай номни бошқа ном билан алмаштириш парафраза бўлавермайди. Алмаштирилган ном билан тасвирий ифода (парафраза) ўртасида мазмуний жиҳатдан қандайдир боғлиқлик, алоқадорлик, яқинлик бўлиши керак. Шу билан бирга, номи алмаштирилаётган нарсанинг муҳим аҳамиятли томони, хусусияти тўғрисида тингловчида аниқ тасаввур ҳосил бўлиши лозим. Ана шундагина у ҳақиқий парафраза бўла олади. Масалан, ҳуқуқ посбонлари, пайғамбар ёши, юртбоши, мўйқалам соҳиблари, мустақиллигимиз меъмори. Мақол ва иборалар − нутқ кўрки Нутқ кўрки бўлган мақоллардан фойдаланиш нотиқнинг сўз бойлигини янада орттиради, унинг нутқини ўткир ва таъсирли қилади, унга бадиий жиҳатдан сайқал беради. Мақолларни чуқур мушоҳада этсангиз , уларга бутун-бутун китобларнинг мазмунига тенг маъною мазмун сингдирилган бўлади . Ўзбек халқ оғзаки ижоди намуналари орасида нутқ маданиятини пухта эгаллашга, тилнинг қадр-қиматини чуқур англашга даъват этувчи мақоллар кенг ўрин олган. Бу турдаги мақолларда сўзнинг сермаъно ва ўткир, фикрнинг қисқа ва ихчам бўлиши каби муҳим фазилатлар ўз аксини топган. Масалан, Тилга эътибор - элга эътибор. Тилга ҳурмат - элга ҳурмат. Халқ сўзи - денгиз тўлқини. Тил - қиличдан ўткир.

Кўпгина мақолларда тилёғламалик, ортиқча сафсатабозлик қораланади; ихчам, қисқа, лекин маъноли гапириш, ростгўй ва ширин сўзлаш улуғланади. Масалан, Кўп билган оз сўзлар, оз сўзласа ҳам соз сўзлар. Кўп сўзнинг ози яхши, оз сўзнинг ўзи яхши. Оз сўзла, кўп тингла. Мақоллар киши англатмоқчи бўлган маънони образли қилиб ифодалаш учун хизмат қилади, нутқнинг таъсирчанлигини таъминлайди. Бундан ташқари, фикрни алоҳида таъкидлаш учун хизмат қилади ва унинг сиёсий ва маънавий ўткирлигини оширади, ғоят мураккаб ҳодисаларнинг моҳиятини ойдинлаштиради, фикрнинг нишонга тегишини таъмин этади. Маънавий-ахлоқий мазмунга эга бўлган хилма-хил, ранг-баранг мақоллар услубий вазифаси жиҳатидан ҳам ўзига хос хусусиятга эга бўлади. Мақолларда кенг ва теран ғояни қисқа, ихчам шаклда ифодалаш кишиларни нутққа эътибор бериш ва талабчан бўлишга ўргатади, тўғри ва мантиқий фикрлашга ёрдам беради, мушоҳадага ўргатади. Мақоллардан фойдаланишда уларнинг тушунарли бўлиши, ўз ўрнида тўғри ишлатилишига, нутқнинг аниқ ва таъсирчан қилишига эътибор бериш лозим. Мақолларни нотўғри, бузиб ишлатиш ҳам уларнинг маъносига путур етказади. Нутқий таъсирчанлик фразеологизмларни қўллаш билан ҳам вужудга келади. Оддий сўзга нисбатан фразеологизмлар (иборалар)да таъсирчанлик кучли бўлади. Масалан, Боя қишлоқдан дадаси келди. Дадаси нимадандир асаби бузилиб, қовоғидан қор ёғиб келди-ю, ўғли билан кўришиб бўлмасданоқ Воҳид Миробидов қўнғироқ қилди (О. Ёқубов). Бу гапдаги хафа маъносини ифодаловчи қовоғидан қор ёғиб фразеологизми фикрнинг таъсирчанлигини оширган. Фразеологизмлар заминида узоқ ўтмишда бўлиб ўтган воқеа- ҳодисалар, турмуш ҳақиқати инсон онгида мужассамлашган, сайқаллашган образларнинг тасаввурлари сиқиқ, синтактик қолиплашган бўлиб, авлоддан- авлодга мерос бўлиб келган. Фикримизнинг исботи учун мисолларга мурожаат этайлик: бир ёқадан бош чиқарди, шайтонга дарс беради,

чучварани хом санама, темирни қизиғида бос, сувга олиб бориб суғормай келади, бели оғримаганнинг нон ейишини қара, тегирмонга тушса бутун чиқади, отдан тушса ҳам эгардан тушмайди, тўйдан олдин ноғора чалма, тепа сочи тика бўлди, кўзи тўрт бўлди ва ҳ.к. Фразеологизмларнинг мақолга айланган қисми халқ ақл-идрокининг маҳсули, унинг ҳукми, кўп асрлик тажрибалари, турмушдаги турли воқеа- ҳодисаларга ақлий муносабати натижасидир. Донишмандларнинг таъкидлаш лар ича, "Халқ мақоли-халқнинг мулкидир. Мақол қайғуси - халқ қайғуси, мақол ғазаби - халқ ғазаби, мақол кулгуси - халқ кулгуси ва мақол кинояси - халқ кинояси демакдир". Ҳаётда инсонлар гоҳо севинади, қувонади, гоҳо қайғу, аламли кечинмаларга дучор бўлади. Ана шундай турли-туман руҳий ҳолатларга, теварак-атрофдаги воқеа-ҳодисаларга муносабатда кишилар ўз нутқларида тайёр ҳолдаги қолиплашган ибораларга мурожаат этадилар. Чунончи, ўтирса ўпоқ, турса сўпоқ дейди (бирор айб топиб камситиш), ўл десанг ўлади, тирил десанг тирилади (гапга кирадиган киши ҳақида), бурнидан булоқ бўлди (зое кетди, татимади ), она сути оғзидан кетмаган ( ҳали ёш, тажрибасиз ), пешонаси тақ этиб деворга тегди (ўз билганидан қолмай, охири ҳоли танг бўлди), ўз ёғига ўзи қовурилди (руҳий азоб чекди), баланд охурдан ем еган (димоғдор), арқонни узун ташлади (бирор ёмон, ноўрин ишнинг оқибатини кутиш), тарвузи қўлтиғидан тушди (мақсади пучга чиқди), қулоғидан кун кўринади (жуда озғин, бетоб одам ҳақида) ва ҳ.к. Сўз маъноларининг кўчиши−нутқнинг таъсирчанлигини оширувчи восита сифатида Маълумки, сўзлар нутқда ўз маъносидан ташқари кўчма маънода ҳам қўлланади. Сўзнинг кўчган маънолари нутқни кўплаб маъно товланишлари билан таъминлайди. Юристлар ҳам ўз нутқларида сўзларнинг ўз маънолари қаторида кўчма маъноларидан унумли ва ўринли фойдалана олиш

маҳоратларини эгаллашлари мақсадга мувофиқ бўлиб, уларнинг нутқлари шу асосдагина жозибали бўлади. Нотиқ сўзларни ўз маъносида ишлатиш билан бирга, бирор воқеа- ҳодиса моҳиятини яққолроқ ва аниқроқ очиб бериш учун сўзларнинг турли маъно товланишларига мурожаат қилади. Сўзнинг кўчма маънолари туфайли нотиқ нутқининг таъсирчанлиги таъминланади. Тилда сўзнинг кўчма маънолари ҳамда уларнинг нарса ва воқеийликка бўлган муносабатига қараб бундай лисоний ҳодисалар қуйидагича номланади: метафора, метонимия, синекдоха, вазифадошлик. Метафора Нутққа образлилик эмоция (турли ҳис-туйғулар) бериш учун нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ўхшашликка асосланиб, сўзлар ва ибораларнинг кўчма маънода қўлланилиши метафора дейилади. Уйғун ва Иззат Султоннинг "Навоий" драмасидан келтирилган қуйидаги парчага мурожаат қилайлик: Навоий: Кўзимнинг нури кел, тоза гулим, кел! Кунгил боғида сайроқи булбулим. кел! Биз бу мисралардаги кўзимнинг нури, тоза гул, сайроқи булбул бирикмаларини тўғри маънода тушунмаймиз, балки улар орқали Навоийнинг севгилиси - Гулини тушунамиз. Ёки, кишининг ёшлигини ғунча , йигитлик даврини умрнинг гули каби сўзлар бирикмаси билан; ўлди сўзини хазон бўлди, сўлди каби сўзлар билан алмаштириш мумкин. Чунки бу сўзлар англатган маънолар ўртасида қандайдир умумийлик мавжуд. Метафоранинг нутқда қай даражада услубий вазифа бажариши бевосита шу кўчим учун асос бўлаётган ўхшашликнинг моҳияти билан ҳам боғлиқдир. Метафоралар очиқ ўхшатиш натижасида вужудга келса, у асосан, номинатив вазифани бажаради. Шунингдек, метафоралар нутқда лексик

воситаларни тежаш вазифасини бажаради. Масалан, оҳу кўз, мармар билак метафорик бирикмалари оҳу кўзидай чиройли кўз, мармардай оппоқ билак маъноларини ифодалайди. Ушбу маъноларни метафорик ифодалаш натижасида кўзидай, чиройли, оппоқ сўзларининг қўлланилмаслиги сабабли маълум миқдорда нутқнинг таъсирчанлигини кучайтирганлигини сезиш мумкин. Метонимия Бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган икки предметдан биринчисининг номи билан иккинчисини аташ ҳодисаси метонимия дейилади. Метонимияда бирор нарса ёки тушунча бошқа ном билан ифодаланади, бироқ бу номлаш нарса ва тушунчалар ўртасидаги ўхшашликка эмас, балки улар ўртасидаги яқинликка, алоқадорликка асосланади. Шу жиҳати билан метонимия метафорадан фарқланади. Метонимиянинг бир қанча кўринишлари бўлиб, улардан кўп қўлланиладиганлари қуйидагилардир: 1. Машҳур адибларнинг номлари асарлари ўрнида қўлланади. Масалан: Навоийни ўқидим. Ойбекни мутолаа қилмоқда. Фузулийни олдим қўлимга, Мажнун бўлиб йиғлаб қичқирди, Ва Навоий тушиб йўлимга, Фарёд билан ўрнидан турди. Лермонтовни ташламадим ҳеч, Ахир қўлга олдим Ҳофизни. Пушкин менга кўрсатди ҳар кеч, Йиғлаб турган бир черкас қизни (Ҳ. Олимжон)

2. Маълум ҳудуд - қишлоқ, шаҳар, мамлакат, давлатда яшаб турган кишилар маъносини шу ҳудудга, мамлакатга ёки давлатга кўчирилади. Ўкирган арслон каби кўк гумбазни титратиб, Поль Робсон қўшиқ айтар, тинглайди бутун олам. (Ғ.Ғулом) Бу мисрадаги олам сўзи одамлар, кишилар маъносида қўлланган. Бутун қишлоқ билади. Марғилон кўчиб чиқди. Зал гуриллаб кулиб юборди. Бу мисолларда қишлоқ, зал сўзлари одамлар маъносида қўлланган. Синекдоха Қисмнинг номи билан бутунни аташ ёки аксинча, бутуннинг номи билан қисмни аташ ҳодисаси синекдоха дейилади. Масалан, Хўжаликда туёқлар сони камайиб кетганлиги учун мутасадди шахслар жиноий жавобгарликка тортилдилар. Боғдаги олмалар суғорилди. У тирноқ қа зор. Келтирилган мисоллардаги туёқлар сўзи чорва моллар и ёки қўйлар сўзлари ўрнида қўлланган бўлса, олмалар сўзи дарахтлар сўзи ўрнида, тирноқ сўзи эса фарзанд маъносида қўлланган. Синонимларнинг нутқда қўлланилиши Умумий маънолари бир хил бўлиб, қўшимча маъно нозикликлари, ҳиссий бўёқдорлиги, услуб хусусиятлари билан фарқланувчи сўзлар синонимлар дейилади. Синонимларнинг мавжудлиги тилнинг бебаҳо бойлиги ҳисобланади. Синонимлар сўз маъносидаги белги даража кўлами, ҳиссийлиги, нутқнинг маълум бирор тури учун хосланганлиги билан ажралиб туради. Синонимлардаги бу хусусият фикрни бутун нозиклиги билан ифодалай олиш имкониятини яратади. Масалан: юз, бет, чеҳра, жамол, афт, башара, турқ, ё ноқ, рухсор, ораз синонимик қаторидаги ҳар бир сўз ўз услубий нозикликларига эга.

Чеҳра, жамол, ё ноқ, ораз, рухсор сўзлари маънодаги ижобийлик даражасини ифодаласа , афт, башара, турқ сўзлари эса салбий бўёқдорлиги билан ажралиб туради. Бундан ташқари, синонимлар кенг ёки тор доирада қўлланиши билан ҳам бир-биридан фарқ қилади. Яъни, ёлғиз ва танҳо синонимларидан ёлғиз кенг доирада қўлланилса, танҳо тор доирада, китобий нутқдагина ишлатилади. Шунингдек, шахс сўзи, асосан, расмий услуб учун хос бўлса, инсон сўзи бадиий услуб учун хос ҳисобланади. Чунки шахс сўзида унинг бошқа синонимлари (киши, одам, башар)га нисбатан расмийлик маъноси бўртиб туради. Синонимларнинг яна бир хусусияти шундаки, баъзан бир синонимик қатордаги сўзларнинг бири бирикиб келган сўзга иккинчиси мутлақо бирикиб кела олмайди. Масалан, вазифа ва бурч сўзлари синонимлар бўлса-да, лекин бурч сўзи ўрнида ҳар доим ҳам вазифа сўзини қўллаб бўлмайди. Чунки вазифа сўзига нисбатан бурч сўзида муҳим , масъулият маънолари кучлидир. Яъни фуқораларнинг бурчлари бирикмасида фуқароларнинг вазифалари бирикмасига нисбатан расмийлик бўёғи юқоридир. Шунинг учун ҳам синонимларни қайси сўз билан бирикиб маданий нутқ меъёрларига мос маъно ифодалай олишини ҳисобга олган ҳолда , мантиқан танлаб ишлатиш нутқнинг услубан равон бўлишини таъминловчи муҳим восита ва нутқий маданийликнинг талаби ҳисобланади. Услублараро лисоний чегарани билмаслик ҳам хатоларни юзага келтиради. Масалан, қамалсин ва озодликдан маҳрум этилсин каби сўз ва терминлар синонимлар ҳисобланади. Уларнинг умумий маъноси битта. Лекин маъно ифодалаши жиҳатдан улар кескин фарқланади. Қамалсин сўзи умумистеъмолдаги оддий бетараф маъноли сўз бўлса, озодликдан маҳрум этилсин термини расмий услуб учун хосланган бирикмали терминдир. Синонимларнинг нутқий вазифаси чексиз. Синонимларнинг нутқда бажарадиган вазифаларидан бири нутқнинг эстетик таъсирчанлигини, нафосатни таъминлашдир. Нутқнинг эстетик таъсирчанлигини таъминлаш,

аввало, сўз қўллаш маҳорати натижасида юзага келади. Бинобарин, нутқнинг гўзаллиги жумлаларни ихчам, мазмунли, оммабоп, грамматик жиҳатдан адабий тил меъёрларига мос ҳолда тузишдан бошлаб, унда қўлланаётган сўзларнинг мантиқан бирикиб кела олиши, тугал бир маънони ифодалашга бекаму кўст хизмат қилишигача бўлган мураккаб жараённи ўз ичига олади. Нутқ эстетикаси фикр ифодалаш жараёнидаги ҳар бир ҳолатни ҳисобга олишни, фикрни аниқ ифодалаш учун хизмат қиладиган сўзларни топиб қўллашни талаб этади. Фикрни аниқ ифодалаш имконияти эса тилдаги бошқа сўзларга нисбатан синонимларда кучли. Синонимларнинг услубий хусусиятларини ўзаро фарқлаган ҳолда нутқда улардан ўринли фойдаланиш ҳам нутқнинг эстетик таъсирчанлигини таъминловчи омиллардан бири ҳисобланади. Чунки ҳар бир нутқ тури (бадиий, расмий, илмий) тилнинг мавжуд лексик воситаларидан маълум бир қисмини шу нутқда қўлланиши учун мослашишига олиб келади. Бу эса синонимларнинг нутқлараро таснифланиши учун замин яратиб беради. Агар тилдаги ҳамма сўзлар бир маънони ифодаловчи битта сўзлардан иборат бўлганда эди, ҳар бир нутқ турининг ўзига хос бўёқдорлиги, жозибадорлиги ҳам бўлмасди. Тил оддий фикр ифодалашдан иборат бўлиб қолган бўларди. Тилнинг эстетик вазифаси чегараланарди. Шу маънода синонимлар тил ва нутқ учун катта имкониятлар яратувчи лексик воситалар бўлиб, уларнинг услубийлик хусусиятини ҳисобга олган ҳолда нутқда ўринли қўллаш нутқнинг эстетик жозибадорлигини ошир увчи асосий омиллардан биридир. Нутқий равонликни бузувчи баъзи омиллар Тил ҳодисаларини онгли идрок этмаслик турли услубий хатоларни келтириб чиқаради. Камчилик тилда эмас, балки нутқда учрайди. Сабаби нутқ индивидуал характерга эга бўлиб, барча сўзловчиларнинг тилдан

мақсадга мувофиқ тарзда фойдаланиши бир хил бўлмайди. Бу сўзловчининг фикрлаш ихтидорига ва ифодалаётган фикрига муносиб ва мувофиқ тил воситаларини танлай олиш салоҳиятига бевосита боғлиқдир. Нутқ маданияти сўз ва сўз бирикмаларини ўз ўрнида ишлатиш, жумлаларни грамматик жиҳатдан адабий тил меъёрларига амал қилган ҳолда тузиш, фикрни лўнда, ихчам шаклда ифода этишни талаб қилади. Сўз нутқ ҳосил қилишнинг бош омили. Шундай экан, аввало сўз танлаш, сўзларнинг нутқий имкониятларидан ўринли фойдаланиш маданий нутқдан талаб қилинадиган биринчи шартдир. Нутқнинг мазмун ва моҳиятига мос сўзни топиш ва мақсадга мувофиқ қўллаш катта меҳнат маҳсули ҳисобланади. Бу тил қоидаларини яхши билиш, сўз танлаш ва уни нутқда қўллаш жараёнида фикрнинг мантиқий йўналиши ва моҳиятини тўғри англаш зарурлигини талаб этадиган жараёндир. Сўздан тўғри фойдаланиш, сўзни ўрнида ишлатиш нутқнинг мантиқийлиги ва мақсадга мувофиқлигини таъминлайди. Бинобарин, сўзнинг ифодалилик кўлами кенг. Тилдаги ҳар бир сўз маълум бир ўринда шу сўз ифодалайдиган бош маънога қўшимча равишда, ҳали одамлар илғаб ололмаган қўшимча маъно нозикликларини ҳам бера олади. Тилда мавжуд бўлган ҳар бир сўз ўз луғавий маъносига эга. Лекин бу ҳол сўзни батамом тавсифлай олмайди. Чунки сўз матнда ўз луғавий маъносини бутунлай йўқотиши, биз англамаган маъноларни ифодалаши мумкин. Сўзнинг турли жилолари матнда юзага чиқади. Сўз матнда қўлланилганда луғавий маъно ифодалаганидек грамматик маъно ҳам ифодалайди. Матнда қўлланаётган ҳар қандай сўз луғавий ва грамматик маънолари билан шу матндаги бошқа сўзларга ҳамоҳанг келсагина жумла равон, фикр мазмундор, ифодали ва таъсирчан бўлиб, бундай нутқ услубан сайқал топган бўлади. Сўзни нутқда ноўрин қўллаш, беҳуда такрорларга, қайтариқларга йўл қўйиш нутқ жозибасини бузади ва мазмунга путур етказади.

Натижада фикрнинг мазмуни тингловчиларга тушунарсиз бўлиб қолади. Шунинг учун сўзларни танлаш ва уни нутқда ўринли қўллаш кишидан катта мушоҳада ва маҳорат талаб этади. Лекин сўз танлаш ва уни нутқ жараёнида ўринли ва тўғри қўллашда қийинчиликлар туғдирувчи турли луғавий бирликлар ҳам мавжуд. Маънодош ва кўп маъноли сўзларни нг фарқларини онгли идрок этиш , пароним ва дублетларни, диалектизмларни, илмий терминлар ва касб-ҳунарга оид сўзларни нутқ жараёнида мақсадга мувофиқ қўллаш нотиқдан ақлий салоҳиятни талаб қилади. Жумладан, синонимлар ҳамма вақт ҳам нутқда бири бажарадиган вазифани иккинчиси бажара олмаслиги мумкин. Масалан: инсон, киши, одам, башар, шахс сўзлари синонимлардир. Лекин мазкур синонимик қатордаги сўзларнинг ўрнини ҳар доим ҳам алмаштириб бўлмайди. Қиёслайлик: Инсон ва қонун бирикмаси ўрнида киши ва қонун, одам ва қонун, башар ва қонун ёки шахс ва қонун бирикмаларини ишлатиб бўлмайди. Демак, матнда ҳар бир сўзнинг ўз ўрни бўлар экан. Ёки, жавобгар шахс, юридик шахс, жисмоний шахс бирикмалари таркибида қўлланган шахс сўзи ўрнида уларнинг синонимларини қўллаш ҳам услубий ғализликларни келтириб чиқаради. Бундан ташқари, сўзни танлаш ва қўллашда унинг адабий тил учун меъёрийлиги асосий мезон ҳисобланади. Ҳар қандай нутқ аввало адабий тил меъёрларига мослиги билан гўзал бўлади. Нутқда адабий тил учун хос бўлмаган сўзларни ишлатиш нутқнинг таъсирчанлигини йўқотади. Сўзлар ва грамматик шаклларнинг адабий меъёрга мос равишда қўлланилмаслиги нутқнинг мантиқий изчиллигини йўқотади. Нутқ мазмуни ва таъсирчанлигини бузувчи омиллар асосан қуйидаги ҳолатларда вужудга келади: а) сўзларни нутқда ўз ўрнида қўлламаслик, айниқса, синонимлар ва паронимлардан нутқда ўринли фойдаланмаслик; б) жумлаларни грамматик қонун-қоидалар талабига мувофиқ туза олмаслик оқибатида;

в) ортиқча такрорларга йўл қўйилганда; г) нутқ услублар и га хос меъёрларни онгли идрок этмаслик натижасида. Тиниш белгиларининг услубий вазифаси Тиниш белгилари услубий вазифа бажаради. Шу сабабадан ҳам ёзма матнда фикр аниқ, равон ва тушунарли бўлиши учун улардан ўринли фойдаланиш лозим. Тиниш белгилари ёзувда, асосан, синтактик бўлинишни кўрсатиш ва шу билан бирга фикрни тўғри ифодалаш учун қўлланилади. Шунингдек, тиниш белгиларидан ҳис-ҳаяжонни ошириш, айрим сўзларга янги, қўшимча маъно бериш учун ҳам қўлланилади. Ҳар бир тиниш белгиси ўзига хос услубий вазифа бажаради. Жумладан, вергул ёзма нутқни ихчам шаклда ифодалашга ёрдам беради. Қиёсланг: Самарқанд вилоятининг Каттақўрғон туманидаги “Мойбулоқ“ жамоа хўжалиги. Самарқанд вилоят, Каттақўрғон туман, “Мойбулоқ“ жамоа хўжалиги. Иккинчи гапдаги вергуллар биринчи гапдаги -нинг, -даги шакллари ўрнида келиб, услубий ихчамликни ҳосил қилган. Вергулни ўз ўрнида ишлатмаслик мантиқий хатога, нутқ ғализлигига сабаб бўлади. Масалан: У жиноятчи одам эмас. У жиноятчи, одам эмас. Мисолдан кўринадики, иккинчи гапда бир вергулнинг ортиқча қўлланганлиги гапнинг мазмуни, оҳанги ва мантиғининг тубдан ўзгаришига олиб келган. Биринчи гапда сўзловчининг ижобий фикри ифодаланган бўлса, иккинчи гапда сўзловчининг салбий муносабати бўрттириб кўрсатилган. Яъни биринчи гапда шахснинг жиноятчи эмаслиги ифодаланган бўлса, иккинчи гапда эса шахснинг жиноятчи ва яхши одам эмас лиги ифодаланган. Қир-адирларда лола гуллар очилди гапида лола сўзидан кейин вергул қўйилса, лоладан ташқари, бошқа гуллар ҳам очилганлиги англашилади. Ёки: Эй табиб, қўй, боқма дардим бедаволардан бири (Муқимий) гапида қўй сўзидан кейинги вергул тушириб қолдирилса, мазмун тамоман ўзгариб, услубий ғализлик ҳосил бўлади.

Вергул гапнинг маъносига, шунингдек, тузилишига ҳам таъсир қилиши мумкин. Қиёсланг: Акбар, кетди. Бу гап орқали муаллиф Акбарга кимнингдир кетганлигини хабар қилаяпти. (Акбар - ундалма вазифасида). Агар бу гапда вергул тушириб қолдирилса, Акбар кетди, яъни Акбарнинг ўзи ҳақида хабар берилиб, икки бош бўлакли гап ҳосил бўлади. Яна қиёсланг: Аҳмад, кутубхоначи шу ерда. Аҳмад кутубхоначи шу ерда. Биринчи гапда икки киши, иккинчи гапда эса бир киши ҳақида сўз боради. Тиниш белгиларидан тиренинг услубий роли ҳам катта. Бу белги бадиий ва сўзлашув услубида кўп учрайди. Матнда ихчамлик учун грамматик шакллар ўрнида ишлатилади: Тўғри бўл - бехавотир бўласан гапида тире -са -нг шакли ўрнида ишлатилган, синтактик вазифа бажарган. Яхши ошини ер, ёмон - бошини мақолида эса тире синтактик- услубий вазифа бажарган. Тире ер сўзи ўрнида келиб нутқни тежашга ёрдам берган. Қўштирноқ бирор сўзнинг кўчма маънодалигини ёки унинг қочирим, киноя мақсадида ишлатилганлигини кўрсатиш учун хизмат қилади. Масалан, Республикамиздаги айрим прокурорлар терроризмнинг турли кўринишларига қатъий чоралар кўраётган бўлсалар, айрим “прокурорлар” бу ишга совуққонлик билан қарамоқдалар. Кириш сўз ва кириш бирикмаларнинг услубий хусусиятлари Киритмалар сўз ёки сўз бирикмаси шаклида бўлиб, сўзловчининг ўзи баён этаётган фикрга бўлган турли муносабатини билдиради. Улар барча нутқ услубларида қўлланилади. Киритмалар мазмунан бутун бир гапга ёки унинг бўлагига тегишли бўлган ишонч, тасдиқ, гумон, истак, таажжуб, таъкид, тахмин маъноларини ифодалаш учун хизмат қилади. Масалан: Гувоҳ, эҳтимол , бу воқеаларни тўлиқ эслай олмас. Тўпланган далиллардан сўнг жиноятчи, албатта, қилмишларини бўйнига олади.

Киришлар гап тузилишини бузмайди, айтилаётган фикрга янги далил ҳам қўшмайди, балки шу фикрга нисбатан сўзловчининг муносабатини, кучли ҳаяжонланганини билдиради. Шунинг учун ҳам бундай гаплар кўпроқ бадиий ва сўзлашув услубида учрайди: Бахтимга , онажоним омон бўлсин. Яхшиси , гувоҳларни юзлаштириш лозим. Илмий услубда бизнингча, унингча, демак, хулоса қилганда, биринчидан, иккинчидан каби кириш сўз ва кириш бирикмалар фаол ишлатилса; расмий иш услубида асосан, фикран, баъзан, зарур, керак каби кириш сўзлар кўпроқ қўлланади. Баъзи кириш сўзлар ва кириш бирикмалар гапдаги бошқа бўлаклардан тўхтам билан ажратилади ва ўзининг алоҳида оҳангига эга бўлади. Киришларнинг гапдаги ўрни ҳам маълум услубий аҳамиятга эга. Улар гап бошида келганда айтилаётган фикрга қатъий муносабат ифодаланади: Албатта , топшириқни бажарамиз. Ифодаланган фикрнинг мазмунини кучайтириш учун киришлар такрор ишлатилиши мумкин: Афсуски , минг афсуски , жиноятчи қочиб улгурди. Эвфемизмлар ва уларнинг услубий роли Эвфемизм тилнинг ифода ва услубий воситаларидан бири саналади. Айтиш ноқулай ёки ноўрин бўлган сўз ёки ибора ўрнига ишлатиладиган "пардали" сўз ёки ибора эвфемизм дейилади. Масалан, бўғоз хотин деб айтиш сўзлашувда ҳам, адабий тилда ҳам ноқулай бўлганлиги учун унинг ўрнида иккиқат, оғироёқ, ҳомиладор, юкли каби эвфемистик сўзлар ишлатилади. Худди шунингдек, нутқ вазиятига қараб туғди ўрнида кўзи ёриди, аҳмоқ ўрнида ақли йўқ, кар ўрнида қулоғи оғир, ўғри ўрнида қўли эгри каби иборалар қўлланилади. Ўзбек тили турли эвфемистик ибораларга бой бўлиб, муомалада уларнинг ҳар хил кўринишлари кенг ишлатилади.

Баъзи эвфемизмлар бир асосий тушунчани ифодаласа-да, лекин улар ўзларига хос маъно нозикликлари ва кишиларнинг бир хил тушунчага турлича муносабатда бўлишларини кўрсатиши жиҳатидан фарқланиб туради. Масалан, ўзбек тилида ўлим тушунчасини ифодалаш учун ишлатиладиган вафот қилмоқ, жони узилмоқ, жон бермоқ, қазо қилмоқ, оламдан ўтмоқ, кўз юммоқ, мангулик уйқусига кетмоқ, бандаликни бажо келтирмоқ, омонатини топширмоқ каби эвфемизмлар услубий бўёғи билан бир-биридан фарқланади. Тилда азалдан қўлланиб келган эвфемизмлардан ташқари, муайян нутқ вазияти талаби билан яратилган эвфемизмлар мавжуд. Бу хил эвфемизмлар тилдаги мавжуд сўзларга нисбатан контекстуал синоним бўлади. Кўпгина ҳолларда эвфемистик ифодаларнинг маъноси матнда очилади ва улар услубий вазифа жиҳатидан муаллиф ёки асар қаҳрамони назарида қўпол туюлган сўз, иборани юмшоқ, силлиқроқ шаклда ифода қилиш вазифасини бажаради. Масалан: - Аввал эсон-омон қутулиб олсин (А.Мухтор). Раънони эгасига топширмагунимизча, - деди Нигор ойим, - қуйилмайдиганга ўхшайди (А.Қодирий). Бу мисолларда туғмоқ сўзи ўрнида қутулиб олмоқ, эрга бермоқ сўзи ўрнида эгасига топширмоқ каби эвфемистик маъно касб этган бу иборалар нутқий одоб нуқтаи назаридан қўлланилиб, матндан ташқарида бутунлай бошқа маъно а нг латиши мумкин.

Адабиётлар 1. Аҳмедов А.А. Нотиқлик санъати. – Т.: Ўқитувчи, 1967. 2. Бахтиёр Омон. Сиёсий етакчининг ноиқлик маҳорати. – Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Бегматов Э.А. Нотиқнинг нодир бойлиги . – Т.: Ўзбекистон, 1984. 4. Бегматов Э.А. ва б. Ўзбек нутқи маданияти очерклари. – Т.: Фан,1988. 5. Бегматов Э.А., Маматов А. Адабий норма назарияси. – Т.: Фан, 1999. 6. Воинова М.Г. Культура речи юриста. - Т.: ТДЮИ, 2003. 7. Жуманиёзов Р., Салимоа С. Ғоявий тарбияда нотиқлик санъати. – Т.: Ўзбекистон, 2002. 8. Жуманиёзов Р. Нутқий маҳорат. – Т.: Адолат, 2005. 9. Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1972. 10. Ликас А.Л. Культура правосудия. – М.: Юридическая литература, 1990. 11. Миртожиев М., Маҳмудов Н. Тил ва маданият. – Т.: Ўзбекистон, 1992. 12. Рустамов А. Сўз хусусида сўз. – Т.: Ёзувчи, 1987. 13. Тожиев Ё. ва б. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари. – Т.: ТошДУ, 1994.

O'xshashlar

Адабий тилнинг функционал услублари ва юристнинг нутқ маданияти

Нутқ маданияти ва ҳуқуқ. Юристнинг нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари

Нутқ маданияти адабий тил меъёрлари аспектида

Нотиқлик санъати тарихи. Антик нотиқлик. Шарқ нотиқлиги

Суд нотиқлиги санъати