logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Mustaqil O'zbekistonda XX asr oxiri va XXI asr boshida siyosiy va huquqiy ta'limotlar

Mustaqil O'zbekistonda XX asr oxiri va XXI asr boshida siyosiy va huquqiy ta'limotlar

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB
Ko'chirib olish
M ustaqil o`zbekistonda xx asr oxiri va xxi asr boshida siyosiy va xuquqiy ta`limotlar     R e j a:   1.     Mustaqil O`zbekistonda xuquqiy davlat g`oyalarining shakllanishi va ularni joriy qilinishi. 2.     O`zbekiston Respulikasi Konstitutsiyasida inson xuquqlar va erkinliklari. 3.     O`zbekistonda Prezidentlikni joriy qilinishi va I. A. Karimovning xuquqiy davlat qurishdagi nazariy asoslari. 4.     Fuqarolik jamiyati va xuquqiy davlat. 5.   Mavzuga oid tayanch so`z va iboralar.     Mustaqil O`zbekistonda xuquqiy davlat g`oyalarining shakllanishi va ularni joriy qilinishi.   1991 yil 31 avgust kuni tariximizning tub burilish nuqtasi bo`ldi. O`zbekiston mustabid tuzumdan voz kechib ochiq demokratik va huquqiy davlat, ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish yo`liga o`tdi. Xalqimizning asriy orzu umidlari va intilishlariga javob beradigan hayotga qadam qo`ydik. Huquqiy davlatchilik shakllari, unga o`tmish yo`llari xar xil bo`lishi mumkin. Bu xar bir mamlakatning ijtimoiy taraqqiyot xususiyatlari, milliy ma`naviy an`analari, davlatchilmk tajribasi, siyosiy va huquqiy madaniyat darajasi, geopolitik vaziyati va boshqalar bilan belgilanadi. ,,O`zbekiston mustaqillik imkoniyatlarini oldindan payqadi, mamlakat ijtimoiy- siyosiy jarayonlarining borishini to`g`ri baholadi va birinchilar qatorida o`z mustaqilligini e`lon qildi. Mustaqilligimizning birinchi huquqiy asosi "O`zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to`rrisida"gi qonunda (1991 yil 31 avgust) o`z ifodasini topdi. Bu qonunlar O`zbkiston Respublikasi "Millati, diniy e`tiqodi va ijtimoiy mansubligidan qat`iy nazar, respublika xududida yashovchi har bir kishining munosib xayot kechirishini, sha`ni va kadr-qimmatini ta`minlaydigan insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishga" intilishini tantanali ravishda e`lon qiladi. "Mustaqil o`zbek davlati,-deb yozgan edi Prezident I.Karimov, - xalqmmizning tarixiy yutug`idir. Xalqi yuz yillar mobaynida orzu qilgan O`zbekiston chinakam mustaqillikni qo`lga kiritib, gullab-yashnashi va farovonlikka erishishi, taraqqiyot etgan demokratik davlatlar qatori xalqaro xamjamiyatda munosib o`rnini egallashi - biz ko`zlagan oliy maqsaddir". 1 Xuquqiy davlat qurishning nazariy asoslari va amaliy muammolari O`zbekistonning 1992 yilgi Konstitutsiyasida, mamlakatimmz Prezidenti I.A.Karimovning "O`zbekiston kelajagi buyuk davlat", "Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati", "O`zbekistonning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari", "Xozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari", "O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlmk shartlari va taraqqiyot kafolatlari", "Ozod va obod vatan, erkin va farovon xayot- pirovard maqsadimiz", "O`zbekiston XXI asrga intilmoqda", va boshqa asarlarida atroflicha belgilab berilgan. Bu asarlarda jamiyat a`zolarining kafolatini boyitib borish, huquqiy normalarning bajarilishini ta`minlash, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, tashqi munosabatlarni tartibga solib turuvchi takomillashgan qonunlar va boshqa normativ huquqiy hujjatlarning mavjud bo`lishi va ularni tegishli davlat organlari nazorati ostida bajarilishi, huquqiy madaniyat, qonunga xurmat va unga amal qilish kabi muammolari nazariy asoslangandir. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov respublikada hukuqiy davlatning shakllantirish shiorlar va chaqiriqlar bilan amalga oshirib bo`lmasligini, bu ish ijtimoiy hayotning yangi shakllari, institutlari va munosabatlarining yaratish bilan bog`liq murakkab ish ekanligini uzliksiz uqtirib kelmoqda. Bu ishlar orasida jamiyatning barcha sohalarini erkinlashtirish, jamoat fikrini demokratiyalashtirish, yangi huquqiy va siyosiy qadriyalatlarni o`zlashtirish va hayotga joriy qilish muhim o`rin egallaydi.Xuquqiy davlatchilikning shakllantirish uchun birinchi galda keng ko`lamli siyosiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, davlat suverenitetini mustaxkamlash, eski ma`murmy buyruqbozlik tizimi va unga mos bo`lgan xokimiyat va boshqaruv organlarining tugatish, milliy davlatchilikning iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy asoslarini yaratish. Mamlakatni tarixi va xozirgi kuni o`rtasidagi o`zaro aloqadorlikni, kelajagimiz strategik yo`llarini to`g`ri tanlash, amalga oshirilayotgan islohotlarning tarixiy asoslab berish, o`tmish qadriyatlarning qaytadan baholab chiqish, o`zbek davlatchilik rmvojining yangi yo`llarini izlab topish muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Bugungi islothotlarimizning muvaffaqmyatlari ko`p jihatdan milliy tarixiy tajriba va saboqlarning umuminsoniy tarix natijalari va saboqlari bilan, xozirgi zamon jahon xamjamiyati va davlatlarining rivojlanish tendentsiyalari bilan uyg`unlashtirib olib borishga bog`liqdir. Shuning uchun ham O`zbekiston Prezidenti I.Karimov vatanimizning o`ziga xos milliy xusuisiyatlari va tarixini, jahon xamjamiyati tajribasi va xozirgi zamon muammolari bilan uyg`unlashtirib olib borish zururligini uqtirib kelmoqda. O`zbek davlatchiligining shakllanishi, rivojlanishida va shu doirada yuzaga kelgan siyosiy-hukukiy madaniyatning o`ziga xos xususiyatlarining vujudga kelishida iqlim, xudud, xo`jalik faoliyatining darajasi va xarakteri, ijtimoiy-madaniy turmush tarzi, milliy an`analar, ko`pdinlilik, mustaqillik uchun kurash va boshqa omillar ta`sir qildi. Davlat qurilishida boshqalardan andoza olish, mamlakat xususiyatlari va milliy ruxiyatini hisobga olmaslik mamlakatni boshi berk ko`chaga kiritib qo`yadi. O`zbekiston Prezidenti bu masalaga o`zining munosabatini aniq va ravshan bayon etdi. Har bir millat o`z milliy ruhiyatidan kelib chiqib bu masalaga yondoshishi zarurligini, xalq extiyojlarini hisobga olmaslik, "demokratik jarayonlarni chetdan nusxa olib ko`r-ko`rona ko`chirish aslo samara bermaydi. Aksincha, butunlay yo`l chalkash va xatarli oqibatlarga olib kelishi mumkin" - deb ta`kidladi. "Xar bir davlat- betakror ijtimoiy xodisadir, U har kaysi xalq tarixiy va ma`naviy taraqqiyotining xosilidir, uning o`ziga xos, o`ziga mos madaniyati rivojining natijasidir-deydi I.Karimov. O`zbekiston o`ziga xos taraqqiyot yo`lini tanlab olgan davlatdir. Bu yo`l jaxonda o`zbek modeli deb tan olingan rivojlanish yo`lidir. Yurtboshimiz tomonidan ilmiy asoslangan bu yo`lning besh tamoyili vujudga keldi. Bular iqtisodning siyosatdan ustunligi, davlatning bosh isloxotchiligi, qonun ustivorligi, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o`tish. Ushbu tamoyillar O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`lining asosini, o`tish davri dasturining negizini tashkil etadi. Ularning amalga oshirilishi mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni, eng muhimi, bozor munosabatlarini izchil joriy etishni ta`minlamoqda. Taraqqiyotning o`zbek modeli xalqimizning milliy davlatchilik an`analari, kadriyatlariga tayangandir. "Biz tanlagan taraqkiyot modeli, bozor iktisodiyotiga tayangan aniq demokratik davlat qurish, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantiradigan yangi xayot barpo etish harakatlarimizning, bir tomondan ko`p asrlik tarix, buyuk madaniyat, yuksak milliy an`analar, muqaddas qadriyatlarga, ikkinchi tomondan esa jahon xalqlarining eng ilg`or yutuqlarini o`zida mujassam etgan tajribaga asoslangan yo`limizning to`g`ri ekanini xayotning o`zi tasdiqlamoqda". Prezident I.Karimov o`z asarlarida davlatchilik negizlarini belgilovchi omillarning aniqlashga alohida ahamiyat beradi. "Bugun jamiyatda ijtimoiy mulkiy jarayonlarning ob`ektiv o`zgarishi yuz berayotgan bir paytda adolat g`oyasini ixcham bir xulosa bilan ifodalash mumkin. ya`ni davlat jamiyatning keskin tabaqalanishiga oshib-toshib ketgan boylaru kambag`al- qashshoqlarga bo`linib ketishiga yo`l qo`ymasligi kerak". Yurtboshimizning fikrlariga ko`ra davlat odamlarning o`z qobiliyatlarini to`la namoyon qilishlari uchun zarur bo`lgan teng imkoniyatlarni yaratib borishi lozim. Bu davlatning vazifasidir. Davlat o`tish davrida xal qiluvchi rol’ o`ynaydi. U islohotlarning tashabbuskori bo`lib maydonga chiqdi, qabul qilgan karorlar ijrosi ustidan nazorat olib borishni ta`minladi, aholini o`tish davrining qiyinchiliklaridan himoya kilish vazifasini o`z zimmasiga oldi. "Aynan davlat yangi huquqiy baza va yangi ijtimoiy munosabatlar shakllanishida, erkin demokratik me`yorlarga o`tishda, ko`p ukladli iqtisodiyot va bozor infrastrukturasining qaror topishida, ya`ni bank, moliya, soliq tizimi shakllanib, yangi mazmun bilan boyishida tashabbuskor bo`ldi". O`zbekiston keng miqyosli islohotlar yo`liga, jamiyatni tubdan o`zgartirish va yangilash yo`liga kirdi. "Faqatgina istiqlolning xayotbaxsh zaminida yangi demokratik qadriyatlar ildiz otishiga, inson haq-huquqlari va uning erki asosiy boyligi bo`lgan huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatiga mos keladigan yangi zamonaviy siyosiy, xo`jalik va jamoa tuzulmalari qaror topishiga imkon tug`ildi". Davlat hayotining yangi demokratik-huquqiy asoslari yaratildi. "Davlat tushunchas i , uning ma`no mohiyat i tubdan o`zgardi. U islohotlarning bosh tashabbuskori hamda ularni muvofiqlashtiruvchi asosiy kuchga aylandi. Davlat bozor mqtisodiy munosabatlarga vazminlik bilan puxta o`ylagan xolda bosqichma-bosqich o`tishni amalga oshirmoqda". O`zbekistonda huquqiy davlatning shakllantirishda nazariy qarashlar, huquqiy davlatchilik amaliyotining ijobiy va salbiy tomonlari hisobga olindi. Huquqiy davlat bu huquq ustivorligi g`oyasi va printsipining maxsus shaklda ifodalanishidir. Qonun ustivorligini joriy qilmasdan turib huquqiy davlat haqida gapirish mumkin emas. O`zbekiston Prezidenti I.Karimov Qonun ustivorligini huquqiy davlatning asosiy printsipidir, deb xisoblaydi. "Hech bir davlat organi, xech bir xo`jalik yurituvchi va ijtimoiy-siyosiy tashkilot, xech bir mansabdor shaxs, xech bir kishi qonunga bo`ysunish majburiyatidan xalos bo`lishi mumkin emas. Qonun oldida hamma barobardir. Qonun ustivorligi shuni bildiradiki, asosiy ijtimoiy, eng avvalo, iqtisodiy munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinadi, uning barcha qatnashchilari esa hech bir istisnosiz huquq normalarini buzganligm uchun javobgar bo`ladi".           O`zbekiston Respulikasi Konstitutsiyasida inson xuquqlar va erkinliklari.   Konun ustivorligi o`z navbatida inson huquqi va erkinliklarini hokimiyatlar bo`linish printsiplarini ta`minlashni, konstitutsiyaviy-huquqiy nazorat va boshqa vositalarning joriy qilishni taqozo qiladi. Davlatning huquqiyligini yagona mezoni ham shundadir. O`zbekiston davlat mustaqilligiga erishgach, yangi suveren davlat maqomini konstitutsiyaviy jihatdan mustaxkamlab qo`yish muammosi yuzaga keldi. "Davlatimizning kelajagi, xalqimizning taqdiri ko`p jihatdan Konstitutsiyamiz qanday bo`lishiga bog`liq"- degan edi yurtboshimiz. Bizga yangi mustaqil davlatimizning xususiyati, ichki va tashqi siyosatining asosiy qoidalari, umuminsoniy qadriyatlarga, inson huquqlariga, demokratiya va ijtimoiy adolat ideallariga asoslangan Konstitutsiya kerak edi. yangi Konstmtutsiyani ishlab chiqish zarurligi haqidagi g`oya 1990 yil mart oyida bo`lib o`tgan o`n ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Oliy Kengashining birinchi sessiyasidayoq aytilgan edi. O`zbekiston Oliy Kengash 1990 yil 20 iyunda O`zbekiston Prezidenti boshchiligida Konstitutsiyaviy komissiya tuzdi.. Konstitutsiya loyihasini tayyorlash bazasidagi barcha ishlar Islom Karimovning bevosita rahbarligida amalga oshirildi. Yurtboshimiz Konstitutsiya loyihasiga muhim aniqliklar, tuzatishlar va qo`shimchalar kiritdi. Asosiy e`tiborni Konstitutsiyada inson va fuqarolar huquqlari, erkinliklari va burchlari, davlat mustaqilligi goyalariga qaratdi. Islom Karimovning Konstitutsiyada o`z aksini topgan g`oyalari uning 1992 yil yozida chop etilgan "O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li" asarida ifodalangandir. "Konstitutsiya bizga inson huquqlari, ozodlik, barqarorlik va taraqqiyot mazmunini ifodalaydigan demokratik, huquqiy va adolatli davlatni qanday qilib qurish yo`llarini ochib beradi" - deb yozgan edi yurtboshimiz. O`zbekiston Konstitutsiyasida huquqiy davlatchilikning asosiy belgilari o`z aksini topgan va mustaxkamlangan. Konstitutsiyaga muvofiq O`zbekiston-suveren demokrat i k respublikadir. Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir. Xalqimiz o`z hokimiyatini bevosita va davlat orqali amalga oshiradi. CHunki davlat xalq irodasini ifoda etib uning manfaatlariga xizmat qiladi. O`zbekistonning ijtimoiy va davlat-huquqiy tuzilishini yangiligini belgilovchi bir qancha boshqa printsipial qoidalar Konstitutsiyada mustahkamlangandir. Bu insonning eng yuksak qadriyat ekanligi, uning huquq va erkinliklari, hokimiyatlarning bo`linish printsipi, xususiy, jamoat va davlat mulkchilik shakllarini tan olish va kafolatlash, yangi iqtisodiy makon, raqobat, erkin iqtisodiy faoliyatning qo`llash haqidagi konstitutsiyaviy qoidalarda namoyon bo`ladi. Huquqiy davlat nazariyasi va amaliyotining mohiyati va maqsadi siyosiy hokimiyat bilan inson va fuqaro o`rtasidagi munosabatlarni xuqukiy shaklga solish, inson huquq va erkinliklarini tan olish va kafolatlashdan iborat. Shuni ham nazarda tutmsh kerakki, inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari, ularning hokimiyat bilan bo`ladigan huquqiy munosabatlari hokimiyatning xohishi yoki in`omi emas. Bu ushbu jamiyatda ob`ektiv hosil bo`layotgan huquqning tarkibiy qismi, talabidir. Bu talabga amal qilish barchaning, birinchi galda hokimiyat va uning vakillarining yuridik burchid i r. Huquqiy davlat g`oyalariga xos bo`lgan bu an`anaviy talab inson huquqlarining daxlsizligini ifodalaydi. Shu bilan birga bu talab totalitar tuzum davrida hukm surgan, fuqaroga huquq va erkinlikni hokimiyat in`om qiladi, degan tasavvurlarni mutloq inkor qilish xamdir. O`zbekiston Prezidenti I.A.Karimov sho`ro davrida inson manfaatlaridan davlat manfaatlarining ustunligi qonunlashtirib ko`yilganligini ta`kidlab, shunday deydi: "Bugungi Asosiy Konstitutsiyamizda esa davlat ham, jamiyat ham, avvalo, inson manfaatlariga xizmat qilishi, uning haq- huquqlarini himoya etishi ustivor tamoyil sifatida belgilab qo`yilgan. Va biz o`z ichki va tashqi siyosatimizni, barcha soxada amalga oshirilayotgan islohotlarni ana shu tamoyil negizida olib borishni o`zimizning muxim maqsadimiz qilib qo`yganmiz". Prezident xar bir mansabdor shaxs "Men hukmdor emasman, balki menga ishonch bildirib tanlagan odamlarning xizmatchisiman", deb xis qilishi zarurligini ta`kidladi.. Davlat qonun orqali jamiyat va shaxs erkinligini joriy qiladi, lekin o`zi xam qonun bilan cheklangan. U qonun orqali fuqaro, jamoat tashkilotlari va boshqa davlatlar bilan bo`ladigan munosabatlarida adolat va tenglikni ta`minlovchi majburiyatlarni o`z zimmasiga oladi.. Inson huquqi va erkinliklari o`zgarmas bir narsa emas. U tarixiy sharoit bilan bog`liq, o`zgaradigan va rivojlanib turadigan ijtimoiy xodisadir. O`zbekiston Konstitutsiyasining afzalliklaridan biri shundaki, unda huquqiy davlatchilikning mazmuni va mohiyati inson va fuqaro huquqlari va erkinlmklarmnmng tan olish va himoya qmlish nuqtai nazaridan berilgandir. Inson huquqi va erkinliklari huquqiylikning ilk asosidir. Bu yangi huquqiy yondashish tarixda sinalgan inson huquqi va erkinligi haqidagi qoidalarga tayanadi. Konstitutsiya yana bir muhim qoidani bayon qilad i . Bu i nson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinl i klarin i ng daxlsizligidir. Sud qarorisiz ulardan mahrum etishga yoki ularni cheklab qo`yishga xech kim haqli emas. O`zbekiston Konstitutsiyaviy amaliyotida birinchi bor xar bir fuqaroning tabiiy va daxlsiz hukuqlari e`tirof etiladi. Bu -yashash huquqi, insonning jismoniy va ma`naviy daxlsizligi, fuqaroning shaxsiy hayoti huquqi, fikr va e`tiqodlar erkinligi huquqi, axborot olish huquqi, aybsizlik prezumptsiyasi, sud ximoyasi huquqi, sog`lom atrof- muhitga ega bo`lish hukuqi va xokazo. Shunday qilib, Konstitutsiyamizda inson huquqi va erkinliklarining oliy qadriyatligi va ularning daxlsizligi uygunlashgandir. Huquqning bunday gumanistik tushunish shaxsn i ng individual huquq va erkinliklarining tegishli prints i pidan kel i b ch i qadi. Konstitutsiya ularning tan ol i sh bilan b i r vaqtda amalga oshirish chegaralarini ham belgilab berad i . Konstitutsiyada turli individual huquq va erkinliklarning chegaralari tubandagicha belgilangan: "Fuqarolar o`z xuquq va erkinliklarini amalga oshirilishda boshqa shaxslarning davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur etkazmasliklari shart". Inson huquqi va erkinliklari Konstitutsiyaning asosiy mazmuni ekanligini ta`kidlash alohida ahamiyat kasb etadi. Bu sotsializm davri nazariyada xam, amaliyotda ham hukm surgan, inson huquqi yuqoridan hokimiyat tomonidan in`om qilinadi, degan tasavvurlarga qarshi qaratilgandir. Xar bir odam o`zining asosiy huquq va erkinliklariga hokimiyatning xohishi yoki qarori tufayli emas, tabiiy asos tufayli dunyoga kelganligi tufayli egadir. Tabiiy xuquq uslubiga muayyan darajada yon berish xar bir individning davlat, jamiyat va boshqa individlar bilan bo`lgan munosabatlarida uning erkinligini . huquk sub`ekti ekanligini namoyish qilish uchun xam zarur. Huquqning shunday tushunishning mantigi shundaki inson huquqi va erkinligisiz huquqning o`zi bo`lishi mumkin emas. Inson erkin huquq sub`ekti bo`lgan joydagina turli birlashmalar, tashkilotlar, institutlar, umuman davlat bo`lishi mumkin. Busiz huquqiy munosabatlar va huquqiy tartibot bo`lishi ham mumkin emas. Inson huquqlari tan olinmagan jamiyatda huquqning o`zi bo`lishi mumkin emas. Huquqning ma`nosi va axamiyatini mana shunday tushunish va tasavvur qilish demokratik jamiyatning ijtimoiy va siyosiy xayotining fundamental asoslarini tashkil qiladi va qonunlarda mustaxkamlanadi, O`zbekiston Konstitutsiyasida insonning keng doiradagi shaxsiy, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy huquq va erkinliklari mustaxkamlangan. Bular xozirgi zamon jaxon andozalariga, rivojlangan demokratik mamlakatlarning konstitutsiyaviy talablariga mosdir. Shu bilan birga Konstitutsiyaning birorta qoidasi O`zbekiston huquq va manfaatlariga zarar etkazadigan tarzda talqin etilishi mumkin emasligi ta`kidlanadi. Konstitutsiya bo`yicha xalqaro hukuq va O`zbekistonning xalqaro shartnomalarining umumiy printsiplari va normalari xuqukiy tizimning tarkibiy qismi hisoblanadi. Agar Uzbekistonning xalqaro shartnomasida qonunda ko`rsatilgan qoidalarga qaraganda boshqacha qoida belgilangan bo`lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo`llaniladi. Bu qoidalar umuman harakatdagi huquq uchun ham, inson xukuqi va erkinliklari uchun ham muhimdir. Konstitutsiyada belgilangan huquq va erkinliklar ichida xususiy mulkka egalik qilish huquqi printsipial ahamiyatga egadir. Xar bir shaxsning mulkdor bo`lishga xaqliligi, barcha mulk shakllarining teng huquqliligi va barovar muhofaza etilishi asosiy qonunda mustahkamlangan. Mulkchilikning barcha shakllarini muxofaza qilish bilan bir qatorda Konstitutsiya mexnat qilish erkinligini mustahkamlaydi, majburiy mehnatni ta`qiqlaydi. Insonning boshqa huquq va erkinliklarining ifodalanishida ham yangi yondashish o`z aksini topgan. Bu yashash huquqi, O`zbekistonda bir joydan ikkinchi joyga ko`chish, Uzbekiston Respublikasiga kelish va undan chiqib ketish huquqi, fikrlash, so`z va e`tiqod erkinligi, istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish erkinligi va boshqalar. Konstitutsiya inson huquqi va erkinliklarining qonunda belgilangan taqdirdagina cheklash mumkinligini ham nazarda tutadi. Bu cheklashlar tuzum asoslarini, axloq qoidalarini, boshqa shaxslarning qonuniy manfaatlarini muhofaza qilish, davlatning xavfsizligini ta`minlash bilan bogliq bo`lgan huquqiy normalarda o`z aksini topgandir. Insonning yashash huquqi, erkinligi va daxlsizligi, sha`ni va obro`sini tajovuzlardan himoyalanish huquqi, shaxsiy hayoti va turar joyining daxlsizligi, vijdon erkinligi va boshqa shu kabi huquq va erkinliklar xar qanday vaziyatda ham cheklanmaydi. Inson va fuqaro huquqi va erkinliklari haqidagi konstitutsiyaviy qoidalar bajarilishi shart bo`lgan umumiy huquqiy talabdir. Bu talabni hokimiiyatning barcha tarmoqlari va mansabdor shaxslar bajarishi shart. Konstitutsiyada Inson va fuqarolar huquqlari va erkinliklarining davlat tomonidan kafolatlanishi haqidagi umumiy qoidalardan tashqari huquq va erkinliklarning ta`minlash majburiyati yuklangan institutlar va mansabdor shaxslar ham ko`rsatilgan Konstitutsiyaning 93-moddasida 1 punktida Uzbekiston Respublikasi Prezidenti "Fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, Konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishining kafilidir" deyiladi. Konstitutsiya har bir kishiga sud orqali huquq va erkinliklarini himoya qilish huqukini beradi. Xar bir fuqaro davlat organlari, mahalliy o`z-o`zini idora qilish organlari, jamoat tashkilotlari va mansabdor shaxslarning qarorlari va harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish xuquqiga egadir. Prezidntimiz fuqarolarning manfaatlari va huquqlarini sud orqali himoya qilish sohasini kengaytirish zarurligini uqtiradi. "... fuqarolarning manfaatlari va xuquqlarini sud orqali ximoya qilish sohasini mumkin qadar kengaytirish darkor. Vaholanki, ayrim tarmoq qonunlarida xuquqlari paymol etilgan fuqarolarning shikoyatlarini sudlov yo`li bilan emas, ma`muriy yo`l bilan ko`rib chiqish tartibi ham uchraydi. Albatta bu xol I nson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga va bizning Konstitutsiyamiz talablariga zid. Fuqaro, agar uning qonuniy manfaatlari va haq-huquqlari paymol etilgan taqdirda, xar qanday masala bo`yicha himoya uchun sudga murojaat qilish huquqiga ega bo`lmogi darkor". O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Inson huquqlariga rioya etilishi ustidan monitoring va nazoratni ta`minlovchi idoraviy tuzilmalarni barpo etish, ularning ishlarini faollashtirish muxim vazifa ekanligini ta`kidladi. "Oliy Majlisning inson huquqlari bo`yicha vakili institutning, huquqparvar jamoat tashkilotlarning mavqei va maqomini ko`tarish zarur. Inson huquqlarini himoya qilish sohasidagi mavjud Ombudsman instituti, Jamoatchilik fikri instituti, Amaldagi qonunchilik monitoringi instituti, Inson huquqlari milliy markazi singari tashkilotlarni rivojlantirish hamda boshqa yangi institutlarni tashkil etish lozim". Prezidentimizning fikricha "Davlat va nodavlat hokimiyatining barcha tarmoqlari o`z faoliyatini inson huquqlarini himoya qilish va qo`riqlash ishiga safarbar qilgandagina o`z vazifasini to`gri ado etgan hisoblanadi. Bu qoidani hamma tan olishi, bu koidaga xamma itoat qilishi shart". Bularning hammasi O`zbekiston Respublikasida inson, uning xayoti, erkinligi, sha`ni, qadr-qimmati va boshqa dahlsiz huquqlari oliy qadriyat xisoblanishidan dalolatdir. Huquqiy davlat va fuqarolar o`rtasidagi munosabatlar taraflarning faqat huquqlaridangina iborat emas, balki ularning o`zaro majburiyatlaridan ham tashkil topadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XI bobida fuqarolarning qonunlarga rioya etish, boshqa kishilarning huquqlari va erkinliklarini xurmat qilish, xalqning tarixiy, ma`naviy va madaniy merosini avaylab asrash, atrof tabiiy muhitga extiyotkorona munosabatda bo`lish soliq va mahalliy yigimlarni to`lash, Vatanni ximoya qilish kabi konstitutsiyaviy burchlari qat`iy belgilab qo`yilgan. Huquqiy davlat hokimiyatning muayyan bir tartibda tashkil qilinishini, hokimiyat organlarining vazifa va huquqlarini, ularning o`zaro munosabatlarini huquq asosida belgilanishini taqozo qiladi. O`zbekistonda bu sohada ham jiddiy nazariy va amaliy ishlar qilinmoqda. Prezident I.A.Karimov davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish jarayonlarini aniq ko`rsatib berdi. Prezidentimiz e`tiborini eng avvalo huquqiy davlatning muhim tamoyili hokimiyatlar bo`lmnishi printsipini amalda joriy qilish masalasiga qaratadi. I.Karimov bo`lajak davlatimiz qiyofasini nazariy asoslarini ishlab chiqar ekan, "qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vakolatlarini ajratish asosida milliy davlatchilikni barpo etish... respublika hokimiyati bilan mahalliy hokimiyatning vakolatlari va vazifalarini aniq belgilab qo`yish, lozim bo`ladi", - deb ta`kidlagan edi. Bu ko`rsatma Konstitutsiyada huquqiy jixatdan mustaxkamlandi, Konstitutsiyaning 11 moddasida: "O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi -hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo`linishi printsipiga asoslanadi"-deb mustaxkamlangan. Bu qoida davlat organlari tmzimining huquq doirasida, demokratik tartibda faoliyat ko`rsatishini bildiradi. O`zbekiston Konstitutsiya va qonunlar asosida davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi hokimiyat tarmoqlarining aniq tizimi shakllanadi. Yurtboshimiz davlat boshqaruvi va jamiyat qurilishida demokratik andozalar va tamoyillarni yanada chuqurroq tatbiq etish qonunchilik, ijro va sud hokimiyati tarmoqlarining o`zaromuvozanati va mutanosibligini, shu bilan birga, ularning mustaqilligini ta`minlash, xar qaysi tarmoq o`z vazifa va burchini bajarish uchun amaliy mexanizmlarni hayotda tashkil qilib berish masalalariga diqqatni jalb etadi. "... shuni chuqurroq anglab olishimiz kerakki agar qaysi bir mamlakatda hokimiyat tarmoqlari o`rtasida Konstitutsiya va qonunlar bilan belgmlangan demokratik balans, ya`ni muvozanat amalda ta`minlanmasa va xar kaysi hokimiyat tarmog`i, bu qonunchilik, ijro yoki sud hokimiyati bo`ladimi, o`ziga yuklatilgan vakolat va vazifalar to`liq va xolisona bajarmasa, bu xolat, xech shubxasiz, shu mamlakatda avtoritar boshqaruv usuli yuzaga kelishiga va shu ruxdagi karorlar qabul qilinishiga olib keladi". Bu xalqning noroziligiga sabab bo`ladigan noxush vaziyatlarni vujudga kelishiga olib kelishi mumkin, deydi yurtboshimiz. Konstitutsiyamizning 76-moddasiga binoan Konunchilik hokimiyatini Oliy Majlis amalga oshiradi. Boshqa biror-bir organ konun qabul qilish, unga o`zgartirish kiritish huquqiga ega emas. Oliy Majlis o`zining qonun chiqarish vakolatini biror-bir organga berishi, topshirishi ham mumkin emas. Islom Karimov Oliy Majlis tarkibini o`zgartirish, ya`ni quyi palata qonunchilik palatasi va Senat deb ataladigan yuqori palatani tashqil qilish, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy vakolat muddatini besh yildan etti yil qilib o`zgartirish g`oyasini asoslab berdi. Bu o`zgarishlar kelgusida qabul qilinishi zarur bo`lgan yangi qonunlar oldiga printsipial talablar qo`yishini uqtiradi yurtboshimiz. Prezident I.Karimovning g`oyalariga asoslangan xolda "Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy printsiplari to`g`risida" O`zbekiston Resiublikasining Konstitutsiyaviy qonuni qabul qilindi. Bu qonunda Oliy Majlisning yangi tarkibida, parlament quyi va yuqori palatasining o`ziga xos jixatlari, ularning qonuk qabul qilishdagi o`zaro aloqasi va munosabati, shu bilan birga, palatalarning shakllanish tartibi, a`zolari soni va vakolat muddatlarini belgilash printsiplari o`z aksini topgan. Oliy Majlis davlat oliy vakillik organi sifatida mamlakatimiz vakillik hokimiyati organlari tizimiga kiradi. Bu tizimga Oliy Majlisdan tashqari, mahalliy vakillik organlari - viloyatlar, tumanlar, shaharlar xalq deputatlari Kengashlari ham kiradi. Hokimiyat tizimida ikkinchi tarmoq - bu ijro etuvchi hokimiyati hisoblanadi. Uning amalga oshiruvchi organlar turi, soni, faoliyat doirasi kengdir. Ijro etuvchi hokimiyat qonun, farmon va qarorlarni amalga oshiradi, nazorat etadi, xizmat ko`rsatadi. Ijroiya hokimiyatini Konstitutsiyaga binoan Prezident boshqaradi.         O`zbekistonda Prezidentlikni joriy qilinishi va I. A. Karimovning xuquqiy davlat qurishdagi nazariy asoslari.   O`zbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriy qilinishi mustaqillik davrida davlat qurilishi va boshqaruvida yuz bergan o`ta muxim o`zgarishlardan biri bo`ldi. Prezident O`zbekistonda "davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig`idir" (Konstitutsiya 89-moddasi). endilikda Prezidentning yuridik maqomi, huquq va majburiyatlari Konstitutsiya va qonunlarda ochiq ravshan ifodalangan. CHunonchi, Konstitutsiyaning 93-moddasida Prezidentning ichki va tashqi masalalarni xal etishdagi vakolatlari belgilab qo`yilgan. Xuddi shunday talablar, qoida-normalar Vazirlar maxkamasi, mahalliy davlat vakillik va ijroiya organlari, saylov tizimi, sud hokimiyati, prokuratura organlariga nisbatan ham Konstitutsiyada qonunan mustahkamlanib qo`yilgan. Prezident Konstitutsiyaning kafili sifatida fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish, O`zbekiston Respublikasining davlat suverenitetini muhofaza qilish davlat organlarining o`z vazifalarini bajarishlarini ta`minlash, konstitutsiyaviy tuzumni mustahkamlash bo`yicha barcha sharoitlarni yaratish zarur chora-tadbirlarni ko`radi.. Islom Karimov davlatning milliy manfaatlarini himoya qilish, butun mamlakat xududida tinchlik, barqarorlik va qat`iy konstitutsiyaviy tartibni kafolatlash bo`yicha o`z majburiyatini bajarar ekan, xalq ishonchini oqlamoqda. Mustaqil O`zbekistonning birinchi Prezidenti mamlakat Konstitutsiyasining xaqiqiy kafili bo`ldi. Konstitutsiyada Prezidentga respublika oliy hokimiyati va boshqaruv organlarining bahamjixat ishlashini ta`minlash vazifasining yuklatilganligi hokimiyat bo`linishi printsipi amalga oshishining garovi va davlat hokimiyati organlari o`rtasida qarama- qarshilik bo`lishiga yo`l qo`ymaydigan muhim shartdir. Prezident I.Karimov huquqiy davlatining yaratish jarayonida ijro etuvchi hokimiyatning mustaxkamlash zarurligini nazariy asoslarini yaratdi. Prezident fikricha "Kuchli ijroiya xokimiyati bo`lmasa, xatto eng demokratik yo`l bilan qabul qilingan qarorlar ham bajarilmasligi mumkin. Bu esa qonuniy qarorlarning ro`yobga chiqarilishini, fuqarolarning huquq va erkinliklari himoya qilinishini, siyosiy va iqtisodiy islohotlar turmushga tatbiq etilishini ta`minlaydigan Prezidentlik hokimiyatini mustahkamlash va rivojlantirishni taqozo etadi". Hokimiyat bo`linishi faqat turli hokimiyat tarmoqlari orasida vakolatlarning taqsimlanishidagina emas, balki markaziy organlar bilan maxalliy organlar vakolatining to`g`ri taqsimlanishida ham namoyon bo`ladi. Ijro etuvchi organlar faoliyatini takomillashtirish, ularning ishlash imkoniyatini oshirish, huquq va majburiyatlarini yanada aniqroq belgilashda O`zbekistonda joriy qilingan hokimlik instituti alohida ahamiyatga ega bo`ladi. Davlatning salmoqli vazifalarini mahalliy davlat organlari bajaradi. Respublikamizda mahalliy davlat organlarining tizimini belgilashda bir-biridan mustaqil, lekin o`zaro hamkorlikda, bir-birini nazorat qilish asosida faoliyat ko`rsatadigan ikki organ, ya`ni vakillik organi- xalq deputatlari Kengashlari va ijroiya hokimiyati organi hokimliklar bo`lishi nazarda tutiladi. Ijroiya hokimiyatiga boshchilik qiluvchi hokimlar yangi institut bo`lsa, xalq deputatlar Kengashlari mustaqil demokratik davlatimiz xarakteriga moslashtirildi."Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida"gi qonunda shu masalalar mustahkamlangan. Joylarda vakillik hokimiyati va ijroiya hokimiyati organlarini tuzishdagi asosiy maqsad davlat organlari ishlarida aholining ishtirokini ta`minlash, mahalliy ahamiyatga ega masalalarni ko`pchilik bilan bamaslahat bo`lib muhokama qilish va to`g`ri qaror qabul kilish, ijroiya hokimiyati organlari faoliyati ustidan mahalliy miqyosda nazorat o`rnatishdan iborat edi. Vakillik organlari roliga bepisandlik bilan qarash, ayrim joylarda hokimlarning xizmat vazifasini suiste`mol qilishiga sabab bo`lganligini, O`zbekiston Prezidentining nutqlaridan ko`rish mumkin, I.Karimov hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatlaridan iborat mustaqil uch tizimga taqsimlash ishini amalda ro`yobga chiqarish zarurligiga katta e`tibor beradi. "Joylarda ham har qaysi bo`g`inda shu taqsimot ogishmay joriy etilmogi shart. Bu uch tizim bir-birining ishiga aralashmasdan, bir-birini nazorat qilgan xolda faoliyat olib borishiga erishish lozim". Prezident I.Karimov nutklarida mamlakatimizda tarkib topgan davlat boshqaruv tizimi samarali ishlashi, bu tizimning xar bir bo`g`ini zimmasiga yuklatilgan vazifalari va burchlarini sidqidildan bajarishda nazorat faoliyatining ahamiyatiga alohida to`xtaladi. "Ijro hokimiyati ustidan jamoatchilik, avvalo, saylab qo`yiladigan hamda vakolatli organlar nazoratini, boshqacha aytganda, zarur vakolat berilgan xalq deputatlari amalga oshiradigan nazoratni butun choralar bilan kuchaytirish lozim, degan edi. Bundan tashqari O`zbekiston Prezidenti mahalliy ijroiya hokimiyat organlarining boshqaruv tizimini rivojlangan mamlakatlar tajribasi asosida takomillashtirib borishga, yuqori malakali kadrlar bilan ta`minlash, rahbarlarning xalq oldida xisobot berib turishi kabi masalalarga diqqatni jalb qiladi. Xozirgi kunda "Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari to`grisida"gi qonun yangi taxrirda qabul qilindi. "Mahalliy davlat hokimiyati to`grisida"gi qonunning ham tahrirdagi loyihasini tayyorlash ishlari olib borilmoqda. Ijroiya va vakolatli hokimiyatlar o`rtasidagi siyosiy va hukuqiy muvozanatning ta`minlashda sud hokimiyati alohida ahamiyat kasb etadi. Sud sistemasining mustaqil hokimiyat sifatida rivojlanishi va takomillashtirish yo`lida mamlakatda qatta ishlar qilindi va qilinmoqda. Mustaqillik yillarida sud-hukuk tizimini erkinlashtirish va demokratlashtirish borasida muhim qadamlar ko`yildi. Buning natijasida mamlakatimizda zamonaviy demokratiya talablariga javob bera oladigan sud tizimi shakllana boshladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov o`z nutqlarida sud-huquqiy sohasiga daxldor islohotlarni o`tkazish masalalariga to`xtalib, bu islohotlarning barchasi sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta`minlashga qaratilmog`i lozim deb aytgan edi. Sobiq ittifoq vaqtida sud davlatning jazo mahkamasi sifatida faoliyat ko`rsatdi. Yurtboshimiz ta`kidlaganidek: "Bular barchasi odamlar ongiga chuqur o`rnashib qolgan. Bizning vazifamiz ushbu ko`nikmalarni, psixologiyani tubdan o`zgartirishdan iborat. Xalq sudini faqat odamlarni qoralaydigan, jazolaydigan organ deb emas, aksincha, ularning haq-huquqlarini va manfaatlarini himoya qiladigan organ, deb bilishi kerak. Bu-o`ta muhim. yana qaytaraman, odamlar sud organlarini o`zlarining himoyachisi, adolat posboni deb bilishi kerak. Sud tizimini isloh qilish bilan bog`liq muammolar orasida sud’yalikka nomzodlarni tanlash va tayinlash masalasi nihoyatda jiddiy. BMTnmng "Sud organlarining mustaqilligiga doir asosiy tamoyillar" rezolyutsiyasida shunday yozilgan: sudga tanlangan shaxslar yuksak axloq va iste`dod soxiblari, shuningdek, xuquq sohasida ma`lum tayyorgarlikka, malakaga ega bo`lmog`i lozim. Sud tizmmini isloh qilish sohasidagi asosiy yo`nalishlarni yurtboshimiz aniq ko`rsatib berdi. Bular yuqori malakali hukukshunos mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash, qonunchilik faoliyatimizdagi kamchiliklarni tanqidiy baholab bartaraf etish, qonunlarimizning mukammal va izchil bo`lishiga erishish, sud jarayonida ayblov va himoyaning amalda tengligini ta`minlash va buning uchun advokatura idoralarining mavqeini ko`tarish, jinoiy va fuqarolik ishlarni ko`ruvchi sud’yalarning ixtisoslashuvini amalga oshirish va boshqalar. Sud bugungi kunda inson huquq va erkinliklarining ishonchli tarzda himoya qilishga qaratilgan chinakam mustaqil davlat institutiga aylanmoqda. Fuqarolarning sudga ishonchi mustahkamlanib bormoqda. 1993 yili qabul qilingan "Sudlar to`g`risida"gi birinchi Konunidayoq sud ish yuritishining, tom ma`nodagi mustaqil va faqat qonun oldida javob beruvchi sud tizimining qonuniy asoslari yaratildi. "Fuqarolarning huquqlari va erkmnliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to`g`risida"gi, "Advokatura to`g`risida"gi, "Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to`g`risida"gi qonunlar, fuqarolar, yuridik shaxslarning huquq va manfaatlarini sud orqali himoya qilishni kuchaytirishga, sud tizimini demokratlashtirishga qaratilgan boshqa qonunlar qabul qilindi. Jahon tajribasini htsobga olib, birinchi marta O`zbektston Konstitutsiyaviy sud ta`sis etildt, xo`jaltk sudlari tizimi yaratildi. 2000 yilda tahrirdagi "Sudlar to`g`risida"gi qonunning qabul qilinishi sud tizimini isloh qilishda muhim bosqich bo`ldi. Unda sud faoliyatini yanada demokratlashuvi va takomillashuvi uchun sharoit vujudga keltirildi. Eng muhimi shundaki ushbu qonun sudning mustaqilligini ta`minlashning mustahkam mexanizmini yaratdi. Sud’yalik lavozimlariga nomzodlarni tavsiya etish, ularning vakolatlarini to`xtatish va muddatdan ilgari tugatish haqida taqdimnomalar kiritish vakolatlari O`zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzurida tuzilgan Sud’yalarni tanlash va lavozimlariga tavsiya etish bo`yicha oliy malaka komissiyasi zimmasiga yuklandi. Umumiy yurisdiktsiya sudlarining ixtisoslashuvi konuniy mustahkamlandi, fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha alohida sudlarni tashkil etish mexanizmi joriy kilindi. "Sudlar to`g`risida"gi yangi qonun asosida sud kadrlarini tanlash va tayinlashning samarali va demokratik huquqiy mexanizmi yaratildi. Bu mexanizm sud hokimiyatining amaldagi mustaqilligini, sud’yalik lavozimiga tayinlashda xolislikni ta`minlashga qaratilgandir. Huquqiy davlatni vujudga keltirishning bosh ommllaridan biri - mukammal qonunchilikni yaratishdir. Ana shu o`lchov boshqaruv tizimidan tortib, hayotning eng kichik sohalarigacha daxldor bo`lgan qonunlar tizimini ishlab chiqish zaruratga aylanmoqda. O`zbekiston Prezidenti I.Karimov demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va pirovardiga etkazish borasida yangi qonunlar qabul qilish, amaldagi qonunlarni esa tanqidiy ko`z bilan baholab, ularga zamon talab qilayotgan o`zgarishlarni kiritish maqsadida katta ishlarni amalga oshirish lozimligini uqtiradi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti sud tizimi bilan bir qatorda jamiyatda qonuniylikni va huquq- tartibotni ta`minlovchi tizimida joriy qilinayotgan islohotlarni tanqidiy baholab, ularni yanada chuqurlashtirish va qat`iyatlik bilan olib borish zarurligini uqtiradi. "Bugun bizning huquqiy doktrinamiz mutlaqo yangicha, demokratik tamoyillarga asoslangan. U, eng avvalo, O`zbekiston Konstitutsiyasi talablariga ko`ra, inson huquqlarining ustivorligini ta`minlaydi. Inson himoyaning bosh sub`ekti bo`lib, uning hayoti va sog`lig`iga suiqasd qilish og`ir jinoyat hisoblanadi" - deydi I.Karimov. Mana shu doktrinaga tayangan xolda Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisining oltinchi sessiyasi mamlakatimiz Prezidentk I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan "Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan O`zbekiston Respublikasining Jinoyat,, Jinoyat-protsessual hamda Ma`muriy javobgarlik Kodekslariga o`zgartirishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risida" gi qonun qabul qilinishi sud- huquq sohasidagi islohotlarni chuqurlashtirish uchun katta ahamiyatga ega bo`ldi. yangi taxrirdagi "Prokuratura to`g`risida"gi qonun, avvalambor, qonuniylik va huquq tartibotini mustahkamlashga, Konstitutsiya va qonunlar ustivorligi tamoyilini ta`minlashga qaratilgandir.           Fuqarolik jamiyati va xuquqiy davlat   O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida biz demokratik huquqiy davlat bilan bir qatorda fuqarolik jamiyatini barpo etamiz degan g`oya o`z ifodasini topgan. Bu g`oya asosida "Fuqaro-jamiyat-davlat" o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning odilona hukuqiy echimini topish muammosi yotadi. Fuqarolik jamiyatining talqini o`zining tarixiy rivojlanishida bir necha bosqichlarni bosib o`tdi. Arastudan boshlab to XVIII asrgacha fuqarolik jamiyati fuqarolar birlashmasi, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi davlatning bir shakli ma`nosida tushunildi. XVIII asrning ikkinchi yarmidan fuqarolik jamiyatining talqini o`sib kelayotgan burjuaziyayugag feodal ijtimoiy-siyosiy tartiblaridan qutilish uchun olib borgan kurashining nazariy asoslashga qaratilgan edi. Bunda odamni odam ustidan hukmronlik qilishga asoslagan ijtimoiy munosabatlar mutloq inkor qilindi. "Erkinlik", "Tenglik", "Brodarlik" - shiorlarida mana shu roya o`z ifodasini topgandir. yangi davrda fuqarolik jamiyati ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga davlat aralashishidan xoli bo`lgan xususiy mulk egalarining jamiyatidir deb tushuntirildi. Bunda odam ustidan odamning hukmronligi o`rniga, shaxs erkinligi, uning mulkga egalik huquqi birinchi o`ringa qo`yildi. Fuqarolik jamiyatini hozirgi talqini ham shu tushunchaga asoslangandir. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov fuqarolik jamiyati tushunchasining mohiyatini shunday ta`kidlaydi: "Biz uchun fuqarolik jamiyati bu - insonning o`z- o`zini kamol toptirishga xalaqit qilmaydigan, balki yordamlashadigan, shaxs manfaatlarini amalda joriy qiladigan, uning huquq va erkinliklarining eng ko`p darajada ta`minlanishiga sharoit tugdiradigan ijtimoiy makondir". Fuqaroviy jamiyatning asosiy belgilari: - inson va fuqaro huquqlari va erkinliklarining to`liq ta`minlanganligi; - o`zini-o`zi idora qilishning joriy etilishi; - erkin raqobat uchun keng sharoit yaratilishi; - shakllangan erkin jamoatchilik fikri va plyuralizm; - insonning axborot olish huquqini to`liq   ta`minlanganligi; - ko`p ukladlik iqtisod; - jamiyat a`zolarining munosib hayot darajasini ta`minlashga qaratilgan kuchli ijtimoliy siyosat va boshqalar. Fuqarolik jamiyati huquqiy davlat bilan birgali kd a shakllanadi. Ularni bir-birisiz tasavvur qilish mumkin emas. Bu jarayon jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyoti, uning ilmiy va texnikaviy asoslarini yaratish bilan belgilanadi Jamiyat huquqni xayrihohlik bilan qabul qilgandagina qonunlarning bajarilishi, ularga rioya qilish majburiy ekanligini onglash ta`minlanadi. Busiz hokimiyat xam, hukuqning o`zi ham qonunlarning bajarilishini to`liq ta`min qilaolmaydi. Fuqarolik jamiyati yuksak darajali fuqarolikni moddiy, madaniy va intellektual rivojlanishning yuqori bosqichiga kirib borishini taqozo qiladi. Fuqarolik jamiyat a`zolari o`z mulki, huquq va erkinliklariga to`liq egadirlar. Ular qo`rquv va zo`ravonlik intizomi bilan kishanlangan emaslar. Shuning uchun ham ular inson va jamiyat farovonligi va xavfsizligining ta`minlash mas`uliyatini o`z zimmasiga olgan davlatning qonun va qadriyatlarini xurmat qiladilar va ixtiyoriy ravishda bajaradilar. Fuqarolar jamiyatdagi huquqiy munosabatlar zaminida huquqiy normalar va ularning sanktsiyalari bilan bir qatorda vijdon, burch, mas`uliyatni his qilish, ichki intizom, xullas, huquqiy fuqarolik kabi insoniy fazilatlar yotadi. Korruptsiya, poraxo`rlik, qarindosh-urugchilik, shovinmzm, millatchilik kabi illatlar fuqarolik jamiyatiga mutloq yotdir. Bu jamiyat a`zosi rivojlangan huquqiy madaniyatga ega bo`lgan shaxsdir. U qonunga itoat qilishni eng oliy imtiyoz deb tasavvur qiladi. Bunga erishish yo`lida hali ko`p-ko`p qiyinchilik va sinovlardan o`tishimiz, ko`p- ko`p muammolarning echimini topishimiz kerak. "Oldimizda turgan barcha gov va to`siqlarni engish jarayonida hammamiz uchun eng ta`sirchan qurolga aylanadigan kuch - bu xalqimizning huquqiy ongini, tafakkurini tarbiyalash, huquqiy madaniyatini oshirish, qalbida erkinlik va mas`uliyat tuyg`ularini qaror toptirishdir". Respublikamiz fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda, konunlar loyihalarini muhokama kilishda o`zining vakillari orqali va bevosita ishtirok etmoqdalar. Xalqimizning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita ishtirok etishi referendumlarda o`z ifodasini topadi. Ma`lumkm, referendumlarda mamlakat, xalq taqdiri uchun favqulodda, dolzarb ahamiyatga ega bo`lgan huquqiy-me`yoriy aktlar, siyosiy muammolar xal qilinadi. Mustaqmllikga erishganimizdan buyon uch marta umumxalq referendumi o`tkazildi. Ularning natijalari aholining siyosiy huquqlardan ongli va faol foydalanayotganliklaridan dalolatdir. Mamlakat fuqarolari kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga va boshqa jamoat birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok qilish xuquqlaridan to`liq foydalanmoqdalar. Mamlakatmmiz aholisining hukuq va erkinliklarini himoya etuvchi jamoat tashkilotlaridan biri kasaba uyushmalaridir. Ular bir qator tashkiliy va amaliy ishlarni xalq bilan davlat o`rtasidagi munosabatni muvofiqlashtirish vazifasini amalga oshirmoqdalar. Bugungi kunda O`zbekistonda ko`ppartiyaviylik qaror topdi. Ko`ppartiyaviylik tiziminmng muvaffaqiyati jamiyatda mavjud partiyalar soni bilan emas, balki siyosiy hokimiyatni amalga oshirishdagi ishtiroki bilan belgilanadi. Siyos i y partiyalar fuqarolik jam i yat i n i ng muxim unsuri hisoblanadi. Ayni fuqarolik jamiyati negizida, xalqning siyosiy irodasi shakllanadi. Siyosiy partiyaning diqqat markazida demokratik saylovlar orqali davlat hokimiyatini egallash maqsadi turadi. U xalqning muayyan qismini uyushtiradi va undan ma`lum muddatga, davlatni idora etishga vakolat oladi. Davlat hokimiyatini egallash esa, o`z navbatida, siyosiy partiyaning dasturiy maqsadlari, xalqqa bergan saylov oldi va`dalarini bajarish uchun rasmiy muruvvat bo`lib hizmat qiladi. O`zbekiston Prezidenti M.A.Karimov jamiyatimizda turli partiyalar va harakatlarning paydo bo`layotgani ijobiy xol ekanligini ta`kidlab, shunday deydi: "Kelajakda partiyalar va jamoat harakatlarining roli va mavqei oshadi. qaysi partiyaning dasturi xalqqa manzur bo`lsa, o`sha partiya hokimiyat tepasiga keladi. Agar dasturini, bergan va`dalarini bajara olmasa, o`rnini boshqa partiya vakillariga bo`shatib berishga mahbur bo`ladi. Bunday ijobiy raqobatlardan xalq vaqt yutishi mumkin". Bizdagi mavjud partiya va harakatlar demokratiya sharoitida yashab ko`rmagan. Ularning xar biri o`zini mutlok haqiqat jarchisi deb biladi. To`g`risini aytsak, o`zaro xurmat, baxs va munozara etishmaydi", - deydi yurtboshimiz. Ayni vaqtda bizdagi mavjud beshta partiya endi o`zining jamiyatdagi o`rnini o`zi tanib va uni xalqqa tanitishi jarayonida mamlakat siyosiy xayotida muxim o`rinni egallab bormoqda. Lekin masala bu jarayonni yanada faollashtirishdadir. Asosiy qonunda fuqarolarning fikr, so`z va e`tiqod erkinliklari belgilab qo`yilgan. Bu mamlakatimizda tafakkur taraqqiyotining kamol toptirishda katta rol o`ynamoqda. Lekin fikr erkinligini bir yoqlama tushunish, suiste`mol qilish ham yaramaydi. Jamiyat ma`naviy muhitini musaffo saqlash, bu borada suiste`mollikka yo`l qo`ymaslik fikr erkinligini ham muayyan me`yor va xuquqty chegara doirasida qo`ytshnt taqozo etadi. Fuqarolik jamiyattning shakllanishida muholifatning o`rni ham o`ziga xosdir. "Biz,- deydi I.Karimov,- rasmiy hokimiyat bilan goyaviy va amaliy jixdtdan raqobatlasha oladigan, amaliy takliflar kirita biladigan, jamiyatimizning turli siyosiy qatlamlari manfaatlarining ifodachisi sifatida maydonga chiqa oladigan muxolifatni ko`rishni istaymiz. Mustaqil mamlakatimizda tobora chuqurlashayotgan demokratik islohotlar mantiqi aynan shunday siyosiy muxolifat shakllanishini taqozo etmoqda". Fuqarolik jamiyatining shakllanishida fuqarolarning iqtisodiy erkinligi, mulkka egalik qilishi, xalol raqobat uchun sharoit bo`lishi muhim axamiyat kasb etadi. Bugun respublikamizda xilma-xil mulk shakllariga asoslangan iqtisodiy munosabatlar tizimi vujudga keldi. Bu o`z navbatida inson manfaatlarini ro`yobga chiqarishning eng ta`sirchan vositasi, uning harakatga keltiruvchi kuchi bo`lib qoldi. Mamlakatda chinakam o`rta mulkdorlar sinfi shakllana boshladi. "Odam o`zini chinakammiga mulkdor deb xis etmas ekan u o`z huquqlari uchun, pirovard natijalar va ishlab chiqarish samaradorligi uchun mulkdor sifatida kurashmaydi. Jamiyatda barqarorlikni saqlab qolishga va himoya qilishga intilmaydi". I.Karimov "Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari" degan tamoyilni amalda xayotga joriy etish zarurligini asoslaydi. "Xammamizga ayonki, bu yo`nalish ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlar bilan bog`liq ko`p masalalarni xal qilishda davlat tizimlarining rolini kamaytirish va bu vazifalarni bosqichma-bosqich jamoat tashkilotlariga o`tkaza borishni taqozo qiladi. Buning uchun, avvlambor, davlatning iqtisodiy sohaga, xo`jalik yurituvchi tuzilmalar, birinchi galda, xususiy sektor faoliyatiga aralashuvini cheklash lozim". Davlat, deydi I.Karimov, iqtisodiyotni rivojlantirish borasidagm ustmvor yo`nalishlarni aniqlash, qabul qilingan qonunlar va huqukiy normalarning barcha tomonidan so`zsiz bajarilishini ta`minlash, tadbirkorlikni rag`batlantirish, xo`jalik yurituvchi sub`ektlar o`rtasida raqobat muhitini qaror toptirish uchun zarur va hammaga barobar bo`lgan shart-sharoitlar yaratish ishlari bilan g`urullanishi darkor. Bugungi kunda xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning erkinligi va iqtisodiy mustaqilligini oshirish, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo`lidagi barcha to`siqlarni bartaraf qilish, davlatning korxonalar xo`jalik faoliyatiga, ayniqsa xususiy biznes faoliyatiga aralashuvini cheklash bilan bogliq huquqiy-me`yoriy hujjatlar qabul qilindi. Prezidentimiz maxsus farmonlariga ko`ra mamlakatimizda tekshiruv organlarining soni jiddiy qisqartirildi, tekshiruvchi organlarning vakolati va tekshirish tartiblari qat`iy chegaralab qo`yildi. Ayni vaqtda Vazirlar Maxkamasi xuzurida iqtisodiyotga aloqador bo`lgan jismoniy va yuridik shaxslarning arizalari bilan ishlovchi maxsus qo`mita tashkil etildi. Bularning hammasi mamlakatimizda iqtisodiy soxaning, kishilar iktisodiy faoliyatining erkinlashib borayotganligini va buning natijasida fuqarolik jamiyatining iqtisodiy bazasi mustahkamlanib borayotganligini ko`rsatadi. Mamlakatda fuqarolik jammyatini qurish demokratik institutlarning mustaqil faoliyat ko`rsatishi uchun shart-sharoit yaratish bir qancha vakolatli vazifalarni davlatdan mahalliy hokimiyat organlariga, jamoat tuzilmalariga va fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich topshirilishini ko`zda tutadi. Bugun mamlakatda nodavlat tashkilotlari mustaqilligining huquqiy va amaliy jihatdan ta`minlaydigan muayyan qonunchilik tizimi yuzaga keldi. Ayni vaqtda mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida, Respublika Oliy Majlisida demokratik institutlar, nodavlat tashkilotlar va fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari qo`mitasi, Oliy Majlis xuzuridagi Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti, notijorat xalqaro markazi va fukarolarning kasbiga, qiziqishiga ko`ra vujudga bir talay huquqiy, smyosiy, iqtisodiy va ma`naviy tabiatga ega bo`lgan nodavlat tashkilotlari ijtimoiy hayotimizning turli jabxasida faollik ko`rsatmokda. Yurtimizda turli shakllardagi o`z-o`zini boshqarish organlari tizimi shakllanib bormoqda. Ma`lumki, bu tizimlar 1993 yil 2 sentyabrda "Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari to`g`risida"gi qonuni bilan huqukiy jihatdan mustaxkamlab qo`yilgan. Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari mahalliy davlat organlari bilan xamkorlikda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qiladi. O`z faoliyatida aholi tashabbuskorlariga tayanadi. Aholining hokimiyatni amalga oshirishi ishlariga jalb qiladi. Bugungi kunda mahalla va mahalla faollarining roli va mavqei oshib bormoqda. Mahallalar muayyan ijtimoiy, axloqiy va maishiy tartib qoidalariga rioya qilish, tinchlik va osoyishtalik, o`zaro mehr-oqibat ahillikni ta`minlashga xizmat qiladigan ma`naviy va ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni o`tab kelmoqda. Mahallalar faoliyatini uyushtirishda va takomillashtirishda bir talay yutuqlarga ega bo`lgan bo`lsakda, bu soxada amalga oshirish lozim bo`lgan tadbirlar yo`q emas. Prezident I.Karimov O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining o`n yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi nutqida mahallaning hayotimizdagi mavqeini yanada oshirish, uning qonuniy, hukuqiy asoslarini mustahkamlash, uni moddiy-moliyaviy sharoitlarini tashkil qilish masalalariga to`xtaldi va 2003 yilni "Obod mahalla yili" deb e`lon qildi. Mahallaning davlat va jamoatchilik hokimiyati va boshqaruvi tizimida tutgan o`rni va rolini oshirish bilan bog`liq masalalarni amaliy xal etish zaruratini inobatga olib, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti "Obod mahalla yili" dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish bo`yicha Respublika komissiyasini tuzish to`g`risida farmoyish qabul qildi. Yurtboshimiz mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolarining o`zini-o`zi boshqarish organlari bajaradigan vazifalar doirasini kengaytirish, ularga davlat vakolatlarining bor qismini bosqichma-bosqich topshirish lozimligi,bu esa fuqarolarning o`zlariga o`z hayoti va butun jamiyat hayotini boshqarishda va tashkil etishda keng ishtirok etish uchun imkoniyat yaratib beradi deb, uqtiradi. Prezident I.Karimov "Kuchli davlatdan -fuqarolik jamiyat sari" kontseptsiyasiga alohida e`tibor beradi. "Ishonchim komilki, vaqti-soati kelib, bugungi o`tish davri uchun zarur kuchli davlat funktsiyalari va alomatlari asta-sekinlik bilan tadrijiy ravishda jamiyat zimmasiga o`tadi. Mana shu yo`l, mana shu nazariy masalaning mohiyatini atroflicha yoritish, uni hayotimizda, amaliyotimizda hal qiluvchi siyosatga aylantirish nafaqat bugungi, balki ertangi kunimizning ham eng muhim va dolzarb vazifasidir". Xalqimiz o`zining hoxish-irodasini, nuqtai-nazarini, umumxalq minbaridan turib bevosita aytish va uning aks sadolarini umumlashtirish imkoniyatlariga ega bo`lib bormoqda. Bu jarayonning borishida ommaviy axborot vositalarini roli oshib bormoqda. "Xozirgi paytda qabul qilingan qonunlar va qonun hujjatlari ijrosi ustidan jamoat nazoratini, davlat hamda mansabdor shaxslarning faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradigan mexanizm sifatida ommaviy axborot vositalarining mavqeyini kuchaytirish zarur. Ayni shu ommaviy axborot vositalari har bir kishi o`z fikrini ifoda eta olishga imkon beradigan erkin minbar bo`lishi kerak. Ayni shu ommaviy axborot vositalari jamiyatimizning demokratik kadriyatlarini va tushunchalarini himoya qilish, odamlarning siyosiy, huquqiy va iqtisodiy ongini shakllantirish bo`yicha faol ish olib borish kerak". Prezident I Karimov ommaviy axborot vositalarini haqiqiy to`rtinchi hokimiyatga aylanishini ta`minlash masalasiga alohida e`tibor beradi. Bu soxada qilingan ishlar haqida gapirib, I.Karimov axborot vositalarini haqiqiy to`rtinchi hokimiyatga aylantirish borasida qilinishi zarur bo`lgan vazifalarni belgilab beradi. Bular malakali jurnalist kadrlarni tayyorlash ishini saviyasini ko`tarish, axborot soxasida raqobatning rivojlantirishdan iboratdir. Davlat, deydi I.Karimov, axborot makonida xalol raqobat bo`lishi uchun tegishli shart-sharoit yaratib berishi kerak. Jamiyatda real demokratlashuvning garovi shundadir. Bundan tashqari yurtboshimiz ommaviy axborot vositalarini samaradorligini ta`minlashga qaratilgan "Ommaviy axborot sohasida iqtisodiy munosabatlar asoslari haqida", "Teleradio eshittirish haqida" maxsus qonunlar qabul qilish masalasini qo`ydi. Fuqarolik jamiyatining xolatining o`lchovi, barometri jamoat fikrining o`rganish va shakllantirishdir. Bu oshkoralik va ochiqlikning ta`minlash vositasidir. M.A.Karimov bu masalaga alohida ahamiyat beradi. Jamiyatimizning yanada demokratlashuvi va fuqarolar institutlarining shakllanishi aholining siyosiy faolligi, uni mamlakat siyosiy, jamoat va davlat hayotida ishtirok etishi bilan uzviy bog`liqdir. Islom Karimov inson huquqlari va erkinliklarini, so`z va matbuot erkinligini himoyalash, ularning kafolatlarini so`zda emas, real hayotda ta`minlash qonunchiligimiz va amaliy faoliyatimizning doimiy z`tibor markazida bo`lishini uqtiradi. Prezidentimiz Uzbekiston taraqqiyotining poydevori barkamol avlod ekanligini nixoyatda keng va chuqur tahlil qilib berdi. "Bugungi kunda oldimizga qo`yilgan buyuk maqsadlarimizga, ezgu niyatlarimizga erishishimiz jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyot va istiqboli amalga oshirilayotgan islothotlarimiz, rejalarimiznng samarasi, taqdiri ularning barchasi, avvalambor zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutuxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas boglanganligini barchamiz anglab etmoqdamiz". Bugungi kunda "Kadrlar tayyorlash dastur" asosida ta`lim-tarbiya muassasalarida tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu jarayon mazmunan yangi o`quv dasturlari, uslublari yordamida amalga oshirilmoqda. Biz bugun bu jarayonning dastlabki natijalarini ko`rib, uning taraqqiyot tendentsiyalarini tasavvur qilmoqdamiz. Huquqiy islohotlarni amalga oshirish umumiy vazifadir. Jamiyat, davlat, fuqaro bu ishga mas`uldirlar. Biroq bu vazifani bajarishda xuquq va tartibot sohasida xizmat qiluvchi mutaxassislarga maxsus mas`uliyat yuklatiladi .Yuridik kadrlarning tayyorlashni jiddiy yaxshilash vazifasi shundan kelib chiqadi. O`zbekiston Prezidenti malakali yuridik kadrlarni tayyorlash ishini takomillashtirish milliy huquqshunoslik maktabini yaratish, huquqshunoslik fani ilmiy va amaliyotining dolzarb muammolariga doir ochiq va keng baxs-munozaralar olib borish, huquqiy tizimni takommllashtirish, qonunlar tayyorlashning istiqbolli dasturlarini yaratish vazifalarini qo`ydi. Hozirgi kunda yurtboshimiz belgilab bergan vazifalarni amalga oshirish borasida O`zbekiston huquqshunoslari tomonidan muayyan ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda.   F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r 1.     Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda». «O`zbekiston», Toshkent. 2000 y. 2. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari». «O`zbekiston», Toshkent 1997 y. 3.     Karimov I.A. «O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li». «O`zbekiston», Toshkent 1995 y. 4.     Karimov I.A. «O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida». «O`zbekiston», Toshkent 2000 y. 5.     Karimov I.A. «O`zbekiston Konstitutsiyasining 9-yilligiga bag`ishlangan tantanali marosidagi nutqi». «O`zbekiston ovozi», 2001 y, 8.XII. 6. www.ziyonet.uz 7 . www.nr.uz

O'xshashlar

XIX asr oxiri XX asr boshida O`rta Osiyoda ijtimoiy-siyosiy fikr
XIX 19 asr oxiri XX 20 asr boshida O`rta Osiyoda ijtimoiy-siyosiy fikr
Amir Temur va temuriylar davridagi siyosiy va huquqiy ta'limotlar
XX ( 20 ) asrdagi siyosiy- huquqiy ta`limotlar
XX ( 20 ) asrdagi siyosiy- huquqiy ta`limotlar