Bosh sahifa
Referatlar
Huquqshunoslik
Муддатлар
Муддатлар
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
68 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Фуқаролик процессуал муддатлар
Хужалик процессуал муддатлар
Битимлар. Вакиллик ва ишончнома. Муддатлар. Даъво муддати
Фукаролик ишларини судда куришда процессуал муддатлар, уларга риоя қилмаслик оқибатлари
Мехнат низолари ва уларни хал этиш йуллари
![Муддат тушунчаси Фуқаролик ҳуқуқида– аниқ белгиланган вақтга муддат деб айтилади. Муддатнинг ўтиши маълум юридик факт ҳисобл анади, чунки унинг ўтказиб юборилиши натижасида, қонунда назарда ту-тилган ҳолларда, муайян ҳуқуқий оқибатлар вужудга келади, бирон-бир ҳуқуқ ва мажбурият олинади, ўзгартирилади ёки йўқотилади. Н.Имомов муддатлар тушунчаси ҳусусида тўхталар экан, уни аниқ белгиланган, ўтишининг бошланиши ва тамом бўлиши муайян ҳуқуқий оқибатларни вужудга келтирадиган, фуқаролик ҳуқуқлари-ни вужудга келтирадиган, фуқаролик ҳуқуқларини амалга ошириш ва муҳофаза қилишга қаратилган пайтлар ва вақт даврларига айтилишини таъкидлаб ўтади[96]. Масалан, Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий- ҳуқуқий базаси тўғрисидаги қонуннинг 25-моддаси мазмунига кўра, товарларни етказиб бериш муддатларини кечиктириб юборганлик учун товар етказиб берувчи сотиб олувчига кечиктирилган ҳар бир кун учун мажбурият бажарилмаган қисмининг 0,5 фоизи миқдорида пеня тўлайди. Шуниси муҳимки, пеняни тўлаш шартнома мажбуриятларини бузган тарафни товарларни етказиб бериш муддатларини кечиктириб юбориш оқибатида етказилган зарарни қоплашдан озод этмайди. Бу зарарни тўла ҳажмда қоплаш тамойилидан келиб чиқади. Вақт – мажбурият ҳуқуқига оид муносабатларда ҳам муҳим аҳамиятга эга. Масалан, ўзаро шартнома тузган шахслар маълум вақт ичида бирон-бир ҳаракатни қилишлари: шартнома нарсаси бўлган ашёни топширишлари, муайян ишни бажаришлари; пул тўлашлари, иккинчи тараф томонидан қилинган ижрони қабул қилишлари лозим бўлади. Фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда муддатларнинг тўғри ҳисобланиши ва ўз вақтида татбиқ этилиши – бу муносабатларда қатнашувчиларнинг ҳуқуқларини қўриқлашда, қонунчиликни таъ-минлашда, ташкилотлар ўртасида муносабатларда эса – хўжалик ҳисобини мустаҳкамлашда,](/data/documents/4609a616-87a9-4450-9971-44704e171de7/page-2.png)
![томондан мажбурият вақтини белгиласа, иккинчи томондан кредитор учун ҳуқуқни амалга ошириш вақти келганлигини билдиради. Ҳуқуқий оқибатига кўра муддатлар ҳуқуқни вужудга келтирувчи, ҳуқуқни ўзгартирувчи ва ҳуқуқни бекор қилувчи муддатларга бўлинади.[97] Ҳуқуқни вужудга келтирувчи муддатларнинг ўтиши натижасида фуқаролик ҳуқуқлари вужудга келади. Бунда ҳуқуқнинг бир шахсдан иккинчи шахсга ўтиши аҳамиятга эга эмас. Масалан, олди-сотди шартномасига мувофиқ товарга нисбатан мулк ҳуқуқи сотувчига товар топширилиши муддати натижасида вужудга келади(ФК, 389-модда). Ҳуқуқни ўзгартирувчи муддатлар ўтишининг бошланиши ёки ўтиб кетиши фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларини ўзгаришига олиб келади. Ҳуқуқни ўзгартирувчи муддатлар ўз табиатига кўра шартномавий муносабатларда кенг қўлланилади ва одатда бундай муддатларнинг ўтиши натижасида шартнома тарафларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари у ёки бу даражада ўзгаради. Масалан, пудрат шартномасига мувофиқ буюртмачининг бажарилган ишни қабул қилишдан бош тортиши ишни топшириш кечикиб кетишига сабаб бўлса, тайёрланган (қайта ишланган) ашёнинг тасодифан нобуд бўлиш хавфи ашё топширилиши лозим бўлган пайтдан буюртмачига ўтган деб ҳисобланади (ФК, 646-модда). Бунда ашёнинг тасо-дифан нобуд бўлиш хавфи аввал пудратчида бўлган бўлса, белги-ланган муддатнинг ўтиши натижасида бу хавф буюртмачига ўтади. Ҳуқуқни бекор қилувчи муддатларнинг рўй бериши фуқа-ролик ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг бекор бўлишига олиб келади. Масалан, умумий мулкдаги улушни сотишда, агар қолган мулкдор-лар имтиёзли сотиб олиш ҳуқуқидан воз кечсалар ёки бу ҳуқуқни хабар қилинган кундан эътиборан кўчмас мулкка нисбатан бир ой давомида, бошқа мол-мулкка нисбатан эса ўн кун давомида амалга оширмасалар, улар имтиёзли сотиб олиш ҳуқуқини йўқотадилар ва мулкдор ўз мулкини истаган шахсга сотиш ҳуқуқига эга бўлади (ФК, 224-модда).](/data/documents/4609a616-87a9-4450-9971-44704e171de7/page-5.png)
![Қисман аниқ муддатлар аниқ давр ёки вақт оралиғи билан боғлиқ бўлсада, улар ўзларининг белгиланиши ҳолатидан келиб чиқиб мутлақ аниқ муддатларга қараганда камроқ аниқликка эга бўладилар. Қисман аниқ муддатлар жумласига рўй бериши муқар-рар бўлган ҳодиса билан белгиланадиган муддатлар ҳам киради. Масалан, дарё музлари эриши юкни етказиб бериш билан боғлиқ муддатлар. Ноаниқ муддатлар қонун ёки шартномада бирон-бир вақт белгиланмаган бўлса-да, лекин шу муносабатда вақт чегараси мавжудлиги билан ифодаланади. Ҳуқуқий муносабатдаги вақт чега-раси гарчи тарафларнинг ҳуқуқий муносабатга киришаётган пайтла-рида белгиланмасада, кейинчалик тарафлардан бири томонидан белгиланиши талаб қилиниши мумкин. Масалан, ашё муддат кўрсатилмасдан текин фойдаланишга топширилганда шартноманинг амал қилиш муддати аниқ белгиланмайди. Умумий муддатлар барча субъектив фуқаролик ҳуқуқларига ва деярли бир хилдаги ҳолатларга таалуқли бўлади. Масалан, ишончноманинг амал қилиш муддати уч йил қилиб белгиланган (ФК, 139-модда). Махсус муддатлар умумий қоидалардан алоҳида белгиланади ва фақатгина қонунда тўғридан тўғри кўрсатилган ҳолларда амал қилади. Нотариус томонидан тасдиқланиб Ўзбекистон Республика-сидан ташқарида ҳаракатларни амалга оширишга мўлжалланган, амал қилиш муддати кўрсатилмаган ишончнома уни берган шахслар томонидан бекор қилингунча ўз кучини сақлаши махсус муддатларга мисол бўла олади. Бундан ташқари, фуқаролик ҳуқуқида фуқаролик ҳуқуқларини амалга ошириш муддатларининг қуйидаги турлари мавжуд: фуқаро-лик ҳуқуқларини амалда бўлиш вақтини белгилайдиган муддатлар, чекловчи(преклюзив) муддатлар, яроқлилик муддати, товарнинг хизмат қилиш муддати, товардан фойдаланиш, товарни сақлаш ва бошқа муддатлар мавжуд[98].](/data/documents/4609a616-87a9-4450-9971-44704e171de7/page-7.png)
