Mеҳнат шартномаси тушунчаси ва фуқароларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқларини амалга оширишдаги ўрни - Huquqshunoslik - Referatlar

Mеҳнат шартномаси тушунчаси ва фуқароларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқларини амалга оширишдаги ўрни

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

143 KB

Ko'chirib olish

M еҳнат шартномаси тушунчаси ва фуқароларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқларини амалга оширишдаги ўрни Режа: 1. Меҳнат шартномаси тушунчаси ва аҳамияти 2. Меҳнат шартномасининг фуқаролик ҳуқуқий шартномалардан фарқ қилувчи жиҳатлари 3. Меҳнат шартномаси ва унинг томонлари 4. Меҳнат шартномасининг шакли , мазмуни ва амал қилиш муддатлари

Мамлакатимизда бозор иқтисодиёти ривожланиб бораётган ҳозирги пайтда тадбиркорлик ва ишбилармонлик фао лияти кенг тарқалиб , аҳоли даромад манбаларининг ноанъанавий шакллари юзага келаётган бўлсада , фуқароларнинг корхона ва ташкилотларда ёлланиб ишлашлари орқали миллий даромад яратилишида қатнашаётганлари , иш ҳақи сифатида даромад олиш йўли билан эса ушбу миллий даромаддан ўз улушларини олаётганлари жамият иқтисодий ҳаётида салмоқли ўринга эга бўлиб бормоқда . Ана шундай шароитда фуқароларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқларини рўёбга чиқаришнинг ҳуқуқий механизмини чуқур англаб етиш , бу механизмнинг самарали ишлашини таъминлаш катта аҳамиятга эга . Чунки меҳнат ресурсларидан оқилона фойдалана олиш , фуқароларнинг меҳнат ҳуқуқларини амалда таъминлаш ва етарли ҳимоя қилиш ушбу омилга кўп жиҳатдан боғлиқдир . Республикамизда мустақиллик йилларида амалга оширил ган ва амалга оширилаётган чуқур ижтимоий , сиёсий , иқтисодий ўзгаришлар , энг аввало , меҳнат ва ижтимоий ҳимоя масалалари борасида халқаро стандартларни тобора кенг жорий этилаётганлиги 1 , миллий қонунчилигимизни ушбу халқаро ҳуқуқий андозаларга янада кенгроқ мувофиқлаштириб борилаётганлиги туфайли меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларда бозор муносабати қ оидаларига хос бўлган умуминсоний , умумдемократик жиҳатлар мунтазам равишда кучайиб бормоқда . Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 37- моддаси билан фуқароларга берилган меҳнат қилиш ҳуқуқларини амалга ошириш , ёлланма меҳнат қилиш ҳуқуқининг асосий ташкилий ҳуқуқий шакли – фуқаро билан иш берувчи ўртасида тузиладиган меҳнат шартномаси бўлиб , Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 72- моддасида келтирилган расмий тарифга кўра : « Меҳнат шартномаси ходим билан иш берувчи ўртасида муайян мутахассислик , малака , лавозим бўйича ишни ички меҳнат тартибига бўйсунган ҳолда тарафлар келишуви , шунингдек меҳнат тўғрисидаги 1 Жумладан, 1991-1998 йиллар давомида Ўзбекистон Республикаси инсон ҳуқуқларига оид асосий халқаро конвенцияларга, Халқаро Меҳнат Ташкилотининг бир қатор конвенцияларига (№47, 52, 103, 122 ва бошқалар) қўшилганлигини эълон қилди. Қаралсин: Ўзбекистоннинг янги қонунлари, 1-23-сонлар. Т., «Адолат», 1991-2000.

қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар билан белгиланган шартлар асосида ҳақ эвазига бажариш ҳақидаги келишувдир ». Бироқ , ушбу расмий тариф меҳнат шартномасига хос барча жиҳатларни қамраб ололмайди . Чунки меҳнат ҳуқуқи назарияси меҳнат шартномасига фуқаролар меҳнат қилиш ҳуқуқларини рўёбга чиқарилиш шакли , меҳнат муносабатлари юзага келиши ва амалга ошиши асоси ҳамда меҳнат ҳуқуқи фани институтларидан бири сифатидагина эмас , балки ходим билан иш берувчи ўртасида юз берган юридик факт , ушбу фактни ўзида қайд этувчи ёзма ҳужжат ҳамда меҳнат муносабати тарафларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини муҳофазалашнинг юридик воситаси сифатида ҳам қарайди . Меҳнат шартномаси тузилиши воситасида ходим ва иш берувчининг ўзаро муносабатлари индивидуаллаштирилади ҳамда ҳуқуқий тартибга солинади . Фақат меҳнат шартномаси тузилиши йўли билангина фуқаро ходим мақомини олади , меҳнат жамоасига қўшилади , корхона локал меъёрий ҳужжатлари , ички меҳнат тартиби қоидалари , меҳнат қонунлари тўла ҳажмда унга татбиқ этила бошланади . Меҳнат қонунлари ишга қабул қилишни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солар экан , иш тури , жойи ва касб - корини танлаш эркинлиги , меҳнат ҳуқуқларининг амалга оширилишида барча фуқароларнинг ўзаро тенг эканликлари , ижтимоий ҳимоя талаб аҳоли табақаларини давлат қўллаб - қувватлашининг амалга оширилиши каби қоидаларига асосланади . Меҳнат ҳуқуқларини амалга ошириш , ишчи кучини меҳнат бозорида сотиш – сотиб олиш , меҳнат ресурсларини иқ тисодиёт тармоқлари бўйлаб тақсимлаш механизми вазифасини меҳнат шартномаси бажаради . Ходимлар ва иш берувчилар ҳуқуқ ҳамда манфаатларини тўла ҳимоя қилишлик учун меҳнат қонунчилиги меҳнат шартномасига қўйиладиган асосий талабларни , унинг тузилиши , ўзгартирилиши ва бекор қилиниши тартибларини белгилаб беради , меҳнат шартномаси тузиш билан боғлиқ кафолатларни назарда тутади . Меҳнат шартномаси тузиш воситасида ходим ва иш берувчи ўртасидаги муносабат предмети , доираси , шартнома томонларининг бир -

бирларига нисбатан ҳақ - ҳуқуқлари аниқлаб олинади . Меҳнат шартномаси келгусида ходим ва иш берувчи ўртасидаги ўзаро муносабатларни давом эттириш ва янада ривожлантириш учун мустаҳкам замин бўлиб хизмат қилади . Меҳнат шартномасининг фуқаролик ҳуқуқий шартномалардан фарқ қилувчи жиҳатлари Меҳнат шартномаси ҳам унинг тарафларида бир - бирларига нисбатан ўзаро ҳуқуқлар ва мажбуриятларни юзага келтиришга қаратилган келишув эканлиги билан ҳар қандай шартномалар билан умумий хусусиятга эгадир . Айниқса , тартибга солиш предмети меҳнат эканлиги билан иш бажариш ( хизмат кўрсатиш ) га оид фуқаролик ҳуқуқий шартномалар ( пудрат , топшириқ , муаллифлик , илмий - тадқиқот ишларини бажариш ва бошқалар ) билан ўхшаш жиҳатларга эга . Бироқ , меҳнат шартномаларининг ўзига хос бўлган хусусиятлари ва бир қатор жиҳатлари борки , улар меҳнат шартномасини фуқаролик ҳуқуқий шартномаларидан аниқ фарқлаш имконини беради . Меҳнат ҳуқуқи фанида кўпчилик томонидан эътироф этилган ана шундай фарқловчи жиҳатлар қаторига қуйидагилар киритилиши мумкин : 1. Меҳнат шартномасига кўра ходим корхонада муайян касб , ихтисос ва малакага оид ишни бажариши , иш берувчи эса ана шундай иш билан таъминлаши лозим . Меҳнат шартномаси мажбурияти предмети ишнинг натижаси ёки кўрсатиладиган муайян хизмат тури эмас , балки тирик меҳнатни ўзи саналади . Ҳар бир ходим меҳнат жамоаси таркибида бўлгани ҳолда бажарадиган ишнинг хусусияти ишлаб чиқариш вазифаларидан келиб чиққан ҳолда тегишли касб , ихтисос доирасида ўзгариб туриши мумкин . 2. Ходим ўз касби , ихтисоси , лавозимига оид ишни корхона ички меҳнат тартибига амал қилган ҳолда бажариши лозим бўлади . Ички меҳнат тартиби деганда ходимларни бир маромда ишлашларини , хавфсиз ва унумли меҳнат

жараёнида тегишли меҳнат меъёрлари бажарилишини таъминловчи меҳнат режими назарда тутилади . Бундай меҳнат режими меҳнат қонунлари , қонун ҳужжатлари , корхоналардаги локал меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солинади . 3. Меҳнат жараёнида ходим иш берувчи фармойишларини бажариши , меҳнат операцияларини унинг кўрсатмаларига амал қилган ҳолда бажариши лозим . Яъни ходим ва иш берувчи ўртасида ўзаро бўйсуниш муносабати мавжуд бўлади . Меҳнат шартномаси бўйича меҳнат қилинганида меҳнат жараёнининг ўзи , унинг шарт - шароитлари тартибга солинади . 4. Меҳнат Кодексига кўра (154- модда ) иш берувчи ходимга ўзининг молиявий ҳолатидан қатъи назар жамоа келишуви ёки шартномасида кўрсатиб қўйилганидан кам бўлмаган миқдорда иш ҳақи тўлаши керак . Иш ҳақи тўлашга оид шартлар ҳатто ходим рози бўлган тақдирда ҳам қонунларда белгилаб қўйилган энг кам миқдордан кам бўлишига , унинг аҳволини ёмонлашувига олиб келиши мумкин эмас . Меҳнат шартномасига кўра тўланадиган ҳақ бажарилган меҳнатнинг миқдори ва сифатига мутаносиб бўлиши талаб этилади ҳамда бу кўрсаткич иш ҳақи тизимлари ( ишнинг давомийлиги , мураккаблиги , ходимнинг малакаси , нормаларнинг бажарилиши ва бошқа омиллар ҳисобга олинган ҳолда ) воситасида аниқланади . Ходим асосий иш ҳақидан ташқари корхона иш якунларига кўра белгиланган қўшимча иш ҳақларини ҳам олади ( мукофот пуллари , устама ҳақлар ва бошқалар ). Шахсга ходим сифатида имтиёз ва енгилликлар берилиши қонунчиликка кўра шахсни ишга қабул қилиш тўғрисидаги буйруқ ( фармойиш ) чиқарилиши , меҳнат дафтарчаси юритилганлиги , ишлаётганлиги ҳақида маълумотнома берилганлиги кабилар билан боғлиқ бўлади . Хўжалик фаолияти амалиётида « меҳнат келишувлари ( бит имлари )» учраб туради ва уларнинг ҳуқуқий табиати турличадир . Бунда агар меҳнат битимларига кўра ходим буйруқ асосида ишга қабул қилинган , корхона меҳнат жамоаси таркибига киритилган бўлса , бундай битим меҳнат шартномаси деб

ҳ исобланиши , бир марталик ишни бажариши учун тузилган бўлса шахсий пудрат ( фуқаролик ҳуқуқий ) шартнома муносабати деб баҳоланмоғи зарур бўлади . Меҳнат шартномаси ва унинг томонлари Меҳнат шартномаси ҳам ҳар қандай бошқа шартномалар сингари муайян томонлар ўртасида тузиладиган келишувдан иборат . Унинг томонлари бўлиб ходим ва иш берувчи қат нашади . Ўзбекистон Республикаси Меҳнат вазирлигининг 1997 йил 6 сентябрдаги 6/1- сонли « Акциядорлик жамиятларида меҳнат муносабатларини тартибга солишни такомиллаштириш тўғрисидаги тавсиялари » да 2 айтилишича , ходим деганда меҳнат фаолияти меҳнат шартномаси асосида амалга ошириладиган , муайян ёшга етган жисмоний шахс тушунилмоғи лозим . Аммо меҳнат шартномаси тарафи сифатида иштирок этиши мумкин бўлган жисмоний шахс муайян ёшга етган бўлишидан ташқари (16 ёшга , айрим ҳолларда 15 ёшга ва ҳатто 14 ёшга , қонунда махсус кўрсатиб қўйилган ҳолларда 18 ёшга етган бўлиши ) яна бир қатор талабларга ҳам жавоб бериши лозим бўлади . Бу талаблар фуқаро саломатлигининг аҳволи , унинг касб , малака , маълумоти , фуқаролиги ва бошқа бир қатор омилларга боғлиқ бўлади . Масалан , фуқаро 1 ёки 2- гуруҳ ногирони эканлиги ёки саломатлиги аҳволи бўйича талабга жавоб бермаслиги ( тиббий кўрикдан ўтказилиб ишга қабул қилиш мумкинлиги белгиланган ҳолларда ) уни бир қатор касб ва вазифаларда ишлашлигини , яъни меҳнат шартномаси тарафи бўлишлигини истисно этади . Муайян касб ва лавозимда ишлаши учун фуқародан махсус билимга эга бўлишлик талаб этилиши мумкин ( масалан , тиббиёт мутахассиси , юрист , 2 Қаранг : «Налоговые и таможенные вести» ҳафтаномаси, 1997 йил, 42-сон.

транспорт воситалари ҳайдовчиси ва ҳоказо ) ва ана шундай билимга эгаликни тасдиқловчи ҳужжат ( диплом , гувоҳнома ) ни йўқлиги ҳам бундай ҳолларда фуқаро меҳнат шартномасининг тарафи бўла олмаслигини англатади . Фуқаронинг суд айблов ҳукмига мувофиқ содир этилган ғаразли жинояти учун муайян касб ва лавозимларда ишлаш ҳуқуқидан маҳрум этилганлиги ҳукмда кўрсатилган муддат тамом бўлмагунга қадар шахсни мазкур касб ва лавозимлар бўйича меҳнат шартномаси томони бўлиб иштирок этишлигини истисно этади . Чет эл фуқароларининг Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги меҳнат фаолияти тартиблари махсус қонун ҳужжатлари билан белгилаб қўйилган бўлиб , ушбу тартиб - қоидаларга амал қилинмаганида улар меҳнат шартномаси тарафи бўлиб қатнашишлари мумкин эмас 3 . Ўзбекистон Республикаси Меҳнат вазирлигининг юқорида эслатилган « Акциядорлик жамиятларида меҳнат муносабатларини тартибга солишни такомиллаштириш тўғрисидаги тавсиялари » га кўра иш берувчи деганда меҳнат функцияларини бажариш учун жисмоний шахсларни ишга ёллаш ваколати берилган корхона , муассаса , ташкилотлар , шунингдек мустақил балансга эга бўлган таркибий тузилма раҳбарлари тушунилади . Иш берувчи сифатида мулкчилик шакли , хўжалик юритиш усулидан қатъи назар барча юридик шахслар , тегишли ҳолларда уларнинг бўлинмалари ( шу жумладан , чет эл корхоналари , қўшма корхоналар ) 4 қатнашадилар . Жисмоний шахслар ўзларининг уй - рўзғор , маиший э ҳтиёжлари йўлида ( оилавий тиббий хамшира , бола тарбияловчиси , боғбон , автоулов ҳайдовчиси , ошпаз ва бошқалар ) ёлланма меҳнатдан фойдаланишлари , иш берувчи сифатида меҳнат шартномаси тузишлари мумкин . Бундай ҳолда иш бераётган фуқаро ўз ининг ходимига меҳнат қонунчилигида назарда тутилган энг 3 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 19 октябрдаги 408-сонли қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикасида хорижий ишчи кучларини жалб қилиш ва улардан фойдаланиш тартиби тўғрисида»ги Низом, Ўзбекистон Республикасининг «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонунига шарҳлар, Т., 2000, 154-179-бетлар. 4 Чет эл корхоналари ва чет эл инвестицияси иштирокидаги қўшма корхоналар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган тартибда ҳуқуқий экспертизадан ўтказилиб, давлат рўйхатига олинганларидан сўнг хўжалик фаолияти олиб боришлари, иш берувчи сифатида қатнашишлари мумкин. Шу ҳақдаги Низом 1997 йил 2 июлдаги 336-сонли қарор билан тасдиқланган.

минимал даражадаги меҳнат шароитларини яратиб бериши , ҳуқуқлардан фойдаланишини таъминлаши лозим бўлади . Айрим фуқаро иш берувчи сифатида қатнашган ҳолда бошқа фуқарони ишга ёллаш юзасидан тузилган меҳнат шартномаси белгиланган тартибда давлатнинг ваколатли органларида рўёхатга олиниши , иш берувчи фуқаро ўз ходими учун бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига тегишли суғурта тўловларини тўлаб туриши зарур бўлади 5 . Давлат корхона , муассаса ва ташкилотларининг иш берувчи сифатида меҳнат бозорида ҳамда меҳнат муносабатида қатнашишларининг ўзига хос жиҳатлари вазирликлар , идораларнинг актларида , давлат хизматчиларини ишга қабул қилиш , улар билан меҳнат муносабатларини давом эттиришнинг хусусиятлари эса ушбу масалага оид махсус қонун ҳужжатларида ( масалан , Ўзбекистон Республикасининг « Давлат солиқ хизмати тўғрисида » ги , « Давлат божхона хизмати тўғрисида » ги ва бошқа Қонунлар ) белгилаб қўйилиши мумкин . Тижоратчи бўлмаган юридик шахсларнинг ( турли нодавлат жамғармалари , жамоат ва диний бирлашмалар ва ҳоказолар ) иш берувчи сифатида меҳнат муносабатларида иштирок этишининг ўзига хос хусусиятлари Ўзбекистон Республикасининг « Жамоат бирлашмалари тўғрисида » ги , « Нодавлат – нотижорат ташкилотлар тўғрисида » ги 6 ва бошқа Қонунларда , ушбу қонунлар асосида ишлаб чиқилган қонун ҳужжатларида , уларнинг ўз устав ( низом ) ларида белгилаб қўйилиши мумкин . Мулкчилик шаклидан қатъи назар барча иш берувчи юридик ва жисмоний шахслар Меҳнат Кодекси ва бошқа меҳнат қонун ҳужжатлари талабларига қатъий риоя қилишлари шарт ҳисобланади . Меҳнат шартномасининг шакли, мазмуни ва амал қилиш муддатлари 5 М. Гасанов, Е. Соколов. Ўзбекистонда меҳнат шартномаси (контракти). Биринчи, иккинчи китоб, Т., 1996, 17-бет. 6 Ўзбекистоннинг янги қонунлари, Т., «Адолат», 21-сон, 146-бет.

Меҳнат шартномаси унда иштирок этаётган тарафларнинг, биринчи навбатда ходимнинг манфаатларини реал ва самарали тарзда таъминлаш мақсадида фақат ёзма равишда тузилиши лозим. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 74- моддасида айтилишича: «Меҳнат шартномаси ёзма шаклда тузилади». Меҳнат шартномасининг шакли Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан белгиланган тартибда тасдиқланган намунавий шартномани ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилади. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳка-масининг 1997 йил 11 мартдаги «Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодексини амалга ошириш учун зарур бўлган норматив ҳу жжатларни тасдиқлаш тўғрисида»ги Қарорининг 1-ило-васида «Ёзма ҳолдаги меҳнат шартномаси (контракт) тузиш юзасидан тавсиялар» баён этилган бўлиб 7 , унда ёзма шаклдаги меҳнат шартномаси (контакрт)ни тузиш пайтида амал қилиниши талаб этиладиган зарурий кўрсаткичлар белгилаб қўйилган. Меҳнат шартномаси бир хил кучга эга бўлган икки нусхада, одатда давлат тилида, зарур ҳолларда эса ходим тушунадиган бошқа тилда ҳам тузилади ва томонлар имзолаганларидан сўнг кучга киради, уларнинг ҳар бирига сақлаш учун берилади. Меҳнат шартномаси ишга қабул қилиш ваколатига эга бўлган раҳбар томонидан имзоланиб, унинг имзоси корхона муҳри билан тасдиқланади. Шартномада томонларнинг манзиллари, бошқа маълумотлар кўрсатилади. Қонун меҳнат шартномаси, албатта, ёзма равишда тузилиши шарт эканлигини белгилар экан, Меҳнат Кодекси амалга киритилгандан кейин (1996 йил 1 апрелдан бошлаб) юзага келган меҳнат муносабатларига бу қоидалар тадбиқ этилишини, ундан аввал юзага келган меҳнат шартнома муносабатлари тарафлардан бири талаб қилгани тақдирдагина ёзма равишда тузилган меҳнат шартномаси шаклида қайта расмийлаштирилиши лозимлигини назарда тутади. 7 М. Гасанов, Е. Соколов. Ўзбекистонда меҳнат шартномаси (контракти). Биринчи, иккинчи китоб. Т., 1996, 299-бет.

Меҳнат шартномаси (контракт)нинг юқорида эслатилган ҳукумат қарори асосида тасдиқланган намунавий шаклига (қарорнинг 2-сонли иловаси) мувофиқ ҳар бир халқ хўжалиги тармоғида ёки корхона ва ташкилотларнинг ўзида шартнома (контракт) шакли ишлаб чиқилиши, ҳар бир ходим билан ўрнатилаётган меҳнат муносабатларининг ўзига хос хусусиятлари (ўзига хос ҳуқуқлар ва мажбуриятлар доираси) эътиборга олинган ҳолда қўлланиши мумкин. Келгуси даврларда меҳнат шартномасига ўзгариш ва қўшимчалар унинг томонлари ўзаро келишувига мувофиқ тарзда ёзма шартномага киритилади ва томонлар имзоси билан тасд иқланади. Меҳнат шартномаси мазмуни деганда унга кўра томонлар қўлга киритаётган ҳуқуқлар, ўз зиммаларига олаётган мажбуриятлар мажмуи тушунилади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексида (73-модда) ҳамда Ўзбекистон Республикаси ҳукумати қарори билан тасдиқланган «Ёзма ҳолдаги меҳнат шартномаси (контракт) тузиш юзасидан тавсиялар»да кўрсатилганидек меҳнат шартномаси (контракт) зарур шартлар ва қўшимча шартларни ўз ичига олади. Қуйидагилар меҳнат шартномаси (контракт)нинг зарур шартлари ҳисобланади: 1) иш жойи – ходим ишга қабул қилинаётган корхона, муассаса, ташкилот (унинг таркибий бўлинмаси)нинг номи; 2) меҳнат функцияси – мазмуни лавозим йўриқномалари, малака мажбуриятлари ва бошқа норматив ҳужжатлар билан белгиланган муайян мутахассислик, малака ёхуд лавозим бўйича иш (раҳбарлар, мутахассислар ва хизматчиларнинг ҳамда бошқаларнинг ягона тариф-малака маълумотномаси, малака маълумотномаларига мувофиқ); 3) иш бошланадиган кун – қонун ҳужжатларига мувофиқ тузилган меҳнат шартномаси имзоланган пайтдан бошлаб кучга киради, агар ишнинг бошланиши санаси қайд этилмаган бўлса, ходим шартнома имзоланган кундан кейинги иш кунидан (сменадан) кечикмай ишга тушиши шарт;

4) меҳнатга ҳақ тўлаш миқдори ва бошқа шартлар. Меҳнатга ҳақ тўлаш миқдори томонларнинг келишувига кўра белгиланади ва қонун ҳужжатлари билан белгиланган энг кам иш ҳақи миқдоридан кам бўлиши ва энг кўп миқдор билан чегараланиши мумкин эмас. Қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда айрим меҳнат шартномалари (контракт)ни тузишда зарур шартлар рўйхати кенгайтирилиши мумкин. Масалан, муддатли меҳнат шартномаси (контракт) тузишда ишнинг бошланиши санасигина эмас, балки унинг тамом бўлиш санаси ҳам қайд этилади. Ходимни муайян ишни бажариш даврига ишга қабул қилишда ходим амалга ошириши учун қабул қилинаётган аниқ иш кўрсатилади. Ўриндошлар билан меҳнат шартномаси (контракт) тузишда қонун ҳужжатлари билан назарда тутилган энг кўп муддат доирасида кундалик ишнинг аниқ муддати белгиланади. Томонларнинг келишувига кўра меҳнат шартномаси (контракт)да қўшимча шартлар назарда тутилиши мумкин. Улар томонларнинг мажбуриятларини аниқлаш, уларни тўлдириш, ходимга қўшимча имтиёз ва афзалликлар берилишини назарда тутиши мумкин. Қўшимча шартларга қуйидагилар киритилиши мумкин: ходимга меҳнат шароитлари белгиланган ҳолда ЯТММ (ягона тариф- малака маълумотномаси) ва ММ (мансаб маълумотномаси)да назарда тутилган қўшимча меҳнат мажбуриятлари юклаш; бир неча касбда ишлаш тартиби ва шартлари кўрсатилган ҳолда меҳнат шартномаси (контракт)нинг мустақил шарти сифатида бир неча касб (лавозим)да ишлаш; агар ходим синов муддати билан ишга қабул қилинаётган бўлса, синовнинг аниқ муддати (қачондан қачонгача), ходимнинг юқори малакаси, агар бу амалдаги қонун ҳужжатларида, жамоа шартномасида (барча даражадаги битимларда) ёки корхона, ташкилот, муассасада амал қилувчи бошқа норматив ҳужжатларда назарда тутилган ҳолларда мураккаброқ ишларни бажариш билан боғлиқ бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш (тариф ставкалари,

лавозим маошлари, қўшимча ҳақлар, устамалар, мукофотлар ва бошқа хилдаги тақдирлашлар)нинг юқорироқ миқдорларини якка тартибда белгилаш; ходим учун белгиланган иш вақти режими (тўлиқсиз иш куни, тўлиқсиз иш ҳафтаси, қисқартирилган иш вақти, соатбай иш, иш кунининг бошланиши ва тамом бўлиши ва бошқалар); қўшимча (ҳақи тўланадиган ва ҳақи тўланмайдиган) дам олиш кунлари, таътиллар бериш; ижтимоий-маиший тусдаги шароитлар (болалар боғчасида ўрин, санаторий-курортда даволанишга йўлланма таъминланиши, транспорт хизмати, марказлаштирилган тартибда озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш, уй-жой бериш ва бошқалар); муддатли меҳнат шартномаси қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллари муддатидан олдин бекор қилинганда неустойка тўлаш. Ходимларнинг алоҳида тоифалари учун шартноманинг қўшимча шартлари: пул ёки моддий бойликларга хизмат к ўр сатувчи шахслар учун тўлиқ моддий жавобгарлик шарти; корхона раҳбарлари учун меҳнат шартномасини тўхтатишнинг қонунчиликда назар да тутилган қўшимча асослари ва ҳ.к. шартлар. Ходим аҳволини қонунлардагидан ёмонлаштирадиган ҳолатлар меҳнат шартномасига киритилиши мумкин эмас. Меҳнат шартномаси (контракт)нинг муддати қоидага кўра чекланмайди ва тарафлар уни бекор қилиш истагини билдирмагунларига қадар амал қилаверади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 75-моддасига мувофиқ меҳнат ша ртномалари: номуайян муддатга; беш йилдан ортиқ бўлмаган муайян муддатга; муайян ишни бажариш вақтига мўлжаллаб тузилиши мумкин . Агар меҳнат шартномасида унинг амал қилиш муддати кўрсатилмаган бўлса, меҳнат шартномаси номуайян муддатга тузилган деб ҳисобланади. Номуайян муддатга тузилган меҳнат шартномаси ходимнинг розилигисиз

муайян муддатга, шунингдек муайян ишни бажариш вақтига мўлжалланиб қайта тузилиши мумкин эмас. Амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ иш берувчилар ташаббусига кўра муддатли меҳнат шартномаси тузишлик чекланган бўлиб, объектив ҳолатлар тақозо этганда ва ишнинг хусусиятига кўра номуайян муддатга меҳнат шартномаси тузиш мумкин бўлмаган ҳоллардагина муддатли меҳнат шартномаси тузилишига йўл қўйилади (Меҳнат Кодексининг 76-моддаси). Шу муносабат билан Ўзбекистон Республикаси Олий судининг пленуми ўзининг 1998 йил 17 апрелдаги 12-сонли «Судлар томонидан меҳнат шартномаси (контракт)ни бекор қилишни тартибга солувчи қонунларни қўлланиши ҳақида»ги қарорининг 5-бандида айтилишича: судлар шуни назарда тутишлари лозимки, муддатли меҳнат шартномаси фақат МКнинг 76-моддасида белгиланган ҳолатлар бўлганлиги сабабли номуайян муддатга мўлжалланган меҳнат шартномаларини тузиш мумкин бўлмаган ҳолларда тузилиши мумкин. Ходим билан муддатли меҳнат шартномасини тузишга қуйидаги ҳолатлар мавжудлигида йўл қўйилиши мумкин: бажариладиган ишнинг тафсилотига кўра бажариш учун ходим олинган ишни маълум бир муддат ўтгандан кейин объектив сабабларга кўра давом эттиришнинг имкони бўлмаслиги олдиндан маълум бўлганда, яъни у муддатли характерга эга бўлса; бажариш учун ходим олинган ишни бажариш шартлари. Бунда иш доимий характерга эга бўлсада, уни бажаришнинг шартлари ходим билан номуайян муддатга меҳнат шартномаси тузишга тўсқинлик қилади (қонунларга мувофиқ ходимнинг иш жойи ва бошқалар сақланадиган, меҳнат ва ижтимоий таътилларда бўлган вақтига бошқа ходимни ишга қабул қилиш); ходимнинг манфаатлари, яъни у ёки бу ҳолатларга кўра муддатли меҳнат шартномаси тузилиши ходимнинг манфаатларига асосланган бўлганда. Назарда тутиш керакки, МКнинг 76-моддасида келтирилган ходим билан муддатли меҳнат шартномасини тузиш тў ғрисидаги рўйхат қатъий

чегараланган. Агар ходим билан тузилган муддатли меҳнат шартномаси МКнинг 76-моддаси талабларини ҳисобга олмаган ҳолда тузилган бўлса, бундай ҳолда шартноманинг муддати ҳақидаги шартлари ҳақиқий эмас деб топилади, ходим эса ишга номуайян муддатга биринчи иш кунидан бошлаб қабул қилинган ҳисобланади 8 . Муддатли меҳнат шартномаси муддатининг тамом бўлиши шартнома тарафларига белгиланган тартибда меҳнат муносабатларини бекор қилиш ҳуқуқини беради. Муддатли меҳнат шартномаси муддатининг тамом бўлиши билан бир ҳафта давомида томонлардан ҳеч бири уни бекор қилиш ташаббусини илгари сурмаса, бундай шартнома ўз-ўзидан номуайян муддатга тузилган меҳнат шартномасига айланади. Муддатли меҳнат шартномаси муддатидан аввал томонлардан бирининг айби билан бекор қилингудек бўлса, меҳнат шартномаси (контракт)да назарда тутилгани ҳолда айбдор томондан иккинчи тараф фойдасига неустойка ундирилиши мумкин. 8 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Олий суди пленуми қарорлари тўплами, 2-жилд, Т., «Шарқ» НМК, 1998, 60-бет.

O'xshashlar

Mеҳнат шартномаси тузиш ва ишга қабул қилишни расмийлаштириш

Mеҳнат ҳуқуқи тушунчаси, предмети, усуллари ва тизимлари

Айблов тарафининг тортишувни амалга оширишдаги ваколатлари

Mолиявий хизматлар соҳасида истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва суд орқали истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш

Фуқаролик-ҳуқуқий муносабат