Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш. Мажбуриятларнт бузганлик учун жавобгарлик. Мажбуриятларнинг бекор бўлиши - Huquqshunoslik - Referatlar

Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш. Мажбуриятларнт бузганлик учун жавобгарлик. Мажбуриятларнинг бекор бўлиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.326171875 KB

Ko'chirib olish

Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш. Мажбуриятларнт бузганлик учун жавобгарлик. Мажбуриятларнинг бекор бўлиши Режа: 1. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш тушунчаси. 2. Неустойка – мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида 3. Гаров – мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида 4. Қарздорнинг мол-мулкини ушлаб қолиш мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида. 5. Закалат – мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида. 6. Кафиллик – мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида. 7. Кафолат – мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида. 8. Мажбуриятларнинг бузилиши ва бунинг учун фуқаролик- ҳуқуқий жавобгарлик тушунчаси. 9. Қарздорнинг жавобгарликдан озод қилиниши асослари

Мажбуриятларни бажарилишини таъминлаш тушунчаси, аҳамияти, турлари, жумладан неустойка, гаров, қарздорнинг мол-мулкини ушлаб қолиш, закалат, кафиллик ва кафолат мажбурият ларнинг бажарилишини таъминлаш усулию Мажбуриятларнинг бузилиши ва бунинг учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик тушунчаси, мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик асослари, фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг турлари, қарздорнинг зарарни тўлаш мажбурияти, қарздорнинг жавобгарликдан озод қилиниши асослари, мажбуриятнинг қарздор ва кредитор томонидан кечикти рилиши оқибатлари билан боғлиқ масалалар. М ажбуриятларнинг бекор бўлиши тушунчаси ва Мажбуриятлар бекор бўлишининг алоҳида усуллари ҳисобланган м ажбуриятларнинг бажарилиши билан , ҳисобга ўтказиш йўли билан , қ арздор билан кредитор бир шахс бўлиб қол иши билан, т арафларнинг келишуви ва қарздорни қарздан воз кечиши билан, б ажариш мумкин бўлмаганлиги туфайли , давлат органи ҳужжати асосида, фуқаро нинг вафот этиши ёки юридик шахснинг тугатилиши сабабли мажбуриятнинг бекор бўлиши масалалари 1. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш тушунчаси. Мажбуриятнинг бажарилишини таъминлаш деб қарздор томо нидан олинган ва унинг зиммасида бўлган вазифани бажаришга маж бур қиладиган чораларга айтилади. Бундай чора қонун ёки шартномага биноан асосий мажбуриятга қўшимча қилиб белгиланади. Мажбурият бажарилишини таъминлашнинг моҳияти шундан иборат ки, қарздор зиммасида бўлган мажбурият белгиланган муддатда бажарилмаса ёки бошқача тарзда бузилса, кредиторда зиёнларни ундиришга бўлган ҳуқуқдан ташқари мажбуриятнинг объектини ташкил этган ҳаракатни қилишга қарздорни мажбур қиладиган бошқа мулкий таъсир чораларини қўшимча равишда татбиқ этилишини талаб қилиш ҳуқуқи пайдо бўлади.

Мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тараф учун ноқулай оқибатларнинг вужудга келиши мумкинлиги шартномаларни керакли ҳажмда бажаришга уларни мажбур қилади, вазифаларини виждонан бажаришга даъват этади, шунинг ўзи билан давлат ва шартнома интизомининг мустаҳкамланиши маълум даража да таъминланади. Мажбуриятларнинг бажарилиши ҳар хил усул билан таъминла нади. Мазкур усуллар ё қонун билан белгиланиши ёки шартномага асосланган бўлиши мумкин. Фуқаролик қонунчилигида мажбурият нинг бажарилишини таъминлаш неустойка, гаров, қарздорнинг мол-мулкини ушлаб қолиш, кафиллик, кафолат, закалат ҳамда қонун ҳужжатлари ёки шартномада назарда тутилган бошқа усуллар билан таъминланиши мумкин (ФК, 259- модда). Ушбу усуллардан ҳеч қайсиси ўзича мустақил равишда қўлла нилмайди. Буларнинг ҳаммаси бирор-бир мажбуриятнинг мавжуд бўлишини кўрсатиб, мазкур мажбуриятнинг бажариш мақсадларини кўзлаб белгиланади. Бунда шартнома бўйича белгиланган мажбурият – асосий мажбурият бўлиб, унинг бажарилишини таъминлаш усули эса қўшимча мажбурият ҳисобланади. Чунончи, маҳсулот етказиб бериш ёки пудрат шартномасидан келиб чиқадиган асосий мажбу риятнинг амалга оширилишини таъминлайдиган қўшимча мажбурият ҳисобланади. Баъзи мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш махсус қонунларда назарда тутилмаган бўлса, бундай мажбурият муносабат ларини таъминлаш Фуқаролик кодексида берилган умумий қоидалар билан тартибга солинади. Шу билан бирга, муайян мажбуриятнинг бажарилишини таъминлаш усуллари бир вақтнинг ўзида қонун билан ҳам, шартнома билан ҳам белгиланиши мумкин. Масалан, неустойка ва гаров бир вақтнинг ўзида шартнома билан ҳам, қонун билан ҳам назарда тутилиши мумкин 1 . 1 Аммо Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик судининг Пленуми қарори шундай тавсия берадики, агарда битта мажбурият бузилган бўлиб, бунинг учун шартномада ҳам жарима шаклида, ҳам пеня шаклида неустойка тўлаш назарда тутилган ҳолларда, судлар шуни эътиборга олишлари лозимки (фуқаролик ишларини кўриб, мазмунан ҳал қилаётган маҳалда – Муаллиф), агарда қонунчиликда бош-қача тартиб назарда тутилмаган бўлса, кредитор фақатгина бир шаклдаги неустойка қўлланилишини талаб қилишга ҳақлидир. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг “Хўжалик судлари томонидан

Бошқа усуллар эса, жумладан, закалат фақат келишув бўйича гина белгиланади. Фуқаролик ҳуқуқининг мазкур институти мажбуриятларни қарздор томонидан бажарилмаслиги натижасида кредиторга келиши мумкин бўлган зарар оқибатларининг олдини олишга қаратилади. Аммо мазкур усулларнинг ҳар қайсиси билан кўрсатилган мақсадга эришиш ҳар хил бўлади. Неустойка ва закалат қарздор томонидан мажбуриятнинг асли ҳолатида бажарилишини таъминлайди ва мажбурият ижро этилмаган ҳолда қарздорга муайян жавобгарлик белгиланишини кўрсатади. Неустойка ва закалат баъзи ҳолларда мажбуриятнинг бажарилмасли ги туфайли етказилган зарарнинг кредитор томонидан ундирилишини енгиллаштиради. Қарздор томонидан мулкнинг гаровга қўйилиши асосий мажбурият у томонидан реал бажарилишини муайян даражада таъминлайди ва мазкур мажбуриятнинг бажарилмаслиги туфайли вужудга келган кредитор талабларини қондиришга кўпроқ имконият беради. Учинчи шахс томонидан белгиланган гаров, кафолат ва кафил лик мажбуриятнинг бажарилмагани ҳолда зарарнинг қопланиши, фоизларнинг ёки неустойкаларнинг тўланиши тўғрисида кредитор томонидан қўйилган талабларнинг қондирилишини таъминлайди. Мажбуриятнинг бажарилиши мазкур мажбурият юзасидан кре дитор бўлган шахс билан мажбуриятнинг амалга оширилишини таъ минлаган учинчи шахс ўртасида мажбуриятга оид ҳуқуқий муноса батни ва асосий мажбуриятга нисбатан бўлган қўшимча ҳуқуқий муносабатни вужудга келтиради. Мазкур мажбуриятнинг қўшимча характерда бўлиши қатор ҳуқуқий масалаларда кўрилади. ФКнинг 259-моддасида кўрсатилганидек, мажбуриятнинг бажарилишини таъ минлаш тўғрисидаги келишувнинг ҳақиқий эмаслиги ушбу мажбу риятнинг (асосий мажбуриятнинг) ҳақиқий эмаслигига олиб келмайди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг жавобгарлик тўғрисидаги қоидаларини қўллашнинг айрим масалалари ҳақида”ги қарори. //Хўжалик ва ҳуқуқ – Хозяйство и право. 1999. 3-сон.

2. Неустойка – мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида. Неустойка қонун ҳужжатлари ёки шартнома билан белгиланган қарздор мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тақдирда, кредиторга тўлаши шарт бўлган пул суммасидир (ФК, 260-модда). Неустойка жарима ва пеня шаклида бўлади. Мажбуриятнинг бажарилишини таъминлаш усуллари сифатида кўрилган жарима билан пеня ўртасида ҳеч қандай муҳим фарқ йўқ. Улар фақат ҳисоблашиш усуллари жиҳатидангина бир-биридан фарқ қилади. Пеня мажбуриятнинг бажарилиши кечиктирилганда қўлланила ди ва муайян вақт масалан, ўн, йигирма, ўттиз кун давомида ҳисоб ланади. Пеня мажбуриятнинг бажарилиши кечиктирилганида кечик тиришнинг барча муддати давомида ҳисобланиб, бажарилмаган сум маси юзасидан белгиланган фоизлар билан ундирилади. Мажбурият нинг бажарилишини кечиктириш вақти ошиб борган сари пеня суммасининг ҳам ўсиб бориши мажбуриятни мумкин қадар тезроқ бажаришга қарздорни мажбур қилади. Агар пеня муайян кунлар масалан, ўттиз кун давомида ҳисоб ланса, мазкур кунлар ўтгандан сўнг унинг ҳисобланиши тўхтатилади. Одатда, кейинчалик кредиторга қарздордан бирданига 2 фоиздан 5 фоизгача неустойка олиш ҳуқуқи пайдо бўлади. Тор маънодаги неустойка мажбуриятни бутунлай бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун шу жумладан, шартнома мажбуриятларининг ижросини кечиктирганлик учун ундирилади ва етказиб берилмаган маҳсулотнинг ёки пудрат шартномаси бўйича бажарилмаган ишлар суммасидан ҳамда шу каби бошқа суммаларга нисбатан фоиз билан, масалан, 2, 3, 4, 5 фоиз миқдорида неустойка олинади. Неустойканинг хусусияти шундаки, у мажбуриятнинг бажари лиши бузилишида ҳар қайси факт учун ундирилади ва унинг миқдори мажбурият кечиктирилишининг қанчалик узоқроқ бўлиш-бўлмасли гидан қатъи назар белгиланади.

Фуқаролик қонунчилиги неустойканинг икки ҳуқуқий асослари: қонун ва шартномадан келиб чиқишини белгилайди. Қонуний неустойка деганда, мажбуриятларнинг муайян турлари учун қонун билан махсус белгиланган неустойка тушунилади. Бу ҳолда қонун неустойканинг миқдори, унинг ундирилиш тартиби ва шартларини белгилайди. Қонун билан белгиланадиган неустойка учун шу нарса характерлики, уни тўлаш тарафларнинг келишувида назарда тутилган ёки тутилмаганлигидан қатъи назар кредитор қонунда белгиланган неустойка (қонуний неустойка)ни тўлашни талаб қилишга ҳақли. Қонуний неустойканинг миқдори, агар қонун тақиқламаса, тараф ларнинг келишуви билан кўпайтирилиши мумкин (ФК, 263-модда). Қонунда назарда тутилган неустойкани ундиришдан тарафлар бош торта олмайдилар, унинг миқдорини ҳам камайтира олмайдилар. Агар шартномада бундай шартлар кўрсатилган бўлса, улар ҳақиқий саналмайди. Қонуний неустойка хўжалик ташкилотлари ўртасидаги муноса батларда анча кўп қўлланилади ва махсус норматив ҳужжатларда назарда тутилади. Хусусан, тарафлар томонидан ўз мажбуриятларини бузганликлари учун жарима шаклидаги неустойканинг кўп миқдорда ва ҳар хил ҳолларда олиниши транспорт қонунчилигида ва уставлари да назарда тутилади. Шартномали неустойка тарафларнинг ўзаро келишуви бўйича белгиланади. Бундай неустойка асосий мажбуриятнинг неустойка билан таъминланиши ёки таъминланмаслиги тўғрисидаги масала, унинг миқдори, ундириш тартиби ва шартлари фақат тарафларнинг ўзлари томонидангина белгиланади. Масалан, иккита хўжалик субъекти бир-бирига қурилиш учун ғишт етказиб бериш тўғрисида шартнома тузганларида мажбуриятни бузганлик учун неустойканинг тўланишини кўрсатишлари мумкин. Неустойка (жарима, пеня) тўғрисидаги келишув ФКнинг 262-моддасида кўрсатилганидек, ёзма шаклда тузилиши керак. Бундай келишув махсус шартнома ёки асосий шартномага қўшимча келишув шаклларида расмийлаштирилиши мумкин. Келишувнинг ёзма шаклда бўлишига риоя

қилмаслик неустойка (жарима, пеня) тўғрисидаги келишувнинг ҳақиқий саналмаслигига сабаб бўлади. Амалдаги фуқаролик қонунчилиги неустойканинг тўрт турини белгилайди. Булар – ҳисобга ўтказиладиган неустойка, жаримали неустойка, алоҳида неустойка, муқобил неустойка дир . Ҳисобга ўтказиладиган неустойка ФКнинг 325-моддасида кўрса - тилганидек, агар мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун неустойка белгиланган бўлса, зарарнинг неус тойка билан қопланмаган қисми тўланади. Бундай неустойка кўпинча ташкилотлар ўртасида тузиладиган масалан, маҳсулот етказиб бериш, қурилиш пудрати шартномаларида қўлланилади. Жаримали неустойка кредиторга қарздордан неустойканинг ўзини, шунингдек неустойкадан ташқари зарарни ҳам тўла ҳажмда ундириш ҳуқуқини беради. ФКнинг 325-моддасида назарда тутилган бундай неустойка шундай хусусиятга эгаки, у қарздорга бутунлай бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун белгиланганидан бошқа турдаги неустойкаларга нисбатан қўшимча жавобгарлик белгилайди. Неустой канинг шундай тарзда қўшилиб, яъни неустойканинг ҳам, зарарнинг ҳам қўшилиши ва бир вақтда ундирилиши мажбуриятни бажарувчи қарздорга кучли таъсир этиш чораси бўлиб кўрилади. Масалан, маҳсулот олувчига сифатсиз ёки бутсиз маҳсулот етказиб берилган ҳолларда, маҳсулот етказувчининг неустойка (жарима) тўлаш, бундай маҳсулот етказиб бериш натижасида кўрилган зарарни (неустойкани бу ҳисобга киритмасдан) ундан ундириб олиш бунга мисол бўла олади. Алоҳида неустойка шу билан характерланадики, бунда ФКнинг 325- моддасида кўрсатилганидек, кредиторга зарарни ундирмасдан, балки неустойкани ундириб олиш ҳуқуқи берилади. Мажбуриятнинг бажарилишини кечиктирганлик учун ундириладиган алоҳида неус тойка – пеня шаклида белгиланади.

3. Гаров – мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 264-модда сида кўрсатилганидек, бир шахснинг бошқа шахсга мол-мулкни ёки унга бўлган ҳуқуқни мажбуриятларни таъминлаш учун бериши гаров ҳисобланади. Гаров туфайли гаров билан таъминланган мажбурият бўйича кредитор (гаровга олувчи) қарздор томонидан бу мажбурият бажарил маган тақдирда, гаровга қўйилган мол-мулкнинг қийматидан ушбу мол-мулк эгаси бўлган шахс (гаровга қўювчи) нинг бошқа креди торларига нисбатан ўз талабини имтиёзли қаноатлантирилишига ҳақли бўлади. Гаров бозор муносабатларига ўтиш шароитида мажбуриятларни таъминлашнинг энг самарали усули бўлиб, пул қадрсизланиши, ишлаб чиқариш дажарасини тушиб кетиш, тўловга қобилиятсизлик каби салбий ҳолатлар таъсиридан холи ҳисобланади 2 . ФКнинг 264-моддасида кўрсатилган субъектив ҳуқуқ гаров ҳуқуқи бўлиб, мулкни гаровга берган шахс – гаровга қўювчи ва мулкни олган шахс эса – гаровга олувчи деб аталади. Мулкни гаровга қўювчи шахс қарздорнинг ўзи ҳам, шунингдек учинчи бир шахс ҳам бўлиши мумкин. ФКнинг 266-моддасида кўрсатилганидек, гаровга қўювчи гаров га қўйилаётган мулкнинг эгаси бўлиши лозим. Башарти, қонун ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мулкдорнинг розилигисиз ашёвий ҳуқуқни гаровга қўйишга йўл қўйилади. Гаровнинг моҳияти шундаки, мажбурият қарздор томонидан ижро этилмаганида, кредитор ўзининг талабини гаровга қўйилган мулк ҳисобидан биринчи навбатда қондириш имкониятига эга бўлади. Кредиторнинг талаблари қондирилгандан сўнггина гаровга қў йилган мулкни сотишдан ҳосил қилинган суммадан қолганини бошқа кредиторларнинг талабларини қондириш учун сарфланиши мумкин. 2 Исмоилов Н.М. О некоторых проблемах цивилистической науки и законотворческой практики/ Материалы международной научно-практической конференции на тему “ Актуал ь ные проблемы и тенденции развития гражданского законодательства ” . – Т ашкент : Т ГЮ И , 2005. -185 с.

Гаров нарсаси ҳар қандай мол-мулк, ашёлар ва мулкий ҳуқуқлар (талаблар) бўлиши мумкин, аммо бундан ФКнинг 267-моддасида, шунингдек Ўзбекистон Республикасининг “Гаров тўғрисида”ги қонуни 3 да назарда тутилган ашёлар мустаснодир. Гаровнинг турлари ФКнинг 265-моддаси талабларидан келиб чиқиб туркумланиши мақсадга мувофиқ. ФКнинг 265-моддасига асосан гаровнинг қуйидаги турлари мавжуд: а) закалат (бунда гаров нарсаси гаровга олувчида сақланади); б) ипотека (бунда кўчмас мол-мулк гаровга олинади; в) мулкий ҳуқуқларни гаровга олиш. Закалат. Гаровга қўйиладиган мулк гаровга қўювчи томонидан гаровга олувчига ўтказилганда гаров закалат деб ҳисобланади (ФКнинг 265- моддаси). Бу ҳолатда гаров нарсасини сақлаш, ҳимоя лаш ва фойдаланиш борасида муаммолар келиб чиқиши табиий. Агар шартномада ўзгача тартиб назарда тутилган бўлмаса ёки гаровнинг моҳиятидан англашилмаса, гаровга қўювчи гаров нарсасидан унинг вазифасига кўра фойдаланишга, шу жумладан ундан ҳосил ва даро мадлар олишга ҳақли. Бунда гаровга қўювчига фойдаланиш билан боғлиқ ҳисоботларни бериб туриш лозим бўлади. Гаровга олувчи, агар қонун ҳужжатларига мувофиқ жавобгарликдан озод қилиниши мумкинлигини исботлай олмаса, ўзига бериб қўйилган гаров нарса сининг тўлиқ ёки қисман йўқолгани ёки шикастлангани учун жавоб беради. Гаров нарсаси гаровга олувчига топшириш чоғида қанча суммага баҳоланган бўлишидан қатъи назар, гаровга олувчи гаров нарсаси йўқолганлиги учун унинг ҳақиқий қиймати миқдорида, унга шикаст етказилганлиги учун эса - бу қиймат қанча суммага камайган бўлса, шунча сумма миқдорида жавоб беради. Агар гаров нарсаси шикастланиш натижасида ундан бевосита ўз вазифаси бўйича фойдаланиш мумкин бўлмайдиган даражада ўзгар ган бўлса, гаровга қўювчи ундан воз кечишга ва унинг йўқолганлиги учун ҳақ талаб 3 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1998 йил. 5-6-сон, 98-модда.

қилишга ҳақли. Шартномада гаровга олувчининг гаров нарсаси йўқолгани ёки шикастлангани туфайли етказилган бошқа зарарларни ҳам гаровга қўювчига қоплаш мажбурияти назарда тутилиши мумкин. ФКнинг 269-моддасига асосан агар шартномада ўзгача тартиб назарда тутилмаган бўлса, гаровга қўйилган мол-мулк гаровга қўювчида қолади. Ипотека белгиланган мол-мулк, шунингдек гаровга қўйилган муомаладаги товар ҳам гаровга олувчига топширилмайди. Ипотека. Кўчмас мулклар гарови ипотека деб номланади. Ўзбекистон Республикасининг 2006 йил 5 октябрдан кучга кирган “Ипотека тўғрисида”ги 4 қонунинг қабул қилиниши муноса бати билан ипотека муносабатларида янги давр бошланди, деб айтиш мумкин. Мазкур қонуннинг қабул қилиниши билан ипотека муноса батларнинг барча жиҳатларини тартибга солувчи тубдан янгилинган норматив-ҳуқуқий база пайдо бўлди. Ипотека ипотека тўғрисидаги шартнома асосида (шартнома асосидаги ипотека) ёки қонун асосида (қонун асосидаги ипотека) вужудга келади. Ипотека асосий мажбуриятдан ҳосила хусусиятига эга ва у асосий мажбурият тугагунига қадар ҳақиқий бўлади. Ипотека билан таъминланган мажбурият бўйича қарздорнинг ўзи ёки бу мажбуриятда иштирок этмайдиган учинчи шахс (ашёвий кафил) ипотекага қўювчи бўлиши мумкин. Мулкдор, мулкдор ваколат берган шахс шунингдек, мулкдор нинг васий ёки ҳомийлари, хўжалик юритиш ёки оператив бошқарув ҳуқуқига эга бўлган шахс, агар унга ваколат берилган бўлса, учинчи шахслар (ашёвий кафил) ипотекага қўювчи сифатида кўрсатади 5 . Ипотека белгиланган мол-мулк, агар ипотека тўғрисидаги шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ипотекага қўювчининг эгалигида ва фойдаланишида қолади. Ипотека, агар қонунда бошқача тартиб 4 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2006, 40-сон, 393-модда. 5 Батафсил қаранг: Ўзбекистон Республикасининг “Ипотека тўғрисида”ги қонунига шарҳлар. –Тошкент: ТДЮИ, 2007. -37 б.

белгиланмаган бўлса, кредит, қарз шартно маси ёки бошқа шартнома бўйича мажбуриятни, шу жумладан олди-сотди, ижара, пудрат шартномаларига асосланган мажбуриятни, шунингдек зарар етказилиши оқибатида вужудга келадиган мажбу риятни бажарилишини таъминлаш учун белгиланиши мумкин. Ер билан узвий боғлиқ бўлган, бир жойдан иккинчи жойга кўчириш имкони йўқ бўлган акс ҳолда тайинланиш мақсадига кўра фойдаланиб бўлмаслиги, шаклан ва жисман ўзгариши мумкин бўлган кўчмас мулк, шу жумладан бинолар, иншоотлар, кўп квартирали уйлардаги квартиралар, корхоналар, бошқа мулкий мажмуалар, юри дик ва жисмоний шахслар мулки бўлган савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси объектлари, шунингдек турар жойлар улар жойлашган ер участкалари билан бирга, қонунда кўчмас мулк жумласига киритил ган ва уларга бўлган ҳуқуқлар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган бошқа мол-мулк ипотека нарсаси бўлиши мумкин. Ипотека тўғрисидаги қоидалар қонун ҳужжатларида белгилан ган талабларга мувофиқ, ер участкасида барпо этилаётган қурилиши тугалланмаган мол-мулк гаровига, якка тартибдаги уй-жой қуриш ёки деҳқон хўжалигини юритиш учун мерос қилиб қолдириладиган ер участкасига умрбод эгалик қилиш ҳуқуқлари гаровига, агар шартно мада ёки қонунда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ижарага олувчининг кўчмас мулк ёки ер участкаси ижараси тўғрисидаги шартнома бўйича ҳуқуқлари (ижара ҳуқуқи) гаровига нисбатан ҳам қўлланилади. Бундан ташқари ипотека предмети кўчмас мол-мулкка бўлган ҳуқуқлар – узуфрукт (кўчмас мол мулкдан фойдаланиб, ҳосил ва даромад олиш) ва эмфитевзис (кўчмас мулк – ер участкалари бино ва иншоотлар қуриш ҳуқуқи) бўлиши мумкин 6 . Мол-мулкни ипотекага қўйиш тартиби, хусусиятлари, шартлари ФК, “Ипотека тўғрисида”ги қонун ва бошқа қонун ҳужжатларида белгиланган. 6 Ўзбекистон Республикасининг “Ипотека тўғрисида”ги қонунига шарҳлар. –Тошкент: ТДЮИ, 2007. -51 б.

Мулкий ҳуқуқлар гарови. Гаровга қўювчига тегишли эгалик қилиш ва фойдаланиш ҳуқуқлари, шу жумладан ижарачининг ҳуқуқ лари, мажбуриятларидан келиб чиқувчи бошқа ҳуқуқлар (талаблар) ва ўзга мулкий ҳуқуқлар гаров нарсаси бўлиши мумкин. Кредиторнинг шахси билан узвий боғлиқ талаблар, хусусан ҳаёт ёки соғлиққа етказилган зарарни қоплаш тўғрисидаги талаблар, алиментлар ҳақидаги ва бошқа шахс фойдасига воз кечиш қонун билан ман қилинган ўзга талаблар ҳуқуқ гарови нарсаси бўлиши мумкин эмас. Ер участкасига бўлган ҳуқуқларни, шунингдек ўзга табиий ресурсларга нисбатан бўлган ҳуқуқларни гаровга қўйишга қонун ҳужжатларида белгиланган меъёр ва шартларда йўл қўйилади. Ҳуқуқлар гаровида айрим ҳуқуқларнинг муддатли эканлиги эътиборга олиниши лозим. Муддатли ҳуқуқ унинг амал қилиш муд дати тугагунга қадаргина гаров нарсаси бўлиши мумкин. Масалан, ижара ҳуқуқи ижара шартномасида, оператив бошқарув ҳуқуқи ваколатли давлат органи қарорида, патент ҳуқуқи қонунда белгилан ган бўлади. Шу сабабли унинг қачон бошланиши ва тугашини гаров шартномаси тузилаётганда ҳисобга олиш зарур. Келажакда вужудга келиши мумкин бўлган мулкий ҳуқуқлар ҳам гаров нарсаси бўлиши мумкин ва бу ерда таваккалчилик муҳим ўрин эгаллайди ҳамда гаровга олувчи бунга розилик бериши лозим бўлади. Масалан, қишлоқ хўжалигида келгусида олиш мумкин бўлган ҳосилни гаровга қўйилиш ҳоллари кўп учрайди 7 . Гаровга қўювчи ўз қарздорини амалга оширилган ҳуқуқлар гаровидан хабардор қилиши шарт. Агар шартномада бошқача қоида белгиланмаган бўлса, гаровга қўювчига нисбатан қарздор ҳисобла нувчи шахс гаровга олувчи мажбуриятини бажариши лозим. Агар гаровга қўювчининг қарздори гаров билан таъминланган мажбурият гаровга қўювчи томонидан 7 Ўзбекистон Республикаси Марказий банк Бошқарувининг 2004 йил 1 мартдаги 564-сон қарори билан тасдиқланган “Тижорат банклари томонидан фермер хўжаликларининг ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқини гаровга олган ҳолда кредитлаш тартиби тўғрисида”ги Низом шу муносабатни тартибга солади // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2004, 17- сон, 204-модда.

бажарилгунга қадар ўз мажбуриятини бажарса, бунда гаровга қўювчи олган барча нарсалар гаров нарсасига айланади, башарти гаров тўғрисидаги шартномада бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, гаровга қўювчи бу ҳақда гаровга олувчини дарҳол хабардор қилиши шарт. Гаров ҳуқуқининг бекор бўлиши ҳоллари ФКнинг 283-модда сида кўрсатилади. Унда айтилишича, гаров ҳуқуқи қуйидаги ҳоллар да, яъни: –гаров билан таъминланган мажбурият бекор бўлганда; –гаровга қўйилган ашё нобуд бўлганида ёки гаровга қўйилган ҳуқуқ бекор бўлганида; –гаровга қўювчи гаров нарсасини алмаштирмаса; –гаровга олувчи гаровга қўйилган мол-мулкнинг йўқолиш ёки шикастланиш хавфини туғдирадиган даражада қўпол суратда бузишларда гаровга қўйилган мол-мулк ким ошди савдосида сотилган ёхуд сотиш мумкин бўлмаган тақдирда бекор бўлади. Ипотека бекор бўлгани ҳақида ипотека тўғрисидаги шартнома рўйхатга олинган реестрга белги қўйилиши керак. Гаровнинг бир неча турлари мавжуд, жумладан, ипотека гарови банклар томонидан турли мақсадлар учун қарзлар беришда, фуқаро ларга якка тартибда уй-жой қуриш учун қарз берилишида, ломбард лар томонидан фуқароларга қарз берилишида қўлланилади. Банклар томонидан ташкилотларга ҳар хил мақсадлар учун бериладиган қарз лар мазкур ташкилотларнинг товарлари ва бошқа моддий бойликлар нинг тўла гаровга қўйилиши билан таъминланади. Чунончи, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайёрлаш мақсадида аванс учун, шунингдек қишлоқ хўжалигида мавсумий ишларнинг харажатлари учун берила диган қарзлар тайёрланган маҳсулотларнинг хўжалик ташкилотлари ихтиёрига ўтиши билан гаров нарсаси сифатида қарзларни таъмин лашга қаратилади. Банк томонидан гаров бараварига кредитларнинг берилиши хўжалик субъектларининг ҳам, банкларнинг ҳам манфаат ларига жавоб беради.

Товарлар ва бошқа моддий бойликлар гаровга қўйилишида уларга гаровга берувчи – савдо корхонаси, гаровга қўйилган ашёлар нинг қиймати тегишлича банкка тўланган ёки сотилган моллар бошқа моллар билан алмаштирилган ҳолда гаровга қўйилган ашёларни сотишга ҳақли. Ашёларни гаровга берувчи ишлаб чиқариш корхонаси ўзининг ишлаб чиқаришда хом ашё материаллари ва ярим тайёр маҳсулот ларни ишлатишга, қайтадан ишлашга ҳақли бўлса ҳам, банкнинг гаров ҳуқуқи барча ашёларга нисбатан белгиланади. Маҳсулотларни гаровга олувчига банкка гаровга қўйилган мол ларнинг мавжуд бўлишини ва сақланишини текшириб туриш ҳуқуқи берилади. Кредит олган қарздор ташкилот ўз мажбурият ларини бажармаганида банк ўз буйруғи билан гаровга қўйилган молларни сотишга ҳақли. Банкка гаровга қўйилган товарларни сотишдан ҳосил қилинган маблағ банкнинг гаров билан таъминланган қарзини қоплашга сарфланади. Агар гаровга қўювчининг гаровга олувчи билан келишувида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, гаровга олувчининг талаблари гаровга қўйилган кўчар мол-мулк ҳисобидан суд қарорига мувофиқ қондирилади. Ундирув гаров нарсасига қуйидаги ҳолларда фақат суднинг қарорига мувофиқ қаратилиши мумкин: 1) гаров тўғрисида шартнома тузиш учун бошқа шахс ёки орган нинг розилиги ёхуд рухсати талаб қилинганида (масалан, ашёвий ҳуқуқ гаровга қўйилганида мулкдорнинг розилиги талаб қилиниши ҳолларида); 2) гаров нарсаси жамият учун тарихий, бадиий ёки ўзгача маданий аҳамиятга эга мол-мулк бўлса; 3) гаровга қўювчи йўқолган бўлса ва унинг турган жойини аниқлаш мумкин бўлмаса. Қарздор ёки учинчи шахс бўлган гаровга қўювчи гаров нарсаси сотилгунча, хоҳлаган вақтда гаров билан таъминланган мажбуриятни ёки унинг ижросини кечиктириб юборилган қисмини бажариб, ундирувни унга

қаратишга ва уни сотишга барҳам бериши мумкин. Бу ҳуқуқни чеклайдиган келишув ўз-ўзидан ҳақиқий эмасдир (ФК, 281-модда). Мол-мулкнинг гаровга қўйилиши: –биринчидан, мол-мулкнинг доимо мавжуд бўлиши ва сақлани шини таъминлайди; –иккинчидан, кредитор бошқа шахсларга, яъни қарзларнинг бошқа кредиторларига нисбатан устунлик билан ўз талабларини қондириш имкониятига эга бўлади; –учинчидан, мол-мулкнинг қарздор учун учинчи шахс томони дан гаровга қўйилиши қарздорга бўлган талабларнинг қондирилиши учун қўшимча манба ҳисобланади. Ашёни гаровга олган кредитор талабларининг қондирилиши аниқ таъминланиши билан гаровнинг белгиланиши қарздорни ўз мажбуриятини ижро этишга мажбур қилади. Қонунга кўра, ҳар қандай мажбурият ҳам гаров билан таъмин ланиши мумкин. Амалда гаров асосан қарз мажбуриятларининг ижро этилишини таъминлаш усули сифатида татбиқ этилади. Ашёларнинг ломбардда гаровга қўйилиши. Фуқаролик кодексининг 289-моддасида айтилганидек, фуқаро лардан шахсий истеъмолга мўлжалланган кўчар мол-мулкни қисқа муддатли кредитлар бериш учун гаровга қабул қилиш ихтисослашган ташкилотлар, яъни лицензияси бўлган ломбардлар томонидан тадбиркорлик фаолияти сифатида амалга оширилиши мумкин. Ломбардда ашёларни гаровга қўйиш ҳақидаги шартнома, лом бард томонидан гаров паттаси бериш йўли билан расмийлашти рилади. ФКнинг 289-моддаси 4-қисмида кўрсатилганидек, ломбард гаровга қабул қилинган ашёларни гаровга қабул қилиш пайтида шунга ўхшаш ва шундай сифатли ашёларнинг нархларига мос баҳода ги тўлиқ суммасида ўз ҳисобидан гаровга қўювчи фойдасига суғурталаши шарт.

Ломбард гаровга қўйилган ашёлардан фойдаланишга ва уларни тасарруф этишга ҳақли эмас. Ломбард ашёларнинг йўқолиши ёки шикастланиши енгиб бўлмас куч оқибатида юз берганлигини исбот лай олмаса, гаровга қўйилган ашёларнинг йўқолганлиги ёки шикаст ланганлиги учун жавобгар бўлади. Агар ломбардда ашёлар гарови билан таъминланган кредит сум маси белгиланган муддатда қайтариб берилмаса, ломбард нотариус нинг ижро ёзуви асосида имтиёзли бир ойлик муддат ўтганидан кейин гаровга қўйган мол-мулкни сотиш учун белгилаб қўйилган тартибда мол-мулкни сотишга ҳақли. Гаровга қўйилган мол-мулкни сотишдан тушган сумма талабларни тўлиқ қаноатлантириш учун етарли бўлма са ҳам, ломбарднинг гаровга қўювчига (қарздорга) талаблари бекор бўлади (ФК, 289-модда, 7-банд). Ломбардлар томонидан фуқароларнинг ашёларини гаровга олиб кредит бериш қоидалари қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Ломбардда ашёларни гаровга қўйиш тўғрисидаги шартноманинг гаровга қўювчининг ҳуқуқлари ФК ёки бошқа қонун билан унга бериладиган ҳуқуқларга қараганда чеклаб қўядиган шартлари ўз-ўзидан ҳақиқий эмас (ФК, 289-модда, 9-банд). 4. Қарздорнинг мол-мулкини ушлаб қолиш мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 259-моддасида мажбурият ларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари тизимида қарздорнинг мол-мулкини ушлаб қолиш ҳам назарда тутилади. Бу усулларни қўллаш асослари ФКнинг 290-моддасида белгилаб берилган. Бунга асосан қарздорга ёки қарздор кўрсатган шахсга топширилиши лозим бўлган ашёни сақлаётган кредитор ушбу ашё ҳақини ёки у билан боғлиқ чиқимлар ва бошқа зарарни кредиторга тўлаш мажбуриятлари қарздор томонидан муддатида бажарилмаган тақдирда унга тегишли мажбурият бажарилгунга қадар ушлаб қолишга ҳақли. Гарчи ашёнинг ҳақини тўлаш унинг чиқимларини ва бошқа зарарни тўлаш билан боғлиқ бўлмаса-да, бироқ тарафлари тадбиркор сифатида иш

кўраётган мажбуриятдан келиб чиққан талаблар ҳам ашёни ушлаб қолиш билан таъминланиши мумкин. Ашё кредитор эгалигига ўтганидан кейин унга бўлган ҳуқуқлар учинчи шахс томонидан олинганлигига қарамасдан, кредитор ўз қўлидаги бу ашёни ушлаб қолиши мумкин. Ушлаб қолиш ўз моҳиятига кўра гаровга ўхшайди. Бироқ айни вақтда у қатор ўзига хосликларга ҳам эга. Биринчидан, ушлаб қолишда ашё фақат кредитор ихтиёрида бўлади, гаров нарсаси эса қарздорда ҳам, учинчи шахсда ҳам сақланиши мумкин. Иккинчидан, ушлаб қолинаётган ашё кредитор ихтиёрига турли асослар бўйича ўтган бўлиши мумкин. Гаров нарсаси эса ҳар доим қарздор ёки учинчи шахс (гаровга қўювчи) иродаси билан шартнома асосидагина вужудга келади ва ҳ.к. Ашёни ушлаб қолган кредиторнинг талаблари унинг қийматидан гаров билан таъминланган талабларни қондириш учун назарда тутилган ҳажмда ва тартибда қаноатлантирилади. Бинобарин, ушлаб қолинган мол-мулк ёки пул маблағлари ҳажми қарздорнинг қарзи ҳажмидан кўп бўлса, у ҳолда кредитор ортиқча қисмини қайтариши лозим. Агар ушлаб турилган мол-мулк ёки пул маблағлари қарздор қарз ҳажмига тенг бўлса, ФКнинг 343-345-моддаларида кўрсатилган талабларга риоя қилинган ҳолда мажбурият ҳисобга ўтказиш орқали бекор бўлиши мумин. Қарздор томонидан мажбурият ижро этилган ҳолларда кредитор ушлаб қолинган мол-мулкни қарздорга ёки учинчи шахсга қайтариши шарт. 5. Закалат – мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида. Закалат деб, шартнома тузаётган тарафлардан бири шартнома нинг тузилганлигини исботлаш ва унинг ижросини таъминлаш юзасидан берадиган пул суммасига айтилади. Закалат тўғрисидаги келишув закалатнинг суммасидан қатъи назар, ёзма равишда тузилиши керак (ФК, 311-модда). Закалат қуйидаги учта вазифани бажаради:

биринчидан, закалат берилиб тузилган шартнома ҳақиқатан тузилганлигини исботловчи далил ҳисобланади; иккинчидан, закалат шартнома юзасидан аввалдан тўлаб қўйиладиган пул суммаси бўлиб, тегишли тўловлар ҳисобига муайян суммани тўлаган тараф шартномани қисман ижро этган ҳисобланади. Закалат олувчи тараф учун ҳам бу ҳол маълум аҳамиятга эга. Чунончи, бирор-бир уй-жой ижарага берилишида унинг мулкдори уй-жойни яшаш учун яроқли ҳолга келтириш мақсадларида уни таъмирлайди ва ҳоказо; учинчидан, закалат шартномадан келиб чиққан мажбуриятнинг ижро этилишини таъминлаш учун белгиланади. Закалатнинг мазкур вазифаси шундаки, закалат берган тараф шартнома юзасидан олган ўз мажбуриятларини бажармаганида, берган закалатни йўқотади. Агар закалат берган тараф шартномадан воз кечган бўлса, бу ҳолда у берган закалатнинг қайтариб берилишини талаб қила олмайди. Агар закалат олган тараф ўз мажбуриятларини бажармаса, у иккинчи тарафга закалат суммасини икки баравар миқдорида тўлашга мажбур. ФКнинг 312-моддаси учинчи қисмида кўрсатилганидек, шартно манинг бажарилмаслиги учун жавобгар бўлган тараф, агар шартно мада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, закалат суммасини ҳисобга олган ҳолда, иккинчи тарафга зарарларни тўлаши шарт. Агар закалат суммаси зарар суммасидан бирмунча кўпроқ бўлса, у ҳолда фақат закалатгина ундирилади. Агар мажбуриятни бажар маслик натижасида кўрилган зарар закалат суммасидан ортиқ бўлса, у ҳолда закалат суммаси ҳам, зарарларни қоплаш учун етишмаган сумма ҳам ундирилади. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида кўриладиган закалат фуқаролар ўртасидаги муносабатда ҳам, шунинг дек фуқаролар билан юридик шахслар ўртасидаги муносабатларда ҳам қўлланилиши мумкин. Закалатни авансдан фарқ қилиш керак. Закалат билан аванснинг бир- бирига ўхшаш томони шундаки, буларнинг ҳар иккиси ҳам келажакда

тўланадиган суммалар ҳисобидан тарафлардан бири томо нидан иккинчисига аввалдан тўланиб қўйилган пул суммаси бўлиб кўрилади. Аммо аванс закалатдан фарқ қилиб, мажбуриятнинг бажа рилишини таъминламай, балки шартнома юзасидан тарафлардан бирининг иккинчисига тегишли бўлган суммани мазкур иккинчи тарафнинг фаолиятини пул билан таъминлаш мақсадида аввалдан берилган пул суммаси ҳисобланади. Тарафлардан бири томонидан иккинчисига берилган аванс муайян ишларни бажариш учун зарур харажатларни қилиш имко ниятини беради. Келажакда тўланадиган суммалар ҳисобига аввалдан берилган пул маблағлари ёки бошқа моддий бойликлар шартнома нинг тузилганлигини исботлаш ва унинг бажарилишини таъминлаш масадларида берилган ҳолдагина закалат ҳисобланади. Агар бу икки белгидан ҳеч қайсиси бўлмаса, берилган суммани аванс қаторида ҳисоблаш лозим бўлади. Иккинчи тараф томонидан мажбурият ижро этилмагани ҳолда аванс берган тараф қанча суммада аванс берган бўлса, унинг шу миқдорда қайтарилишини талаб қилишга ҳақли. 6. Кафиллик – мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида. Кафиллик – мажбуриятлар бажарилишини таъминлашнинг ало - ҳида тури бўлиб, у кафиллик тўғрисидаги шартномадан вужудга кела ди. Кафиллик шартномасига асосан, бир тараф кафил, бошқа шахс ўз мажбуриятларини тўла ёки қисман бажариши учун унинг кредитори олдида жавоб беришни ўз зиммасига олади (ФК, 292-модда, 1-қисм). Кафил қарздор учун мулкий жавобгарликни олганлигини тўғридан- тўғри аниқ билдириши лозим. Мажбуриятнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида кўриладиган кафилликнинг моҳияти шундаки, кредитор асосий мажбурият бажарилмаган ҳолда ўз талабларини фақат асосий қарз доргагина қўймай, балки кафилга нисбатан ҳам қўя олади. Кафиллик шартномаси ёзма шаклда тузилиши лозим. Бу ҳолда тарафлар кафиллик тўғрисида алоҳида ёзма шартнома тузишлари шарт бўлмайди.

Кафиллик белгиланишида кафил асосий қарздор томонидан бериладиган тилхатда қарздор томонидан мажбуриятнинг лозим даражада бажарилиши жавобгарлигини ўз зиммасига олганли гини кўрсатиб белги қўйса ёки қарздорнинг муайян мажбурият юзасидан кафил бўлишини кредитор номига ёзган хатида билдирса ҳам кифоя. Кафиллик ҳақидаги шартноманинг ёзма шаклда тузилиши ло зимлиги тўғрисидаги қонун билан белгиланган талабларга риоя қил маслик – кафиллик шартномасининг ҳақиқий саналмаслигига сабаб бўлади. Кафиллик асосий мажбуриятга қўшимча характерда бўлиши шундан иборатки, кафиллик билан фақат асосий талабгина таъмин ланиши мумкин. Агар асосий шартнома унинг шаклига риоя қилин маганлиги сабабли ёки шартномада иштирок этувчи тарафларнинг муомалага лаёқатсиз бўлиши туфайли ва бошқа шу каби сабаблар бўйича ҳақиқий эмас деб топилса, мазкур шартномага қўшимча ҳисобланган кафиллик шартномаси ҳам ўзининг юридик кучини йўқотади. Кафилнинг жавобгарлиги ҳажми асосий мажбурият юзасидан қарздорнинг жавобгарлигидан ошиқ бўлиши мумкин эмас. Қарздор қандай ҳажмда жавобгар бўлса, кафил ҳам шу ҳажмда жавобгар бўла ди. Хусусан, кафиллик шартномаси билан бошқача ҳол белгиланма ган бўлса, фоизлар, зарарлар ва неустойканинг тўланиши учун ҳам жавобгар бўлади. Қарздор учун мажбуриятни бажарган кафил мазкур мажбурият юзасидан бўлган барча ҳуқуқларни олади. ФКнинг 295-моддасида кўрсатилганидек, мажбуриятни бажарган кафилга шу мажбурият юзасидан кредиторга тегишли бўлган барча ҳуқуқлар ўтади. Кафил мажбуриятни бажарганидан кейинги кредитор қарздорга бўлган талабни тасдиқловчи ҳужжатларни кафилга топшириши ва бу талабни таъминлайдиган ҳуқуқларни бериши шарт. Қарздор кафиллик билан таъминланган мажбуриятни бажарма ган ёки лозим даражада бажармаган тақдирда кафил ва қарздор кредитор олдида солидар жавоб берадилар (ФК, 293-модда).

ФКда кўрсатилган юқоридаги қоида диспозитив характерда бўлгани, яъни ўзгартирилиши, тўлғазилиши мумкин бўлгани сабабли тарафлар ўзаро келишиб, кафилнинг бошқача ҳажмда жавобгар бўлишини, масалан, асосий қарздорга қўшимча жавобгар бўлишини белгилашлари мумкин. Бу ҳолда кафил мажбуриятнинг бажарилиши юзасидан қарздордан ҳеч нарса ундириш мумкин бўлмагани ҳолда гина қарздор учун жавобгар бўлади. ФКнинг 293-моддаси 3-қисмида айтилганидек, биргалашиб кафил бўлган шахслар, агар кафиллик шартномасида бошқача ҳол кўрсатилмаган бўлса, кредитор олдида солидар жавоб берадилар. Агар кредитор кафилга нисбатан даъво қўзғатса, у ҳолда кафил қарздорларни ишда иштирок этиш учун жалб қилишга мажбур. Шунинг ўзи билан у қарздорга ўзининг манфаатларини ҳимоя қилиш имкониятини берган бўлади. Агар кафил ишда иштирок этишга жалб қилмаса, қарздор ўзининг кредиторига қарши қўйиши мумкин бўлган барча эътирозларини, яъни ФКнинг 294-моддасида кўрсатилган эъти розларини кафилнинг унга қилган талабига қарши қўйишга ҳақли. ФКнинг 294-моддасида кўрсатилганидек, кафил кредиторнинг талабига қарши қарздорнинг ўзи томонидан кўрсатилиши мумкин бўлган барча эътирозларни қўйишга ҳақли. Кафил бундай эътироз ларга бўлган ҳуқуқини, гарчи қарздор ўзи бу ҳуқуқдан воз кечса ҳам ёки ўз мажбуриятига иқрор бўлса ҳам йўқотмайди. Агар бир неча кафил қарздор учун кафиллик берган бўлса, кейинчалик қарздор учун қарзларини тўлаганлари ҳолда ҳар қайсиси ўзлари томонидан тўланган сумма миқдорида қарздорга нисбатан ўз талабларини қўя олади. ФКнинг 296-моддасида кўрсатилганидек, кафиллик билан таъминланган мажбуриятни бажарган қарздор бу ҳақда кафилни дарҳол хабардор қилиши шарт. Акс ҳолда ўз навбатида мажбуриятни бажарган кафил асоссиз олинган нарсани кредитордан ундириб олиши ёки қарздорга регресс талаб қўйишга ҳақли. Регресс талаб қўйилган тақдирда, қарздор асоссиз олинган нарсанигина кредитор дан ундириб олишга ҳақли.

Кафиллик қуйидаги ҳолларда бекор бўлади: 1) кафиллик билан таъминланган мажбурият бекор бўлганда; 2) кафилнинг розилигисиз мажбуриятда унинг жавобгарлиги ошиши ёки унинг учун бошқа ноқулай оқибатлар юз беришига олиб келадиган тарзда мажбурият шартлари ўзгартирилганда; 3) кафиллик билан таъминланган мажбурият бўйича қарз бошқа шахсга ўтказилганда, агар кафил янги қарздор учун жавобгар бўлиши ҳақида кредиторга розилик берган бўлмаса; 4) мажбуриятни бажариш муддати келганида, кредитор қарздор ёки кафил таклиф қилган тегишли ижрони қабул қилишдан бош тортганда; 5) шартномада белгиланган кафиллик муддати ўтганда; 6) агар шартномада кафиллик муддати кўрсатилмаган бўлса, кредитор мажбуриятни бажариш муддати етган кундан бошлаб, бир йил давомида кафилга даъво қўзғатмаса; 7) агар асосий мажбуриятни бажариш муддати кўрсатилмаган ва белгиланиши мумкин бўлмаган ёки талаб қилиб олиш пайти билан белгиланган бўлса, кредитор кафиллик шартномаси тузилган кундан бошлаб, бир йил мобайнида кафилга нисбатан даъво қўзғатмаган тақдирда (ФК, 298- модда). 7. Кафолат – мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули сифатида. Мажбуриятнинг бажарилишини таъминлаш усулларидан бири кафолат ҳисобланади. Кафолатга биноан банк, бошқа кредит муасса саси ёки суғурта ташкилоти (кафил) бошқа шахс (принципал)нинг илтимосига кўра, кафил ўз зиммасига олаётган мажбурият шартлари га мувофиқ принципалнинг кредитори (бенефициар) пул суммасини тўлаш ҳақида ёзма талабнома тақдим этса, пулни унга тўлаш ҳақида принципалга ёзма мажбурият беради (ФК, 299-модда). Кафолатнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, бунда ҳар доим кафил сифатида банк, бошқа кредит муассасаси ёхуд суғурта ташкилоти қатнашади. Кўп ҳолларда кафил принципалга хизмат кўрсатувчи ташкилот

ҳисобланади. Шу сабабли ҳам кафил принципалнинг банкда сақлаётган пул маблағлари ҳисобидан унинг кредиторлари олдидаги мажбуриятини бажаради. Бироқ қонун буни шарт қилиб қўймайди, шу сабабли ҳам кафил сифатида ҳар қандай кредит муассасаси ёки кредит ташкилоти бўлиши мумкин. Кафолатнинг асосий моҳияти шундаки, у орқали принципалнинг бенефициар олдидаги ўз мажбуриятини (асосий мажбуриятни) тегишли даражада бажарилиши таъминланади. Кафолат ҳақ бараварига тузилади. Кафолат берган банк (кредит муассасаси, суғурта ташкилоти)га принципал тегишли миқдорда ҳақ тўлайди. Кафолат асосий мажбуриятдан (яъни принципалнинг бенефи циар олдидаги мажбуриятидан), гарчи кафолатда ушбу мажбуриятга ҳавола қилинса-да, мустақил ҳисобланади. Агар кафолатда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, у кафил томонидан чақириб олиниши мумкин эмас. Кафолат бўйича бенефицарга тегишли бўлган кафилга талаб қўйиш ҳуқуқи агар кафолатда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, бошқа шахсга ўтказилиши мумкин эмас. Агар кафолатда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлмаса, у берилган кундан эътиборан кучга киради. Бенефициарнинг кафолат бўйича пул суммасини тўлаш ҳақидаги талаби кафолатда кўрсатилган ҳужжатларни илова қилган ҳолда кафилга ёзма равишда тақдим этилиши лозим. Талабда ёки унга иловада бенефицар принципални таъминлаш учун кафолат берилган асосий мажбуриятни бузиши нимадан иборатлигини кўрсатиши керак. Кафил бенефициарнинг талабларини олганидан сўнг бу ҳақда дарҳол принципални хабардор қилиши ва унга талабнинг нусхасини барча тегишли ҳужжатлар билан топшириши керак. Кафил бенефициарнинг талабини илова қилинган ҳужжатлар билан бирга кафолатда кўрсатилган муддатда бу талаб ҳамда унга илова қилинган

ҳужжатлар кафолат шартларига мос келиши ёки келмаслигини аниқлаш учун оқилона жонкуярлик кўрсатиши керак. Агар бенефициарнинг талаби ёки унга илова қилинган ҳужжатлар кафолат шартларига мос келмаса ёхуд кафилга кафолатда белгилаб қўйилган муддат тамом бўлганидан кейин тақдим этилган бўлса, кафил бенефициарнинг талабини қондиришни рад этади ва бу ҳақда уни дарҳол хабардор қилади. Агар бенефициарнинг талаби қондирилганга қадар кафолат билан таъминланган асосий мажбурият батамом ёки унинг тегишли қисми бажарилганлиги ёхуд бошқа асосларга кўра бекор бўлганлиги ёинки ҳақиқий эмас деб топилганлиги кафилга маълум бўлиб қолса, у бу ҳақда дарҳол бенефициарга ва принципалга хабар бериши шарт. Одатда, кафилнинг бенефиц и ар олдидаги мас ъ улияти кафолатда н а зарда тутилган суммани тўлаш билан чегараланади. Бироқ кафил кафолат бўйича мажбуриятни бажармаганда ёки лозим даражада бажармаган тақдирда кафолатда назарда тутилган суммани тўлатиш билан чегараланмай, етказилган зарарларни ҳам ундириб олишга ҳақли. Кафилнинг кафолат бўйича бенефициар олдидаги мажбурияти қуйидаги ҳолларда бекор бўлади: 1) кафолат берилган сумма бенефициарга тўланиши билан; 2) кафолатда белгиланган муддат тамом бўлиши билан; 3) бенефициар кафолат бўйича ўз ҳуқуқларидан воз кечиши ва уни кафилга қайтариб бериш оқибатида; 4) бенефициар кафилни унинг мажбуриятларидан озод қилиш ҳақидаги ёзма ариза бериш йўли билан кафолат бўйича ўз ҳуқуқларидан воз кечиши оқибатида. Кафолатнинг юқоридаги 1, 2, 4-бандларида кўрсатилган асослар бўйича бекор қилиниши кафилга кафолат қайтариб берилган ёки берилмаганлигига боғлиқ бўлмайди.

Кафолат бекор бўлганлигидан хабар топган кафил дарҳол бу ҳақда принципални хабардор қилиши керак. Кафилнинг принципалдан кафолат бўйича бенефициарга тўланган суммаларни регресс тартибида тўлашни талаб қилиш ҳуқуқи кафилнинг принципал билан бажариш юзасидан кафолат берилган келишувида белгилаб қўйилади. Агар кафилнинг принципал билан келишувида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, кафил бенефициарга кафолат шартларига мувофиқ тарзда ёки кафилнинг бенефициар олдидаги мажбуриятни бузганлиги учун тўланган суммаларни қоплашни принципалдан талаб қилишга ҳақли эмас (ФК, 310- модда). 1. Мажбуриятларнинг бузилиши ва бунинг учун фуқаролик- ҳуқуқий жавобгарлик тушунчаси. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик юридик жавобгарликнинг мустақил тури бўлиб, ҳуқуқбузарга нисбатан белгиланадиган санкция сифатида, ҳуқуқбузарнинг қўшимча мулкий харажатни қилишга ҳамда янги мажбуриятни бажаришга мажбур қилади 8 . Мажбурият юзасидан қарздор бўлган шахс уни бутунлай бажар маслиги ёки лозим даражада бажармаслиги, мажбуриятни бажариш юзасидан белгиланган ҳуқуқ нормаларига риоя қилмаслиги ҳуқуққа хилоф ҳаракат ёки ҳаракатсизлик ҳисобланиб, бу ҳол мажбурият бузилганлигидан далолат беради. Яъни мажбурият юзасидан қарздор шахс кредиторнинг субъектив ҳуқуқини бузган ҳисобланади. Чунон чи, сифатсиз маҳсулот (товар) етказиб беришда маҳсулот сотувчи ташкилот – қарздор сифатида ҳуқуқ нормасини, яъни, ФКнинг тегиш ли моддасида кўрсатилган қоидани бузиш билан бирга маҳсулот олувчи корхонанинг яъни кредитор ташкилот қарздор ташкилотдан шартномага мувофиқ, сифатли маҳсулот (товар)нинг ўзига топшири лишини талаб қила олади. Юқорида айтилганидек, қарздорнинг ҳаракатсизлиги ҳам ҳуқуқ қа хилоф ҳисобланиши мумкин. Бундай ҳаракатсизлик қарздорнинг шундай хатти- 8 Эгамбердиева Н. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг асослари ва шакллари. –Тошкент: ТДЮИ, 2007. -21 б.

ҳаракатидан иборат бўлиб кўринадики, бунда қарздор ўзи амалга ошириши лозим бўлган ҳаракатни қилмайди. Масалан, уй-жой ижараси шартномаси бўйича ташкилотнинг уйида яшовчи фуқа ро белгиланган ижара ҳақини тўламаслиги билан Уй-жой кодекси нинг 69-моддасида белгиланган қоидани бузади. Шу билан бирга, шартномага мувофиқ тарзда қарздордан квартира ҳақининг ўз вақти да тўланишини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлган ташкилотнинг – ижарага берувчининг, яъни кредиторнинг субъектив ҳуқуқи ҳам бузилади. Бозор муносабатлари шароитларида қарздорнинг тадбиркорлик қоидаларига зид келган ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги, бепарволиги ҳуқуқ нормасини тўғридан-тўғри бузиш билан боғлиқ бўлмаса ҳам, ҳуқуққа хилоф ҳисобланиши мумкин. Қарздорнинг ҳуқуққа хилоф хатти-ҳаракати ҳуқуқ нормаларига риоя қилмасликни билдирганлиги туфайли, чунончи, қарздор томо нидан олинган мажбуриятнинг бутунлай бажарилмаслиги ёки лозим даражада бажарилмаслиги ва шу билан шартнома интизомининг бузилиши – қонунчиликни бузиш деб юритилади. Бинобарин, шартнома юзасидан олинган мажбуриятларнинг, шунингдек бошқа мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашга қаратилган кураш – айнан шу вақтнинг ўзида қонунчиликка риоя қилиш учун бўлган кураш деб ҳисобланади. Қонунчилик хўжалик юритувчи субъектлар томонидан шартно ма мажбуриятларининг бузилишига йўл қўймаслик лозимлигини нормаламайди. Чунки қарздор томонидан мажбуриятнинг бузилиши, мазкур субъектлар томонидан шартнома интизомига риоя қилмаслиги давлат томонидан белгиланган ҳуқуқ нормаларига риоя қилмасликни билдиради. Натижада ташкилотларнинг маблағлари муомалада бўли ши бирмунча секинлашади; қурилишлар, корхоналар ва ташкилотлар нинг изчил, узлуксиз иш олиб боришлари бузилади. Қишлоқ хўжалик машиналарининг ва бошқа маҳсулотларнинг саноат корхоналари томонидан қишлоқ хўжалик корхоналарига топ ширилиши ва

уларнинг давлат буюртмаси бўйича қишлоқ хўжалик маҳсулотлари топшириш юзасидан олинган мажбуриятларнинг ўз вақтида бажарилиши муҳим аҳамиятга эгадир. Кредиторлар сифатида фуқаролар бўлганида ҳам тегишли ташкилотлар ўз зиммаларига олган мажбуриятларни лозим даражада бажаришлари талаб қилинади. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик қарздор томонидан мажбу риятнинг бажарилмаслиги ёки лозим даражада бажармаслиги ҳол ларини назарда тутиб, қонун ёки шартномада белгиланган санкциялар қўлланилади. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик мажбуриятни бажармаган қарздор зиммасига зарарларни, неустойкани кредитор фойдасига тўлаш вазифасини юклашдан иборатдир. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик тушунчаси мажбуриятдаги санкция тушунчасидан бирмунча торроқ маънода тушунилади, чунки бунда қарздорнинг жавобгарлиги барча ҳолларда фақат мулкий жавобгарлик ҳисобланади. Чунончи, бировга зарар етказиш туфайли вужудга келадиган мажбуриятларда зарар етказувчи жабрланган шахсга етказилган зарарнинг пул билан ҳисобланган миқдорини тўла равишда тўлайди. Шартнома бўйича олинган мажбуриятларнинг бажарилмаслиги эса кредиторнинг кўрган зарарларни тўлатиш учун ҳам, қарздордан неустойканинг ундирилиши учун ҳам асос бўлади. Қарздорнинг мажбуриятни лозим даражада бажармаслиги, яъни, мажбуриятни шартнома ёки қонунда кўрсатилган шартларга мувофиқ равишда бажармаслиги; масалан, маҳсулотнинг сифати, топшириш муддати, шартноманинг бажарилиш жойи каби шартлар бузилишидан иборатдир. Мажбурият қарздор томонидан бутунлай бажарилмаса, кредитор суд орқали мажбуриятнинг мажбурий тартибда бажарили шини, биринчи навбатда, албатта реал равишда бажарилишини, агар мажбурият лозим даражада бажарилмаган бўлса, унинг қонун ёки шартномада кўрсатилган шартларга мувофиқ бажарилишини талаб қилишга ҳақли.

Юқорида кўрсатилган ҳар икки ҳолатда – мажбурият бутунлай бажарилмаганида ҳам, лозим даражада бажарилмаганида ҳам, яъни айрим шартлари бузилганида ҳам кредитор қарздордан қонун ёки шартномада назарда тутилган мулкий жарималарнинг ундирилишини (яъни ўзи кўрган зарарларнинг қопланишини, неустойкаларнинг тўланишини) талаб қила олади. Шу билан бирга қарздорни олган мажбуриятларини бажариш учун мумкин қадар кўпроқ ҳаракат қилишга мажбур қилади. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг белгиланиши турли субъектлар ўртасидаги муносабатларда шартнома интизомининг мустаҳкамланишига ёрдам беради. Бинобарин, фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик мажбуриятларнинг реал ва тегишли даражада бажари лишига ёрдам бериб, катта юксак тарбиявий роль ўйнайди. Агар мажбуриятни бажармаслик ёки лозим даражада бажармаслик натижа сида кредиторга зарар етказилган бўлса, қарздор бундай зарарларни тўлашга мажбур бўлади. ФКнинг 324-моддасида қарздор мажбурият ни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги туфайли кредиторга етказилган зарарни тўлаши шарт деб кўрсатилади. ФКнинг 14-моддаси 2-қисмида зарар тушунчаси нормаланган. Бунга асосан, зарар деганда, ҳуқуқи бузилган шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиниши лозим бўлган хара жатлари, унинг мол-мулки йўқолиши ёки шикастланиши (ҳақиқий зарар), шунингдек бу шахс ўз ҳуқуқлари бузилмаганида одатдаги фуқаролик муомаласи шароитида олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромадлари (бой берилган фойда) тушунилади. Кредиторнинг мулкий зарарига мисол қилиб ташкилот томони дан қилинган ишларнинг сифатсиз бажарилиши сабабли уни тузатиш билан боғлиқ бўлган харажатларни ёки шартномада белгиланмаган муддатда қарздор томонидан юборилган, масалан, муддатидан олдин юборилган маҳсулотни сақлаш харажатларидан келган зарарни ёхуд кредитор томонидан бошқа ташкилотларга тўланган жарималарни кўрсатса бўлади.

Кийим тикувчи ательенинг хизматчиси томонидан фуқарога костюм тикилишида у томондан топширилган материалларнинг нотўғри бичилиши натижасида кўрган зарарни кредитор бўлган фуқаронинг зарарларига мисол қилиб кўрсат иш мумкин . Иккинчидан, зарар сифатида кредитор томонидан олиниши мумкин бўлган, аммо қарздор мажбуриятни бажармагани туфайли олинмай қолган даромадлар ҳам мисол бўла олади. Масалан, креди тор бўлган давлат корхонаси қарздор ташкилотнинг хом ашёларни ўз вақтида етказиб берилишини кечиктирмаганида , мажбурият ўз вақти да бажарилгани ҳолда олиши мумкин бўлган, яъни тайёр маҳсулотни сотиш натижасида олиши мумкин бўлган фойданинг қарздор ўз мажбуриятини бажармаганлиги сабабли олинмаган даромадлари кредиторнинг кўрган зарари ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судининг Пленуми қарори ҳам мавжуд зарар таркибига фақатгина тегишли шахс томони дан аниқ етказилган зарарларнигина эмас, балки шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаши учун қилган ёки қилиши лозим бўлган харажатлар ҳам киришини белгилайди. Айни пайтда бундай харажатларнинг зарурийлиги ва уларнинг тахминий миқдори жавобгарлик миқдорини белгиловчи товар, ишдаги ҳамда хизмат кўрсатишдаги камчиликлар ни бартараф этишга кетадиган смета (калькуляция) сифатидаги ва мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик даражасини белгилов чи шартнома, асослантирилган ҳисоб-китоб каби бошқа далиллар билан тасдиқланган бўлиши ҳам керак. Олинмай қолган даромаднинг миқдори (бой берилган фойда), агарда мажбурият бажарилган бўлга нида, кредитор қилиши лозим бўлган оқилона харажатлар ҳисобга олиниб аниқланади 9 . Мажбурият ҳуқуқида зарарнинг тўла равишда тўланиши (қопланиши) тамойили белгиланади. Шу билан бирга , фуқаролар ўртасидаги муносабатларда суд зарарнинг ундирилиши тартибини белгилашда ҳар икки 9 Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг “Хўжалик судлари томонидан Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг жавобгарлик тўғрисидаги қоидаларини қўллашнинг айрим масалалари ҳақида”ги қарори. //Хўжалик ва ҳуқуқ - Хозяйство и право. 1999. №3.

томоннинг мулкий аҳволини, хусусан , қарздор нинг мулкий аҳволини эътиборга олиб, мажбуриятнинг бажарили шини кечиктиришга ёки уни бўлиб-бўлиб бажарилишини белгилашга ҳам ҳақли. Бу тўғрисида Фуқаролик процессуал қонунининг тегишли моддасида қоида белгиланган. Унда алоҳида ҳолларда иш бўйича ҳал қилув қарорини чиқарган суд ёки ҳал қилув қарорини ижро этиш жойидаги суд ишда иштирок этувчи шахсларнинг аризаси бўйича тарафларнинг мулки аҳволига ёки бошқа ҳолатларга қараб, ҳал қилув қарорининг ижросини кечиктиришга ёки бўлиб-бўлиб ижро этишга, шунингдек уни ижро этиш усули ва тартибини ўзгартиришга ҳақли деб кўрсатилган. Фақатгина бевосита зарарлар ундирилиши керак, билвоситалари эса ундирилиши лозим эмас, чунки ҳуқуқбузарлик ва уларнинг юзага келиши ўртасидаги сабабий боғланиш ҳуқуқ томонидан ҳисобга олиш учун етарли эмас 10 . ФКнинг 332-моддасига асосан мажбуриятнинг айрим турлари бўйича ҳамда муайян фаолият тури билан боғлиқ мажбуриятлар бўйича қонунда зарарни тўла қоплашга бўлган ҳуқуқ чеклаб қўйи лиши мумкин (чекланган жавобгарлик). Масалан, юк ташувчи тран спорт ташкилоти ташиш учун қабул қилган мулкни йўқотганда, юзага келган зарарни юк жўнатувчига ёки олувчига йўқотилган ашё қий мати бараварида тўлайди. Агар юк зарарлантирилган бўлса, у ҳолда зарарланган юкнинг қиймати қанчага камайган бўлса, шу сумма миқдорида тўлайди. Ҳолбуки, юк юборувчи ёки юк олувчининг за рарлари фақат йўқотилган юкнинг қиймати ёки қийматининг камайи ши натижасида келган зарардангина иборат бўлмай, яна юкларни сақлаш учун керакли омбор биноларини ижарага олиш билан боғлиқ харажатлардан, ходимларнинг бекор турган даврида уларга тўланган иш ҳақидан юк ташувчининг айби билан материаллар ва ускуна ларнинг ўз вақтида олинмаслиги натижасида содир бўлган бошқа зарарлардан иборат бўлиши мумкин эди. Аммо транспорт ташкилот ларига нисбатан чекланган 10 Эгамбердиева Н. Савдо муносабатларида тарафларга етказилган зарарни қоплаш //Бозор иқтисодиёти шароитида савдо муносабатларини ҳуқуқий таъминлаш муаммолари. -Тошкент: ТДЮИ, 2004, -Б. 161-166.

жавобгарлик белгиланганлиги сабабли кейинги зарарлар эътиборга олинмайди. Чекланган жавобгарлик транспорт ташкилотлари ва баъзи бошқа ташкилотлар учун ҳам белгиланиши мумкин. Чунончи, электр қувватини етарли миқдорида етказиб беролмаган электр станцияси фақат берилмаган электр қуввати қиймати миқдорида жавобгар бўли ши мумкин. Ташкилотлар ўртасидаги мажбурият муносабатларида кўпроқ татбиқ этиладиган мулкий санкция – неустойкадир. Неустойкани ундириш учун фақат қарздорнинг ўз мажбурия тини бажармаганлиги кўрсатилса кифоя ва бундай мажбуриятнинг бажарилмаслиги натижасида етказилган конкрет моддий зарар миқдорини исботлаш талаб қилинмайди. 2. Мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик асослари. Қарздор томонидан мажбуриятнинг бажарилмаслиги ёки лозим даражада бажарилмаслиги ҳуқуққа хилоф ҳаракат ёки ҳаракатсизлик ҳисобланади. Бунинг учун умумий қоида сифатида фақат муайян асослар мавжуд бўлгандагина қарздорнинг, яъни мажбуриятни бузган шахснинг мулкий жавобгарликка тортилиши белгиланади. Фуқаролик ҳуқуқида, одатда, мажбуриятни бузганлик учун қарздорнинг ёки зарар етказувчининг жавобгарликка тортилиши учун қуйидаги тўртта асос бўлиши кўрсатилган: биринчидан, ҳуқуққа хилоф ҳаракат ёки ҳаракатсизлик; иккинчидан, зарар етказилиши; учинчидан, ҳуқуққа хилоф ҳаракат ёки ҳаракатсизлик билан содир бўлган зарар ўртасида сабабий боғланиш бўлиши; тўртинчидан, қарздорнинг ёки зарар етказувчининг айби мавжуд бўлиши. 3. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг турлари. Мажбурият бўйича жавобгарликнинг турлари ушбу мажбуриятнинг хусусиятлари, қайси мақсадни кўзлаб ва уни амалга ошириш учун тузилган бўлиши, нимага, яъни

қайси юридик фактга асосан вужудга келган бўлиши билан ифодаланади. Масалан мажбурият шартномага асосланган ёки шартномадан ташқари бўлишига қараб жавобгарлик шартномавий ёки ношартномавий, жавобгарлик бир неча шахслар ўртасида бўлинган бўлишига қараб улушли, солидар ва субсидиар характерга эга бўлиши мумкин. Шартномавий жавобгарлик. Бу жавобгарлик шартномадан келиб чиқадиган мажбуриятлар бузилганлиги ҳолларида юзага келади ҳамда шартномага асосланган мажбурият бузилганлиги учун қўлла ниладиган ҳуқуқий чора сифатида кўрилади. Шартномадан ташқари жавобгарлик жабрланувчи тарафга у билан шартнома муносабатларида бўлмаган шахс томонидан етказил ган зиён, зарар ва бошқа оқибатлар туфайли пайдо бўлади 11 . Масалан, маҳсулотни етказиб бериш (поставка) шартномаси бўйича маҳсулот етказиб бермаслик, етказиб бериш муддатларини бузганлик, етказиб берилган маҳсулот сифати бўйича талабга жавоб бермаслиги туфайли вужудга келадиган жавобгарлик- шартномавий жавобгарликдан иборат. ФКнинг 1017-моддаси ва Ўзбекистон Республикасининг “Истеъ - молчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуннинг 20- моддасига мувофиқ сотилган товарларнинг нуқсонлари оқибатида истеъмолчининг зарарни сотувчи ва тайёрловчи (ижрочи) томонидан қопланиши лозим. Бу ерда сотувчининг жавобгарлиги шартномавий характерга эга, чунки у истеъмолчи (сотиб олувчи) билан бевосита шартномавий муносабатда бўлган. Тайёрловчи (ижрочи)нинг жавоб гарлиги шартномавий характерга эга эмас, чунки у истеъмолчи (сотиб олувчи) билан шартномавий муносабатда бўлган эмас. Шартномадан ташқари зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар бўйича жавобгарлик барча ҳолларда шартномавий характерга эга бўлмайди. Ношартномавий жавобгарлик шартномадан ташқари мажбу риятлар бузилиши оқибатида келиб чиқадиган жавобгарлик ҳисобла нади. 11 Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. -158 б.

Шартномавий жавобгарлик билан ношартномавий жавобгар ликни бир- биридан ажратиш муҳим юридик аҳамиятга эга. Шартномадан ташқари жавобгарликнинг шакллари ва ҳажмлари фақат қонун билан белгиланади, шартнома мажбуриятининг шакл лари ва миқдори эса ҳам қонун билан, ҳам тузилган шартноманинг шартлари билан белгиланади. Масалан, агар зарар жабрланувчи билан шартномавий муноса батларда бўлмаган шахс томонидан етказилган бўлса, бундай зарар ФКнинг 985-1030- моддарида назарда тутилган қоидаларга асосан ва тартибда ундирилади. Агар зарар шартномага асосан ўз зиммасига мажбуриятни бажариш вазифасини олган шахс томонидан етказилган бўлса, бундай зарар Фуқаролик кодексининг 324-339-моддаларида назарда тутилган қоидаларга асосан ундирилади. Умуман олганда деликт ва асоссиз бойлик ортириш оқибатида зарар етказилган бўлса у ҳолда жавобгарлик шартномадан ташқари жавобгарлик саналади. Улушли жавобгарлик. Қарздорларнинг ҳар бири ёки умумий мулк субъектлари орасидан битта қарздор қонун ёки шартномада белгиланган муайян улушда жавобгар бўлишганда юзага келади. Бу жавобгарлик тури адабиётларда турлича номланиши мумкин. Айрим адабиётларда улушли 12 , айримларида эса хиссали 13 жавобгарлик тарзи да қўлланилади. Лекин ҳар икки атама ҳам синоним сўзлар бўлган лиги сабабли хатоликни келтириб чиқармайди. Улушли жавобгарлик умумий аҳамиятга эга бўлган қоидадан иборат бўлиб, қонунда ва шартномада солидар ва субсидиар жавобгарликлар назарда тутилмаган ҳолларда қўлланилади. Бундай жавобгарлик улушлар асосида ташкил этилган юридик шахслар, оддий ширкат шартномаси, оила мулки, умуман олганда умумий мулк 12 Муаллифлар жамоаси. Шартнома ҳуқуқи. –Тошкент. ТДЮИ, 2006. 13 Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. -160 б.

асосида бир неча шахс мулкдор бўлган ҳолларда юзага келган мажбурият муносабатларида учраши мумкин. Улушли мажбуриятда қарздорларнинг ҳар бири ўзи учун жавоб беради ва унга бошқа қарздорларнинг (ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги учун) жавобгарлик юклатилмайди. Агар мажбурият ашёси (предмети) бўлинадиган бўлса, яъни улушлардан ташкил топган бўлса, ҳамда қонунда ва шартномада бошқача ҳолат кўзда тутилмаган бўлса, қарздорларнинг ҳар бири тенг равишда жавобгар бўладилар. Солидар жавобгарлик. Бир мажбурият бўйича бир неча шахснинг биргаликдаги жавобгарлиги ҳисобланади. Солидар деган тушунча фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда шерикликни, биргаликда ҳаракат қилишни, бирор бир вазифани, тадбиркорлик фаолиятини жисмоний ёки юридик шахслар томонидан ўзаро келишилган холда биргаликда амалга ошириш, бажариш маж буриятини олиш, шунинг билан бирга олинган мажбурият бажарил маган тақдирда биргаликда ёки бири учун иккинчиси жавоб бериш маъносини беради. Солидар қарздорнинг биридан тўлиқ қаноатланмаган кредитор олаолмаган нарсасини бошқа солидар қарздорлардан талаб қилиш ҳуқуқига эга. Солидар қарздорлар мажбурият тўла бажарилгунча бурчли бўлиб қолаверадилар. Масалан, Оддий ширкат шартномаси бекор бўлган пайтдан бош лаб унинг иштирокчилари учинчи шахсларга нисбатан бажарилмаган умумий мажбуриятлар бўйича солидар жавобгар бўладилар (ФКнинг 971-моддаси). Субсидиар жавобгарлик – қарздор томонидан мажбурият бўйича қарзнинг қопланмаган қисмига нисбатан учинчи шахснинг қўшимча жавобгарлиги ҳисобланади. Соддароқ қилиб айтганда суб сидиар жавобгар кредитор олдида асосий қарздорнинг жавобгарлиги га нисбатан қўшимча жавобгарликни ўз зиммасига олади. Кредитор дастлаб мажбурият бўйича жавобгарликни асосий қарздорга қарата ди, агар у бажарилмаса субсидиар қарздор муносабатга жалб этилади. Масалан, ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача

вояга етмаганнинг зарарни қоплаш учун етарли мол-мулки ёки бошқа даромад манбалари бўлмаган тақдирда, зарар тўлиғича ёки унинг етишмаган қисми вояга етмаганнинг ота-онаси (фарзандликка олувчилари) ёки ҳомийси томо нидан, агар улар зарар ўзларининг айби билан етказилмаганлигини исботлай олмасалар, тўланиши лозим (ФКнинг 994-моддаси). Субсидиар жавобгарлик қонунда, бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда назарда тутилиши ёки шартномага асосланган мажбуриятнинг шарт ларидан келиб чиқиши мумкин. Фуқаролик кодекси 48-моддасининг 4-қисмига биноан “Агар юридик шахснинг ночорлиги (банкротлиги) шу юридик шахс учун мажбурий кўрсатмаларни бериш ҳуқуқига эга бўлган муассис (иштирокчи) сифатидаги шахснинг ёки юридик шахс мол-мулки мулкдорнинг ғайриқонуний ҳаракатлари туфайли вужудга келтирилган бўлса, юридик шахснинг мол-мулки етарли бўлмаган тақдирда бундай шахс зиммасига унинг мажбу риятлари бўйича субсидиар жавобгарлик юклатилиши мумкин”. Амалдаги фуқаролик қонун ҳужжатларида субсидиар жавобгар ликни қўллаш соҳаси аввалги қонун ҳужжатларига нисбатан анча кенгайтирилган. Бундан ташқари кўпгина юридик шахслар билан боғлиқ қонун ҳужжатларда ҳам бу жавобгарлик турига кенг эътибор қаратилган. Учинчи шахслар ҳаракатлари учун жавобгарлик ФКнинг 334- моддасига мувофиқ қонун ҳужжатлари ёки шартномада бевосита ижрочи бўлган учинчи шахснинг жавобгарлиги белгилаб қўйилмаган бўлса, зиммасига мажбуриятни бажариш вазифаси юклатилган учинчи шахснинг мажбуриятни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги учун қарздор жавоб беради. Қарздорнинг учинчи шахслар ҳаракатлари учун жавобгарлиги мажбуриятни ижро этиш қарздор томонидан шартномага мувофиқ ана шу учинчи шахс зимма сига юклатилган ва қонун ҳужжатлари, мажбуриятнинг шартлари ва моҳиятидан қарздор мажбуриятни шахсан ижро этиши керак деган мазмун келиб чиқмагани ҳолларда, умумий қоида сифатида юзага келади (ФК. 241-модда).

ФКнинг 324, 333-моддалари талабларидан келиб чиқадиган бўлсак, қарздорнинг учинчи шахслар ҳаракатлари учун жавобгарлиги фуқаролик- ҳуқуқий жавобгарликнинг умумий асослари мавжуд бўлганида юзага келади. Қонун ҳужжатларида бевосита учинчи шахс – мажбуриятнинг ижрочиси жавобгар бўлиши назарда тутилиши мумкин. Айрим ҳолларда учинчи шахс-ижрочининг тўғридан-тўғри жавобгарлигига доир қоида шартнома тарафларининг келишувида назарда тутилиши мумкин. Масалан, лизинг олувчи лизинг шартно масининг нарсаси бўлган мол-мулкни бевосита сотувчига (учинчи шахсга) сотувчи билан лизинг берувчи ўртасида тузилган олди-сотди шартномасидан келиб чиқадиган талабларни, хусусан, мол-мулкнинг сифати ва бутлиги, уни етказиб бериш муддатлари ҳақидаги талаб ларни ва шартнома сотувчи томонидан зарур даражада бажарилмаёт ган бошқа ҳоллардан келиб чиқадиган талабларни қўйишга ҳақли. Бундай ҳолларда қарздор (лизинг берувчи) кредитор (лизинг олувчи) олдида учинчи шахс, яъни мол-мулкни сотувчининг ҳаракатлари учун жавобгар бўлмайди (ФКнинг 598-моддаси). Учинчи шахсларнинг ҳаракати учун жавобгар бўлган қарздор ана шу учинчи шахслар олдига регресс талаб қўйишга ҳақли. Бундай талаб жабрланувчи олдида учинчи шахснинг айби учун жавобгар бўлган шахс учинчи шахсдан ўзи кўрган зарарларни тўлиқ ёки қисман қоплашни талаб қилишга ҳақли бўлган ҳолларда қўйилади. Учинчи шахсларнинг ҳаракатлари учун жавобгарликнинг бир қатор кўринишлари мавжуд. Жумладан, юридик шахснинг ёки фуқа ронинг ўз ходими томонидан етказилган зарар учун жавобгарлиги, давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, шунингдек уларнинг мансабдор шахслари томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик, суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура органлари ва суднинг қонунга ҳилоф ҳаракатлари туфайли етказилган зарар учун жавобгарлик, вояга етмаганлар томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик, муомалага

лаёқатсизлар томонидан етказил ган зарар учун жавобгарлик каби. Улар аксарият ҳолларда махсус деликт асосидаги жавобгарликда учрайди. 4.Қарздорнинг зарарни тўлаш мажбурияти. ФКнинг 324-моддасида қарздор мажбуриятни бутунлай бажар маганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги туфайли кредиторга етказилган зарарни тўлаши шартлиги нормаланган. Қарздорнинг мажбуриятни бажармаслиги натижасида вужудга келган ва тўланиши лозим бўлган кредиторнинг харажатлари деганда, кредитор томонидан мазкур мажбурият юзасидан қилинган харажат лар ва қарздорнинг ўз вазифасини бажармаганлиги билан боғлиқ харажатлар тушунилади. Чунончи, маҳсулот етказиб берувчи томони дан маҳсулотнинг белгиланган муддатларда етказиб берилмаслиги туфайли маҳсулот олувчи корхонанинг фаолият кўрсатиб туриши вақтида қилинган харажатлар тўланиши лозим. Мажбуриятни бажариш юзасидан топширилган мулк шартнома шартларига мувофиқ келмаганда ва кредитор бундай ҳолларда мулк ни қарздорга қайтариш ёки мажбур бўлганида кредитор зарарлари нинг ундирилишидан қатъи назар, мулк учун тўланган пул сумма ларининг ўзига қайтарилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Кредитор қарздорнинг ўз вазифасини бажарганлиги туфайли йўқотган мулкининг қийматини ёки мулкнинг зарарланиши натижа сида унинг қиймати камайишидан келган суммаларнинг тўланишини талаб қилиши мумкин. Маълумки, бозор муносабатлари шароитида шартномавий нархлар амал қилади. Унинг асосий хусусияти шундан иборатки, баъзи ҳолларда мажбурият вужудга келган пайтдаги нарх билан зарарни ундириш вақтидаги баҳолар ўртасида тафовут бўлиши мумкин. Қонунда ушбу ҳолатлар ҳам кўзда тутилади. ФКнинг 324-моддаси 2-қисми мазмунига кўра, агар қонун ҳужжатлари ёки шарт номада ўзгача тартиб назарда тутилмаган бўлса, зарарни аниқлашда мажбурият бажарилиши керак бўлган жойда, қарздор кредиторнинг талабларини ихтиёрий қаноатлантирган кунда, борди-ю, талаб их тиёрий қаноатлантирилмаган бўлса, даъво қўзғатилган кунда мавжуд

бўлган нархлар эътиборга олинади. Суд вазиятга қараб, зарарни тўлаш ҳақидаги талабни қарор чиқарилган кунда мавжуд бўлган нархларни эътиборга олган ҳолда қаноатлантириши мумкин. Кредитор томонидан олинмаган ва тўланилиши қарздордан талаб қилишга ҳақли бўлган даромадлар деганда, қарздор ўз мажбу риятини лозим даражада бажармаганида кредиторнинг олиши мум кин бўлган даромадлар тушунилади. Бу айниқса, пул мажбуриятини бажармаганлик учун жавобгарлик белгилашда яққол намоён бўлади. ФКнинг 337-моддасига асосан бошқа шахсларнинг пул маблағларини ғайриқонуний ушлаб қолиш, уларни қайтариб беришдан бош тортиш, уларни тўлашни бошқача тарзда кечиктириш ёхуд бошқа шахс ҳисобидан асоссиз олиш ёки жамғариш натижасида улардан фойда ланганлик учун ушбу маблағлар суммасига фоиз тўланиши керак. Фоизлар миқдори кредитор яшайдиган жойда, кредитор юридик шахс бўлганида эса, унинг жойлашган ерида пул мажбурияти ёки унинг тегишли қисми бажарилган кунда мавжуд бўлган банк фоизи нинг ҳисоб ставкаси билан белгиланади. Қарз суд тартибида ундириб олинганида, суд кредиторнинг талабини даъво қўзғатилган кундаги ёки қарор чиқарилган кундаги банк фоизининг ҳисоб ставкасига қараб қондириши мумкин. Ушбу қоидалар қонунда ёки шартномада бошқа фоиз миқдори белгиланмаган бўлса қўлланилади. Кредитор нинг пул маблағларидан қонунсиз фойдаланиш туфайли унга етказилган зарар юқорида кўрсатилган фоизлар суммасидан ошиб кетса, кредитор қарздордан зарарнинг бу суммадан ортиқча бўлган қисмини тўлашни талаб қилишга ҳақли. Ушбу модда билан боғлиқ муносабатлар Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг қарори 14 да ҳам тартибга солинган. Зарар кўрилганлигини исботлаш ва бундай зарарнинг қарздор нинг мажбуриятни бажармаслигидан келган бўлишини исботлаш, шунингдек 14 Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг “Хўжалик судлари томонидан Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг жавобгарлик тўғрисидаги қоидаларини қўллашнинг айрим масалалари ҳақида”ги Қарори. //Хўжалик ва ҳуқуқ - Хозяйство и право. 1999. №3.

зарарнинг миқдорини ҳисоблаб кўрсатиш вазифаси зарар нинг ундирилиши тўғрисида талаб қўядиган кредиторга юклатилади. Қонунда кредитор қарздордан йўқотилган ашёнинг қийматини гина талаб қилишга ҳақли бўлиб, мажбуриятнинг қарздор томонидан бажарилмаслиги натижасидан олинмай қолган даромадларни талаб қилишга ҳақли бўлмаслиги ҳоллари ҳам мавжуд. Қонун баъзи ҳолларда зарарларни тўлаган қарздорнинг мажбу риятни асл ҳолида бажариш бурчини ҳам белгилайди. ФКнинг 330-моддасига асосан, башарти қонунда ёки шартно мада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мажбурият бажарил маган тақдирда зарарни қоплаш ва унинг бажарилмаганлиги учун неустойка тўлаш қарздорни мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод қилади. Хусусий аломатлари билан белгиланган ашёни топшириш мажбуриятини бажармаслик оқибатлари ФКнинг 331-моддасида нормаланган. Агар ашёни олувчилар эгалигига топшириш тўғрисида шартно ма тузилмай, бу ашёни кредиторга фойдаланиш учун топшириш тўғрисида икки ёки бир неча шартнома кетма-кет тузилган бўлса, ашёнинг кредитордан бирига топширилиши, аввал шартнома тузган кредиторларнинг ҳуқуқини йўққа чиқаради. Агар ашё кредитор билан бирдек ҳуқуққа эга бўлган учинчи шахсга топширилган бўлса, бу ҳуқуқ бекор бўлади. Бундай ҳолда аввал шартнома тузган кредитор кўрган зарарларнинг тўланиши тўғрисида даъво қўзғатишга ҳақли. Хусусий аломатлари билан белгиланган ашёни эгаликка ўтказиш ёки хўжалик юритишга, оператив бошқаришга ёхуд фойдаланиш учун топшириш тўғрисидаги кетма-кет тузилган икки ёки бир неча шартномалар бўлгани ҳолда ашё кредиторлардан ҳеч қайсисига топширилмаган бўлса, кредиторлардан қайси бири фойдасига илгари мажбурият вужудга келган бўлса, яъни ашёни топшириш тўғрисида ким билан аввал шартнома тузилган бўлса, шуниси устунлик ҳуқуқига эга бўлади.

Агар ишнинг вазиятлари бўйича мажбуриятларнинг қачон вужудга келганлиги, яъни шартнома ким билан аввал тузилганлигини белгилаш мумкин бўлмаса, ашёнинг топширилиши тўғрисида ким аввал даъво қўзғатган бўлса, бу шахс имтиёзга эга бўлади. Муайян ишни бажариш мажбуриятини бажармаслик оқибатлари 330- моддада белгиланганидек, мажбуриятни реал равишда, аслича бажарилишини таъминлашга қаратилади. ФКнинг мазкур нормаси қарздор томонидан мажбуриятнинг бажарилмаганида шартнома юзасидан бажарилиши лозим бўлган ишни, биринчи навбатда, ўзи бажариши ёки бажаришни бошқа шахсга топшириши ва мазкур ишни бажариш учун зарур харажатларнинг тўланишини қарздор зиммасига қўйиш ҳуқуқини беради. Фуқаролик процессуал қонунларда жавобгарни муайян ҳаракат лар қилишга мажбур этадиган даъволарнинг қилиниши ва бу тўғрида суд қарорининг чиқарилиши назарда тутилади. Мажбурият бўйича амалга оширилиши лозим бўлган ҳаракатларни бевосита қилишга мажбур этиш мумкин бўлмаганлиги туфайли қонун, агар жавобгар қарорни белгиланган муддатда бажармаса, даъвогар бу ҳаракатларни жавобгар ҳисобидан ўзи бажаришга ва шу муносабат билан қилинган зарур харажатларни ундан ундиришга ҳақли эканлиги тўғрисида суд ўз қарорида кўрсатишга ҳақли бўлади, деб кўрсатма беради. Агар қонун ёки шартномада назарда тутилмаган бўлса, мажбуриятни бажармаган қарздор ҳисобига ишнинг кредитор томонидан бажарили шига ёки у билан тузилган шартнома бўйича бошқа шахс томонидан бажарилишига йўл қўйилмайди. 5. Қарздорнинг жавобгарликдан озод қилиниши асослари. Қарздорнинг мажбуриятни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги унинг айбисиз содир бўлганлиги ёки бундай ҳолат кредиторнинг айби билан боғлиқ бўлса, умумий қоида бўйича қарздор жавобгарликдан озод бўлади.

Қарздор томонидан мажбуриятнинг аниқ бажарилишига тўсқин лик қилган юқорида кўрсатилган юридик фактлардан бирининг бўли ши – мажбурият бажарилиши мумкин бўлмаслиги тушунчасини билдиради. Оддий тасодифий ҳолат – юридик маънода мажбуриятнинг қарз дор томонидан унинг ва кредиторнинг айби бўлмай туриб бажарил ганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлигини содир қилган ҳолат ҳисобланади. Бундай ҳолатлар учинчи шахсларнинг, чунончи, бошқа шахсларнинг ҳаракатлари билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Маса лан, бегона бир шахснинг ҳаракатлари натижасида қарздор йўқлигида у томондан олди-сотди шартномаси бўйича кредиторга топширилиши лозим бўлган уйга ўт тушиб, ёниб кетишини кўрсатиш мумкин. Бозор муносабатлари шароитида тадбиркорликнинг аҳамиятини ҳисобга олган ҳолда тадбиркорлар учун муҳим кафолатни кўзда тутади. ФКнинг 333-моддаси 3-қисмига асосан башарти, қонунда ёки шарт номада назарда тутилган бўлмаса, тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган шахс мажбуриятни лозим даражада бажаришга енгиб бўлмайдиган куч, яъни, фавқулодда ва муайян шароитларда олдини олиб бўл майдиган вазиятлар (форс-мажор) туфайли имкон бўлмаганлигини исботлай олмаса, жавобгар бўлади. Қарздор томонидан мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун жавобгарликдан озод бўлишига асос бўлувчи ҳолатларга назария ва амалиётда “форс-мажор” дейилади. Француз ҳуқуқида бу ибора “енгиб бўлмайдиган куч” ва “тасодиф” тушунчасини ўз ичига қамраб олади. Айни вақтда енгиб бўлмайдиган кучга тааллуқли ҳодисаларни объектив ва субъектив характери бўйича юридик адабиётларда ягона фикр мавжуд эмас. Қайтариб бўлмас кучнинг объектив характерини эътироф этган ва субъектив характерини тан олмайдиган муаллифлар унинг доирасига табиий офатлар – зилзила, тўфон, ёнғин ва ҳ.к., ижтимоий турмуш воқеалари – урушлар, инқилоблар, қўзғолонлар, шунингдек давлат ҳокимиятининг

ҳужжатлари, масалан, экспорт ёхуд импортнинг тақиқлаб қўйилиши ва умуман мажбуриятнинг бажари лишини истисно этадиган, қарздорга нисбатан ташқи куч ҳисоблан ган, қарздорнинг ҳам, унинг ўрнида ҳар қандай шахснинг ҳам эрк-иродасига боғлиқ бўлмаган ҳолатларни киритадилар. Бошқа назариёт чилар, эса қайтариб бўлмайдиган кучни енгиш мутлақо мумкин бўлмаслиги шарт эмас, бу нисбий бўлиши ҳам мумкин, масалан, бу кучни бартараф этиш қарздорни хонавайрон қиладиган ҳолатга келтириши ҳам мумкин, деб ҳисоблайдилар 15 . Қайтариш мумкин бўлмаган куч сифатида шу мажбуриятда тарафлар бўлган шахс томонидан, унинг ихтиёридаги барча воситалар билан олдини олиш, қайтариш мумкин бўлмаган фавқулодда ҳодиса деб баҳоланади. Қайтариш мумкин бўлмаган куч оддий тасодифий ҳол каби мажбуриятни бажармасликда ёки лозим даражада бажармаганликда тарафларнинг айби бўлмаслиги ва мазкур аниқ ҳолатларда уни қайта риш мумкин бўлмаслиги билан характерланади. Шу билан бирга, мазкур ҳолат одатдан ташқари фавқулодда содир этилган бўлиши керак. Амалда бундай ҳолатларда табиий офат, масалан, сув тошқини, зилзила, кучли бўрон каби табиий офат ҳоллари тўғрисида сўз юритилади. Суд қарорларида мажбуриятни бутунлай бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун жавобгарликдан қарздорни озод қилишга асос бўладиган қайтариш мумкин бўлмаган куч ҳолатларини кўрсатиш камдан- кам учрайди. Қайтариш мумкин бўлмаган кучни (зилзила, тошқин, ёнғин кабиларни) нисбий тушунча деб билиб, бундай ҳолатларни асос қилиб, жавобгарликдан озод қилиш-қилмаслик мазкур ҳолатларнинг қандай шароитларда, қандай жойда ва даврда содир бўлганлиги эътиборга олинади. Мажбуриятни бажаришга тўсқинлик қилган ҳолат ўзининг ички, ўзига хос хусусиятлари бўйича қайтариш мумкин бўлмаган куч сифатида кўрилмайди, балки қатор шароит ва муайян ҳолатларнинг биргаликда келишига қараб белгиланади. 15 Эгамбердиева Н. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг асослари ва шакллари. –Тошкент: ТДЮИ, 2007. - 101 б.

Қайтариб бўлмайдиган куч таъсири натижасида зарар етказилганлиги исботлан ганда мулкий жавобгарликдан озод қилиш мумкин. Шу билан бирга, айрим ҳолларда қайтариб бўлмайдиган куч таъсирида етказилган зарарнинг тўланиши ҳам фуқаролик қонунчилигида назарда тутилган. Чунончи, ҳаво транспортидан фойдаланишда йўловчиларнинг кўрган зарарлари Ўзбекистон Республикаси Ҳаво кодексига мувофиқ тўла равишда тўланади. Қайтариб бўлмайдиган куч тушунчасини аниқлаш фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик тўғрисидаги масалани тўғри ҳал қилиш учун зарур. Чунки қарздор тасодифий ҳолат учун жавобгар бўлганлиги туфайли қайтариш мумкин бўлмаган куч мавжуд бўлганида, у жавобгарликдан озод қилинади. Чунончи, автотранспорт орқали юк юборувчи ва юк ташувчи ташкилот юк ташишдан келиб чиқадиган мажбуриятларни тасодифий ҳолатлар сабабли бажармаганларида жавобгарликка тортилсалар, аммо табиий ҳодисалар содир бўлганда жавобгарликдан озод қилинадилар. Енгиб бўлмайдиган куч таъсирида мажбуриятни бажармаганлик учун қарздорни тадбиркорлик фао - лиятини амалга ошираётганда содир бўлсагина қўлланилади. Биноба рин, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ бўлма ган мажбуриятларга нисбатан ФКнинг 333-моддасининг 3-қисми нор маси қўлланилмайди. Айни вақтда шуни таъкидлаб ўтиш ўринлики, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган мажбуриятнинг бажарилмаслиги қарздорнинг шартнома бўйича ше риклари томонидан содир этилиб, бозорда мажбуриятни бажариш учун зарур товарларнинг йўқлиги, қарздорда пул маблағлари бўлма ганлиги сабабли рўй берган ҳолларда улар енгиб бўлмайдиган куч (форс-мажор) ҳолати сифатида қаралмайди ва демак, қарздорни 333-модда 3-қисми билан жавобгарликдан озод этиш учун асос бўлмайди. Кредиторнинг айбини ҳам аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. ФКнинг 335- моддасида айтилганидек, агар кредитор қасддан ёки эҳтиётсизлик туфайли мажбуриятни бажариш мумкин бўлмаслиги юк беришига ёки бажармаслик туфайли етказилган зарар миқдорининг кўпайишига кўмаклашган бўлса,

шунингдек кредитор мажбуриятни бажармасликдан етказилган зарарни камайиш чораларини қасддан ёки эҳтиётсизлик туфайли кўрмаган бўлса, суд ишнинг ҳолатларига қараб тўланадиган ҳақ миқдорини камайтиришга ёки кредиторга ҳақ тўлашни батамом рад этишга ҳақли. ФКнинг қоидасида мажбуриятларнинг қарздор, шунингдек кре дитор хатти-ҳаракатлари туфайли бажарилмаслиги ёки лозим дара жада бажарилмаслиги тўғрисида сўз боради. Бундай ҳолларда қарз дорнинг жавобгарлиги ҳажми ҳам камайтирилиши мумкин. Мазкур ҳолда суд ҳар икки тарафнинг айби даражасини белгила ши ва қарздорнинг жавобгарлиги миқдорини тегишлича камайти риши, кредитор кўрган зарарларни қисман тўлашга мажбур қилиши, кредиторга тўланиши лозим бўлган неустойка суммасини камайти риши лозим. Модомики, мажбуриятларни бажаришда ҳар икки тараф ўзи учун фойдали, тежамли самарага эришишни кўзлаб ҳаракат қилар экан, кредитор ўз айби билан зарар камайиши учун чоралар кўрмаса, ўз мажбуриятини бажармаган ҳисобланади. Мажбуриятни бажармас ликдаги айби кейинчалик мажбуриятни лозим даражада бажара олма ган қарздорнинг жавобгар бўлиш даражасини белгилашда эътиборга олинади. Мажбуриятни бажармасликда ҳар икки тараф тенг даражада айбли бўлса, кўрилган зарар тарафлар ўртасида баб-баравар тақсим ланиши зарарнинг фақат ярминигина тўлашга мажбур қилинади. Зарарнинг иккинчи ярми эса кредиторга тўланмай қолади. Аммо бундай жавобгарлик барча ҳолларда ҳам бир хил бўлмайди. Чунончи, суд қарорларида ҳар икки тарафнинг айбини таққослаб кўриб, тўла надиган зарар суммаси бирмунча камайтирилиши ҳоллари кўрилади. 6 . Мажбуриятнинг қарздор ва кредитор томонидан кечиктирилиши оқибатлари . ФКнинг 337-339-моддалари мажбуриятнинг бажарилиши қарз - дор ёки кредитор томонидан кечиктирилгани учун жавобгарлик тўғрисидаги масалани тартибга соладиган қоидаларни белгилайди.

Ижронинг қарздор томонидан кечиктирилиши деб, мажбурият нинг у томонидан белгиланган муддатда бажарилмаслиги тушуни лади. Мажбуриятнинг бажарилишини кечиктирган қарздор бундай кечиктириши натижасида кредиторга етказилган зарарни тўлашга мажбур бўлади. Мазкур зарарнинг тўланишини қарздорни ўз мажбу риятини асл ҳолида бажаришидан озод қилмайди. Қарздорнинг айби билан мажбуриятнинг ижро этилишининг кечиктирилиши мажбуриятнинг кейинчалик ижро этилиши имко нияти бўлмаслиги учун жавобгарлигини оширади. Агар мажбуриятнинг ижро этилиши кечиктирилган даврда мазкур мажбурият қарздорнинг айбидан қатъи назар, ижро этилиши мумкин бўлмаса ҳам, у ўз айби билан мажбуриятни ижро этмаганида қандай жавобгарликка тортиладиган бўлса, унга нисбатан худди шундай жавобгарлик белгиланади. Бундай ҳолларда жавобгарликни белгилаш учун қарздор томонидан кечиктирилиши асос қилиб олинади. Чунки қарздор сотилган нарсани ёки ижарага берилган ашёни ўз вақтида топширганида эди, ашё тасодифан нобуд бўлмаган бўлур эди, деб фараз қилинади. Агар мажбуриятнинг бажарилиши қарздор томонидан кечикти - рилганлиги туфайли унинг кейинчалик бажарилишига зарурат қол маган бўлса, кредитор ФКнинг 337-моддаси 2-қисмида кўрсатилгани дек, ижрони қабул қилишдан бош тортишга ва зарарни тўлашни талаб қилишга ҳақли. Кредиторнинг кечиктириши ҳам муҳим ҳуқуқий оқибатлар туғдиради. Фуқаролик қонунчилиги юқорида айтилганидек, мажбу риятнинг бажарилишида қарздорнинг ҳам, кредиторнинг ҳам ман фаатлари бир бўлиши зарурлигини белгилайди. Модомики, тарафлар мажбуриятни бажаришда бир- бирига кўмаклашишлари лозим экан, кредитор ўзининг хатти-ҳаракати билан мажбуриятнинг қарздор томонидан бажарилишига тўсқинлик қилмаслиги, ижрони оғирлаш тирмаслиги керак. Кредиторнинг кечиктириши деганда, мажбуриятнинг қарздор томонидан бажарилишида тўсқинлик қилишга ёки бундай ижронинг

қийинлаштирилишига қаратилган ҳаракат тушунилади. Бундай ҳара катнинг оқибати учун кредитор мулкий жавобгар бўлиши, яъни бун дай ҳаракатнинг мулкий оқибати кредиторнинг зиммасига қўйилиши керак. Кечиктиришнинг оқибатлари ФКнинг 338-моддасида кўрсатил ган. Бу моддада кредиторнинг шартнома бўйича ўзига тегишли нарсани қабул қилишни кечиктириб юбориши туфайли етказилган зарарни ундириб олиш ҳуқуқини бериши ва кейинчалик мажбуриятни ижро этиш мумкин бўлмай қолса, уни жавобгарликдан озод қилиш, қарздорнинг қасддан иш тутиши ёки қўпол эҳтиётсизлик қилиш ҳоллари бундан мустасно эканлиги, пул мажбурияти бўйича кредитор ижрони кечиктириб юборган вақт учун қарздор фоизлар тўлашга мажбур эмаслиги кўрсатилган. Кредиторнинг кечиктириши икки турдаги хатти-ҳаракатдан, биринчидан, кредитор ўзига қарздор томонидан лозим даражадаги ижрони қабул қилмасликдан, иккинчидан, қарздорнинг ўз мажбу риятини бажаришга қадар кредитор томонидан лозим бўлган ҳаракат нинг у томондан қилинмаганлигидан иборат бўлиши мумкин. Юқорида кўрсатилган ҳолатларни баъзи мисоллар билан тушунтирса бўлади. Чунончи, агар маҳсулот олувчи маҳсулотни топширишга тайёр эканлиги тўғрисида хабардор қилинган бўлса-ю, уни белгиланган муддатда олиб кетмаса мажбуриятни кечиктиришга йўл қўйган ҳисобланади. Кредитор ўзига юклатилган ҳаракатларни бажармаса ва бу ҳа ракатни бажармасдан туриб қарздор мажбуриятини ижро эта олмай диган ҳолларда ҳам кредитор кечиктирган ҳисобланади. Чунончи, маҳсулот етказиб бериш шартномаси бўйича маҳсулот уни олувчига бевосита юборилмай, балки сотиб олувчининг тақсимотига мувофиқ равишда шартномада қатнашмаган бошқа ташкилотларга жўнатили ши лозим бўлганида белгиланган муддатда тақсимотнинг берилмас лиги кредиторнинг кечиктиришини англатади. Бошқа бир мисол: қурилиш пудрати шартномаси бўйича буюртмачи пудрат шартнома лари тўғрисидаги қоидалар бўйича ўз зиммасидаги ҳаракат ларни бажармаганида ҳам кредиторнинг кечиктириши кўринади.

Кредитор мажбуриятни кечиктиришда ўз айби ёки ўзига қараш ли шахсларнинг айби йўқлигини исботлай олмаса, мажбуриятнинг кечиктирилиши натижасида қарздорга етказилган зарарни тўлашга мажбур бўлади. Чунончи, белгиланган муддатда олиб кетилмаган маҳсулотларни сақлаш билан боғлиқ харажатларни тўлаши шарт. Одатда, бундай ҳолларда неустойка (пеня, жарима) ундирилади. Чунончи, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартнома вий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни 16 да шартномада белгиланган муддатда товарларни етказиб берганда уларни олишни асоссиз рад этилиши учун сотиб олувчи (кредитор) етказиб берувчига ушбу ўз муддатида олинмаган товарлар қийматининг 5 фоизи миқдорида, тез бузиладиган товарлар бўйича эса 10 фоиз миқдорида жарима тўлаши белгиланди. Кредиторнинг кечиктириши кўпинча мажбуриятнинг бажармас лигида айбли бўлган қарздорнинг жавобгарлиги тўғрисида даъво қўзғатилганда муҳим аҳамиятга эга бўлади. Чунки бундай ҳолларда кредиторнинг айблилик даражаси эътиборга олиниб, қарздорнинг жавобгарлиги даражаси бирмунча камайтирилиши мумкин. Агар кечиктириш кредиторнинг ўз айби ёки қонунга ёхуд кредиторнинг топшириғига биноан ижрони қабул қилиш юклатил гани шахсларнинг қасди ёки қўпол эҳтиётсизлигидан эмаслигини кредитор исботласа, у кечиктириш жавобгарлигидан озод бўлади. Мажбуриятнинг қарздор томонидан бажарилишида у томондан берилган тилхат ёки ҳужжатини кредитор қарздорга қайтариб беришдан бош тортганда ҳам кредитор кечиктирган ҳисобланади. Юқорида айтилганидек, кредитор мажбуриятнинг қарздор томо нидан бажарилишида унга кўмаклашишга мажбур. Агар у ўзининг бундай мажбуриятини бажармаса, оқибатлари учун ҳам жавобгар бўлади. Кредиторнинг мажбуриятни кечиктириш оқибатлари қуйида гилардан иборат бўлиши мумкин: 16 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси , 1998 . 9-сон , 170-модда.

биринчидан, мажбуриятнинг кечиктирилиши натижасида қарз дорга етказилган зарарни тўлайди; масалан, қарздор мажбуриятини бажариш юзасидан керакли маҳсулотларни ўз вақтида етказган бўлса-ю, кредитор бўш омбор биносининг бўлмаслигини баҳона қилиб, маҳсулотни қабул қилишдан бош тортса, қарздор маҳсулотнинг ташилиши ва сақланиши билан боғлиқ ошиқча харажатлардан келган зарарларни кредитордан ундиришга ҳақли. Бу ҳолда кредитор бундай кечиктиришнинг ўз қасди ёки эҳтиётсизлиги билан боғлиқ бўлмаган лигини ёки бундай кечиктиришда қонун ёхуд кредиторнинг топши риғи бўйича мажбуриятни бажаришни ўз зиммасига олган бошқа шахсларнинг қасд ёки эҳтиётсизлигидан келмаганлигини исботласа, қарздор кўрган зарарларни тўлашдан озод қилинади; иккинчидан, кредиторнинг кечиктириш вақти учун қарздор пул мажбуриятлари бўйича фоизлар тўламайди; учинчидан, агар кредитор қарздорга унинг берган тилхатини ёки бошқа қарз ҳужжатини қайтаришдан, ёхуд тилхатда қарз ҳужжати нинг қайтарилиши мумкин бўлмаслигини кўрсатишдан бош тортса, қарздор ижро этишни тўхтатишга ҳақли. Бажариш мумкин бўлмаслиги тушунчаси ҳам маълум аҳамиятга эга. Бажариш мумкин бўлмаслиги, юқорида айтиб ўтилганидек, мажбуриятнинг реал тарзда, яъни асл ҳолатда бажариш мумкин бўлмаслигини билдиради. Бажариш мумкин бўлмаслиги тўғрисидаги масала ҳар бир муайян ҳолатда суд томонидан мазкур ишнинг хусусиятлари эътиборга олиниб ҳал этилади. Қарздордан мажбуриятнинг реал тарзда бажарилишини баъзи ҳолларда ва баъзи асослар бўйича талаб қилиш мумкин бўлмайди. Бунга қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: 1) мажбуриятнинг аслича бажарилиши мумкин бўлмаслиги, яъни мажбурият нарсаси хусусий аломатлари билан белгиланган ашё бўлиб, уни аслича топшириш мумкин бўлмаган ҳолатларнинг мав жудлиги ёки бирор- бир ҳолатнинг содир бўлиши сабабли қарздор мажбуриятини маълум бир жойда бажара олмаслиги каби;

2) мажбуриятнинг ҳуқуқий жиҳатдан бажарилиши мумкин бўл маслиги, яъни баъзи ҳолларда мажбуриятнинг бажарилиши бундай мажбурият вужудга келгандан сўнг қабул қилинган қонун ҳужжат ларига хилоф келадиган бўлса, мажбурият бажарилмаслиги мумкин; 3) баъзи ҳолларда мажбуриятнинг реал бажарилиши ниҳоятда қийин бўлиши мумкин. Масалан, шартнома бўйича бирор-бир мажбуриятни шахсан бажаришга мажбур қарздорнинг қаттиқ бетоб бўлиб қолишини кўрсатиш мумкин. Мажбуриятнинг бажарилиши мумкин бўлмаслиги қарздорни кредитор олдида бўлган жавобгарликдан озод қилмайди. Қарздор фақат мажбуриятнинг бажарилиши мумкин бўлмаслигида ўз айби нинг йўқлигини исбот қилсагина, жавобгарликдан озод бўлади. Масалан, хусусий аломатлари билан белгиланган ашёлар ижарага олувчининг қўлида бўлган вақтда унинг айбидан ташқари нобуд бўлса, қарздор кредиторга зарар ёки жаримани тўлашдан озод бўлади. Агар ашёларнинг нобуд бўлиши қарздорнинг мазкур ашёларга бепарволик билан, эҳтиётсизлик муомаласи туфайли бўлса, кредитор га етказилган зарар учун жавобгар бўлади. 1. Мажбуриятларнинг бекор бўлиши тушунчаси. Ҳар қандай ҳуқуқий муносабат каби мажбурият ҳам муайян асослар, яъни, муайян юридик фактлар мавжуд бўлган вақтда бекор бўлади. Мажбуриятнинг бекор бўлиши деганда вужудга келган юри дик факт туфайли мажбурият иштирокчилари ҳуқуқ ва бурчларининг бекор бўлиши тушунилади. Мажбурият Фуқаролик кодексида, бошқа қонунларда ёки шарт номада назарда тутилган асосларга кўра тўлиқ ёки қисман бекор бўлади. Мажбуриятни тарафлардан бирининг талаби билан бекор қи лишга қонун ҳужжатлари ёки шартномада назарда тутилган ҳоллар дагина йўл қўйилади (ФК, 340-модда). Амалдаги қонунчиликка кўра, мажбурият қуйидаги ҳолларда бекор бўлади: 1)мажбуриятнинг бажарилиши билан;

2) воз кечиш ҳақини бериш билан; 3) ҳисобга ўтказиш билан; 4) талабдан бошқа шахс фойдасига воз кечиш билан; 5) қарздор билан кредитор бир шахс бўлиб қолиши билан; 6) мажбурият янгиланиши билан; 7) қарздан воз кечиш билан; 8) бажариш мумкин бўлмаганлиги туфайли; 9) давлат органи ҳужжати асосида; 10) фуқаронинг вафот этиши билан; 11) юридик шахс тугатилиши билан. 2. Мажбуриятларнинг бажарилиши билан бекор бўлиши . ФКнинг 341-моддасида кўрсатилганидек, мажбурият қоида тариқасида унинг лозим даражада бажарилиши билан бекор бўлади. Мажбуриятлар бекор бўлишининг кенг тарқалган усулларидан бири – мажбуриятни тегишли равишда ижро этилишидир. Мажбу риятларнинг бекор бўлиши учун бажариш тегишли равишда амалга оширилмаса, мажбуриятни бекор қилмай, балки уни бузганлик учун мулкий жавобгарлик белгиланади, баъзи ҳолларда мажбуриятни реал равишда бажариш вазифаси ҳам сақланиб қолади. Айрим мажбуриятлар тегишли равишда бажарилиши билан бекор бўлади, шу билан бирга, мажбуриятни талаб даражасида бажарган шахсга шу шартномани қайта тиклашда имтиёзли ҳуқуқ берилади. Масалан, бирор мулкни ижарага олган шахс ўз зиммасига олган мажбуриятини, талаб даражасида бажарса, шу мулкни ижарага олиш учун янги шартнома тузишда бошқа шахсларга нисбатан имтиёзли ҳуқуққа эга бўлади. Кредитор ижрони қабул қила туриб, қарздорнинг талаби бўйича унга ижронинг тўла ёки қисман қабул қилинганлиги тўғрисида тилхат беришга мажбур. Агар қарздор мажбуриятни тасдиқлаш юзасидан кредиторга қарз ҳужжати берган бўлса, кредитор ижрони қабул қила туриб, бу ҳужжатни қайтариши, агар уни қайтариш мумкин бўлмаса, бу тўғрида ўзи берган

тилхатда кўрсатиши лозим. Тилхат қайтари лаётган қарз ҳужжатига устхат ёзиш билан ҳам алмаштирилиши мумкин. Мажбуриятнинг бажарилганлигини исботловчи бошқа ҳужжат лар ҳам бўлиши мумкин. Сотилган ашёларни олувчига жўнатиш учун транспорт ташкилотига топширилиши ёки олувчига юбориш учун алоқа бўлимига берилиши тўғрисидаги ҳужжат шулар сирасига киради. Қарз ҳужжатининг қарздор қўлида бўлиши, бошқа бир ҳол исботланмагунча, мажбуриятнинг бекор бўлганлигини тасдиқлайди. Кредитор тилхат беришдан, қарз ҳужжатини қайтаришдан ёки қайтариб бериш имконияти йўқлигини тилхатда кўрсатишдан бош тортган тақдирда, қарздор ижрони тўхтатиб туришга ҳақли бўлади. Бундай ҳолларда кредитор муддатни кечиктирган ҳисобланади (ФК, 258-модда). Қарз ҳужжатининг қайтарилиши ёки уни қайтариш мумкин бўлмаганлиги тўғрисидаги тилхат ўрнига берилган ҳужжат устига ижронинг қабул қилинганлиги ҳақида ёзиб бериши мажбуриятнинг ижро этилганлигини исботлаш ҳужжатларидан бири ҳисобланади. Қарз ҳужжати (тилхат) қарздор томонидан кредиторга берилади. Бундай ҳужжат билан кўпинча маиший пудрат шартномаларидан келиб чиққан мажбуриятлар гувоҳлантирилади. Қарз ҳужжати креди тор қўлида бўлиши – мажбуриятнинг мавжудлигини исботловчи далил ҳисобланади ва унга мажбуриятнинг бажарилишини талаб қилиш ҳуқуқини, масалан, қарз пулининг тўланишини, буюртма қилинган нарсанинг берилишини талаб қилиш ҳуқуқини беради. Кредитор мажбуриятнинг ижросини қабул қила туриб, қарздорга қарз ҳужжатини қайтаришга мажбур. Қарздор эса мажбуриятнинг бажарилганлигини тасдиқлайдиган ҳужжатни ўзига берилишини кредитордан талаб қилиш ҳуқуқига эга. Айрим ҳолларда мажбуриятнинг бажарилганлиги тўғрисида кредитордан алоҳида ҳужжат олмай, балки қарздорнинг тилхати устига мажбуриятнинг бажарилганлигини, масалан, қарз пулининг бутунлай ёки

қисман олинганлигини ёзиш мумкин. Ўз характерига кўра қарз ҳужжати то мажбурият тегишли суратда бажарилгунга қадар кредиторда бўлиши керак. Қарз ҳужжатининг қарздорга қайтарилиши мажбуриятнинг бажарилганлигини билдиради. Шунинг учун қарз ҳужжатининг қарздор қўлида бўлиши бошқа бир ҳол исботланмагунча , мажбуриятнинг бажарилганлигини ва шу билан унинг бекор бўлганлигини тасдиқлайди. 3. Мажбуриятларни нг ҳисобга ўтказиш йўли билан бекор бўлиши . Ҳисобга ўтказиш – бу мажбуриятни бекор қиладиган шундай усулки, бунинг воситасида муддати тўлган ёки қисман муддати кўрсатилмаган ёхуд талаб қилиш пайти билан белгиланган муқобил ўхшаш талаб ҳисобга ўтказилиши билан мажбурият тўлиқ ёки қисман бекор бўлади (ФКнинг 343-моддаси, чунончи, ким ошди савдосида ғолиб чиққан шахс билан шартнома тузишда у тўлаган закалат сум маси тузилган шартнома бўйича мажбуриятларни бажаришда ҳисобга ўтказилади). Ҳисобга ўтказиш ўз-ўзича автоматик равишда амалга оширил майди. Фуқаролик ҳуқуқи нуқтаи назаридан ҳисобга ўтказиш бир томонлама битим бўлиб кўрингани туфайли бунга бир томоннинг ҳисоблашиш тўғрисидаги аризаси кифоя қилади. Ҳисобга ўтказиш – мажбуриятларнинг бажарилишини осонлаш тиради, чунки бу усул тарафларни бир-бирларига пул тўлаш билан бўлган ошиқча ҳаракатларни қилишдан озод қилади ва ҳар икки кредиторнинг манфаатларини яхши таъминлайди. Муқобил (қарши) талабни ҳисобга ўтказиш фуқаролар иштирок этган муносабатларда ҳам, ташкилотлар ўртасидаги муносабатларда ҳам қўлланилади. Ташкилотлар ўртасидаги ўзаро муносабатларга муқобил (қарши) талабни ҳисобга ўтказиш, банк орқали ҳисоблашиш шаклида амалга оширилади. Банк ташкилотлар ихтиёридаги пул маблағларининг айланишини тезлатиш мақсадида нақд пулсиз ўзаро ҳисоблашишни амалга оширади.

Банк орқали ҳисобга ўтказиш ФКнинг тегишли моддаларидан ташқари ваколатли органлар томонидан чиқарилган махсус ҳужжат лар билан ҳам тартибга солинади. Қонун муқобил (қарши) талаб ҳисоби йўли билан мажбурият ларнинг бекор бўлиши учун қуйидаги уч талабни қўяди: 1) мажбуриятлар қайтарма бўлиши, яъни кредиторлар бир-бири га нисбатан қарздор бўлиши керак. Масалан, ижарага олувчи ижарага берувчига ижара ҳақи учун 20.000 сўм тўлаши керак бўлса, ижарага берувчи ундан 20.000 сўм қарз бўлса – муқобил талаб ҳисобидир; 2) қарама-қарши талаб бир хилда, талаб қилинадиган нарсанинг аломатлари ҳам шу турда бўлиши керак. Масалан, пулга пул, буғдойга буғдой каби. Агар қарама-қарши талабнинг нарсаси бир хилда бўлмаса, ўзаро муқобил талабни ҳисобга ўтказиш мумкин эмас. Масалан, бир томон бир ашё юзасидан виндикацион даъво қўзғатса, иккинчи томон эса шартнома бўйича кўрсатилган хизматни талаб қилса, бундай талаблар ўзаро қарши талабни ҳисобга ўтказиш йўли билан бекор бўлмайди, яъни муқобил (қарши) талабни ҳисобга ўтказиш йўли билан ҳисоблашиш мумкин эмас; 3) бир хилдаги қарама-қарши талабни ҳисобга ўтказишда уларни бажариш муддатлари тўлган бўлиши керак. Агар бажариш муддати кўрсатилмаган ёки талаб қилиш пайти билан белгиланган бўлса, мажбуриятни бажаришнинг ҳисобланиши ҳар қачон талаб этилиши мумкин. Шунинг учун бундай талабни ўзаро ҳисобга ўтказишда бажариш муддати аҳамиятсиздир. Бироқ кредитор бажариш муддати тўлмаган талабини шу кредитордан талаб қилиш муддати тўлган қарздорнинг талабига қарши ўзаро ҳисобга ўтказишга ҳақли эмас. Муқобил (қарши) талабларни ҳисобга ўтказишга қўйилмайдиган ҳолатлар амалдаги қонун ҳужжатларида белгиланганидек, –даъво муддати ўтган талабларни (даъво муддатининг ўтиб кетиши талаб қилиш ҳуқуқини йўқотади);

–фуқаронинг соғлиғига шикаст етказиш ёки унинг вафоти муносабати билан етказилган зарарни тўлаш тўғрисидаги талабини; –алиментлар ундириш ҳақидаги талабни; –умрбод таъминлаш шарти билан уй-жойни (квартирани) бошқа шахсга топшириш талабини (меҳнатга қобилиятсиз шахсларни моддий жиҳатдан таъминлаш мақсадида бўлганлиги туфайли); –қишлоқ хўжалик маҳсулотлари контрактация шартномалари бўйича мажбуриятларнинг бажарилмаганлиги ёки зарур даражада бажарилмаганлиги учун томонларнинг мулкий жавобгарлигини 17 ; –қонунда ёки шартномада назарда тутилан бошқа ҳоллардаги талабни ҳисобга ўтказишга йўл қўйилмайди. 4. Қарздор билан кредитор бир шахс бўлиб қолганида мажбуриятнинг бекор бўлиши. Қарздор билан кредитор бир шахс бўлиб қолганида мажбурият бекор бўлади (ФК, 346-модда). Маълумки, ҳар қандай шахс ўзига ўзи ҳам қарздор, ҳам кредитор бўлиши мумкин эмас. Бундай кредитор ва қарздорнинг бир шахс бўлиб қолиши кўпинча мерос олишда учрайди. Масалан, мерос олувчи шахс ўз акаси ёки отасига қарздор бўлса, кейинчалик мерос очилиши натижасида кредиторнинг (марҳум ака ёки отанинг) талаб қилиш ҳуқуқларини ўзига олади. Қарздор билан кредиторнинг бир шахс бўлиб қолиши фуқаролар ўртасидагина эмас, балки юридик шахслар ўртасида ҳам юз бериши мумкин. Одатда, юридик шахслар қайта ташкил бўлиши ёки бир нечаси қўшилиши туфайли (универсал ҳуқуқий ворислик) қарздор ва кредитор бўлган ташкилотлар бир юридик шахс бўлиб қолиши – мажбуриятни бекор қилади. Агар бунда қўшилиш кейинчалик бекор бўлса, мажбурият янгидан пайдо бўлади. Чунончи, бир-бирига қарз дор бўлган икки хўжалик қўшила туриб, 17 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги 383-сонли қарори билан тасдиқланган “Қ ишло қ хўжалиги ма ҳ сулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тў ғ рисида ” ги Низом // Ўзбекистон Республикаси қ онун ҳ ужжатлари тўплами, 2003, 17-сон, 143-модда.

кейинчалик яна ажралсалар аввалги қарздор хўжаликларнинг мажбурияти янгидан пайдо бўлади. 5. Тарафларнинг келишуви бўйича ва қарздорни қарздан воз кечиши бўйича мажбуриятнинг бекор бўлиши. Тарафларнинг келишувига мувофиқ мажбуриятларнинг бекор қилинишида бундай келишув бажарилмаган мажбуриятларни келгу сида бажаришдан озод қилишга қаратилган бўлади ва ҳар икки тараф мажбуриятни бажаришга ҳали киришмаган вақтда ёки мажбурият нинг бир қисми бажарилган пайтда юз беради. Тарафларнинг кели шувлари турлича мазмунда, чунончи, қарзни тўлашдан ёки бирор-бир ишни бажаришдан озод қилиш тўғрисида бўлиши мумкин. ФКнинг 342-моддасига асосан тарафларнинг келишувига мувофиқ мажбурият уни бажариш ўрнига воз кечиш ҳақини бериш (пул тўлаш, мол- мулк бериш каби) билан бекор қилиниши мумкин. Воз кечиш ҳақининг миқдори, муддатлари ва уни бериш тартибини тарафлар белгилай дилар. Кредиторнинг қарздан воз кечиши ҳам мажбуриятнинг бекор бўлишига олиб келади. Бу бир тарафлама битим бўлиб, унда тараф ларнинг келишуви рўй бермайди. Бироқ бунда кредиторнинг қарздан воз кечиши бошқа шахсларнинг кредитор мол-мулкига нисбатан ҳуқуқларини бузмаса, мажбурият бекор бўлади (ФК , 348-модда). ФКнинг 347-моддасида кўрсатилганидек, тарафлар ўз ўрталари даги дастлабки мажбуриятни бошқа нарсани ёки бошқача ижро этиш усулини назарда тутувчи янги мажбурият билан алмаштириш (мажбу риятни янгилаш) ҳақида келишиб олсалар, мажбурият бекор бўлади. Чунончи, бирор-бир нарса насияга олинганида олди-сотди шартнома сидан келиб чиққан мажбурият тарафларнинг келишуви билан қарз мажбуриятига айлантирилади. Бундай ҳолда тарафлар ўртасида қарз шартномаси билан тартибга солинадиган ҳуқуқий муносабат келиб чиқади. Бир мажбуриятнинг бошқа бир мажбурият билан алмаштири лиши учун қатор шартлар талаб қилинади. Бунда, биринчидан, тараф лар ўртасидаги бир мажбуриятни бекор қилиш учун бошқа турдаги мажбурият билан

алмаштириш ҳақидаги келишув бўлиши; иккинчи дан, ҳаракатда бўлган, ҳақиқий мажбуриятнинг бўлиши (агар дастлаб ки мажбурият ҳақиқий бўлмаса ёки бекор қилинган бўлса, у ҳолда мажбуриятни бошқа бир мажбурият билан алмаштириш тўғрисида келишув ҳам бўлиши мумкин эмас); учинчидан, янги мажбурият ҳақиқий бўлиши ва эски мажбуриятдан бирор-бир фарқи бўлиши керак. Тарафларнинг бир турдаги мажбуриятни бошқа бир турдаги мажбурият билан алмаштириш тўғрисидаги келишуви шартнома сифатида кўрсатилганлиги туфайли келишув ҳам шартномаларни тузишга оид умумий қоидаларга мувофиқ бўлиши лозим. Дастлабки мажбуриятнинг янги мажбурият билан алмаштири лишида дастлабки мажбуриятнинг бажарилишини таъминлаш учун белгиланган кафолат, закалат ва бошқа усуллар ҳам бекор бўлади. Мажбуриятларнинг келишув йўли билан бекор қилиниши ФКнинг 102- 112-моддаларига риоя қилинган ҳолда расмийлашти рилиши лозим. Ташкилотлар ўртасидаги мажбуриятларнинг келишу ви фақат ёзма шаклдагина бекор қилиниши мумкин. 6. Бажариш мумкин бўлмаганлиги туфайли мажбуриятнинг бекор бўлиши. Фуқаролик ҳуқуқида мажбуриятни бажариш мумкин бўлмаслиги деб шундай вазият тушуниладики, бунда қарздорга мажбурият мазму нини ташкил этган ҳаракатларни бажариш имконияти бўлмай қолади. ФКнинг 349-моддасида кўрсатилишича, агар тарафлардан бирортаси ҳам жавоб бермайдиган вазият туфайли мажбуриятни бажариш мумкин бўлмай қолса, у бекор бўлади. Башарти, қарздор мажбуриятни кредиторнинг айбли ҳаракатлари туфайли бажариши мумкин бўлмаса, кредитор ўзининг айбли ҳаракатлари туфайли бажариши мумкин бўлмаса, кредитор ўзининг мажбурият бўйича бажарганларини қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли эмас. Бажариш мумкин бўлмаслик тасодифий ҳолатлар туфайли бўлишини бировнинг айби билан боғлиқ бўлиши ҳолатидан ажратиш керак. Тасодифий

ҳолат туфайли бажариш мумкин бўлмаслиги деб мазкур шароитда, вазиятда қайтара олмайдиган куч, чунончи, сув тошқини, зилзила, ёнғин каби табиий офатлар туфайли бажариш мумкин бўлмаслиги тушунилади. Бажаришнинг мумкин бўлмай қолиши қарздор айби билан бўлган деб ҳисоблаш учун бажариш имкониятини бермаган ҳолатлар қарздор қасддан ёки эҳтиётсизликдан йўл қўйган бўлиши ёхуд унинг олдини олмаган бўлиши керак. Агар бажаришга имконият бермайди ган ҳолатлар қарздорнинг айби билан содир этилган бўлса, у ҳолда қарздор мажбуриятни бажаришдан озод бўлмайди, бундай ҳолда мажбурият бекор бўлмай ўз кучида қолиб, фақат унинг мазмуни юз берган ҳолатга қараб ўзгариши мумкин. Қарздорнинг ўз айби билан ижро этиб бўлмайдиган ҳолат содир қилинган бўлса, мажбурият бажарилмаслиги учун неустойка ёки зарарни тўлаш бурчидан озод қилинмайди. Қонун мажбуриятни бажариш мумкин бўлмаслиги фактларини турларга бўлиб кўрсатмайди. Мажбуриятни бажариб бўлмаслиги фактлари ўз характерига кўра бир неча турга, чунончи, жисмий, ҳуқу қий ва иқтисодий фактларга бўлинади. Жисмий жиҳатдан бажариб бўлмаслик деганда, бажарилиши лозим бўлган мажбурият нарсаси нинг нобуд бўлиши натижасида бажариш мумкин бўлмаслиги тушу нилади. Масалан, ижарага берилаётган бинонинг ёнғин туфайли яроқсиз бўлиб қолганлиги сабабли мажбурият нарсасини бериб бўлмайди. Ҳуқуқий жиҳатдан бажариб бўлмаслик деганда, мажбурият маз мунини ташкил этган ҳаракатни қилишни ваколатли орган томонидан чиқарилган ҳуқуқий ҳужжат билан ман қилиниши тушунилади. Масалан, дори тайёрлаш заводи дори етказиб бериш мажбуриятини олса, лекин тайёрланган дорининг зарарли хусусияти маълум бўлиб қолиб, ваколатли орган фуқаролик муомаласидан чиқариш тўғрисида буйруқ берса, ҳуқуқий асос бўйича бажариб бўлмайдиган ҳолат рўй беради. Иқтисодий жиҳатдан бажариб бўлмаслиги шу билан характер ланадики, қарздор мажбуриятни бажариш жараёнида ошиқча хара жатлар қилиши лозим

бўлса, бундай харажатлар туфайли халқ хўжалигига зарар етказилиши сабабли бажарилмаслиги мумкин. Бундан ташқари, мажбуриятни бутунлай ёки қисман, шунингдек муттасил ва вақтинча бажариб бўлмасликни бир-биридан фарқ қилмоқ керак. Қисман ижро этиб бўлмаслик, масалан, шартномага асосан топ - шириладиган бир неча ашёнинг бири ёки бирмунчасининг бузили шидан келиб чиқиши мумкин. Бутунлай ижро этиб бўлмаслик эса, топширилиши лозим бўлган мулкнинг тасодифий ҳолат сабабли истеъмолга яроқсиз бўлиб қолиши тушунилади. Вақтинча бажариб бўлмасликка ваколатли орган томонидан берилган буйруққа асосан мажбурият бажарилиши кечиктирилишини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Вақтинча ижро этиб бўлмасликда мажбурият бутунлай бекор қилинмай, балки бажарилиши вақтинча тўхтатилиб турилади. Муттасил ижро этиб бўлмасликда бирор тасодифий ҳолат туфай ли мажбуриятни ҳеч қачон бажариш мумкин бўлмайди. Масалан, ёнғин туфайли вайрон бўлган муайян бинони ижарага бериш мажбурияти муттасил, ҳеч қачон бажарилмаслиги мумкин. 7. Мажбуриятнинг давлат органи ҳужжатиасосида бекор бўлиши . ФКнинг 350-моддасига асосан агар давлат органининг ҳужжати чиқиши натижасида мажбуриятни бажариш тўлиқ ёки қисман мумкин бўлмай қолса, мажбурият тўлиқ ёки унинг тегишли қисми бекор бўлади. Масалан, Ўзбекистондаги мис комбинати хориждаги корхо нага мис етказиб бериш ҳақидаги шартнома бўйича мажбуриятга эга бўлиши мумкин. Борди-ю, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати хорижга мис экспорт қилишни чеклаш ҳақида қарор қабул қилгудай бўлса, ушбу мажбурият бекор бўлади. Бунинг натижасида зарар кўрган тарафлар ФКнинг 12- ва 15-моддаларига мувофиқ уни тўлашни талаб қилишга ҳақлидирлар. Давлат органининг мажбурият бекор бўлишига асос бўлган ҳужжати белгиланган тартибда ҳақиқий эмас деб топилганда, агар тарафларнинг

келишувида ёки мажбуриятнинг моҳиятидан бошқача тартиб келиб чиқмаса ва мажбуриятни бажариш кредитор учун ўз аҳамиятини йўқотмаган бўлса, мажбурият тикланади. 8. Фуқаронинг вафот этиши ёки юридик шахснинг тугатилиши сабабли мажбуриятнинг бекор бўлиши. Мажбурият иштирокчиси бўлган фуқаро вафот этиши туфайли мажбуриятлар барча ҳолларда ҳам тугатилмайди, чунки қонун билан белгиланган баъзи ҳолларда марҳумнинг ҳуқуқ ва бурчлари унинг ворисларига ўтади. Жумладан, меросни қабул қилган ворис мерос қолдирувчининг қарзлари юзасидан ўзига ўтган мерос мулкининг ҳақиқий қиймати доирасида жавобгар бўлади. Мерос мулки ворислар бўлмагани учун давлатга ўтган бўлса, давлат ҳам шу тартибда марҳумнинг қарзлари учун жавоб беради. Агар мажбуриятни қарздорнинг шахсий иштирокисиз бажариш мумкин бўлмаса ёки мажбурият бошқача тарзда қарздорнинг шахси билан чамбарчас боғлиқ бўлса, қарздор вафот этиши билан бекор бўлади (ФК, 351-модда). Чунончи, вакил вафот этса, у томондан олинган мажбурият ҳам бекор қилинади, чунки вакиллик шахсий ишончга асосланиб белгиланган ҳуқуқий муносабат ҳисобланади. Агар мажбуриятни бажариш шахсан кредитор учун мўлжалланган ёки мажбурият бошқача тарзда кредиторнинг шахси билан боғлиқ бўлса, кредитор вафот этиши билан мажбурият бекор бўлади. Чунончи, соғлиғига шикаст етказганлиги туфайли зарар ҳақини олиб турган фуқаронинг вафот этиши билан унга нисбатан белгиланган мажбу риятлар ҳам бекор бўлади ва ҳоказо. Мажбурият қарздор ёки кредитор бўлган юридик шахс тугатили ши билан ҳам бекор бўлади (ФК, 352-модда). Юридик шахснинг қайтадан ташкил бўлишида, ташкилотнинг ишлари ва мулкини тугат май, бекор қилинганда, яъни барлашиш, бўлиниш ёки қўшилишлари ҳолларида мажбуриятлари тугамайди.

Икки ёки бир неча ташкилот бирлашганда ёки бир ташкилот бир неча ташкилотларга бўлинганда, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари янгидан вужудга келган ташкилот (ёки ташкилотлар)га ўтади. Бир ташкилот бошқа бир ташкилотга қўшилганда унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари қўшиб олаётган ташкилотга ўтади. Юридик шахс банкрот бўлгани сабабли тугатилганда, унинг мажбуриятлари бекор бўлади. Айрим мажбуриятлар, масалан, юридик шахс фуқаронинг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказгани учун тўловлар бўйича мажбу риятда қарздор бўлса, бекор бўлмайди. Бунда ФКнинг 247-моддасига ва банкротлик ҳақидаги қонунчиликка асосан тугатилаётган юридик шахс маблағлари капиталлаштир ил иб қўйилади ва мажбуриятнинг ижроси бошқа шахс зиммасига юкланади.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

O'xshashlar

Тадбиркорлик соҳасида мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари

Ер конунчилигини бузганлик учун жавобгарлик

Шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик

Тадбиркорлик қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик

Ўрмон қонунчилигини бузганлик учун жавобгарлик ( урмон конунчилигини бузганлиги учун жавобгарлик