Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш - Huquqshunoslik - Referatlar

Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш Режа: 1. Маҳкумларни янги турмуш тарзига психологик жиҳатдан тайёрлашнинг аҳамияти 2. Маҳкумларни озодликка ва кейинги ҳаётга психологик жиҳатдан тайёрлаш

Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш Белгиланган шарт-шароитдаги яшаш, атрофдаги ижтимоий муҳит, махсус талаблардан иборат жазо ўташ режими кабиларга маҳкумнинг мослашиши ЖИЭМга келиб тушишнинг илк даврларида жуда оғир кечади. Мослашиш шахснинг муайян муҳитга ўзининг хатти-ҳаракатлари билан сингиб кетиши ҳисобланади. Янги муҳитга мослашув жараёни ижтимоий-психологик механизм туфайли содир бўлади. Бунда шахснинг янги муҳитдаги шарт-шароит ҳамда ўзаро муносабатларга мослашишида унинг фаолиятига қўйиладиган турли нормалар ва ўзини тутиш қоидалари ўрганилади. Юқоридаги ҳолатларнинг ҳар бири маҳкумнинг жазони ижро этиш муассасасидаги янги муҳитга ижтимоий-психологик тарзда мослашув даражасини ифодалайди. Ушбу адаптациянинг якуний натижаси ижобий ёки салбий бўлиши ҳам мумкин. Ижтимоий-психологик мослашув натижаси маҳкумнинг гуруҳ (бригада, туркум) асосида фаолияти ўтадиган жамоага, жазони ижро этиш муассасаси кун тартиби ва режим талабларига, ўтказиладиган тарбиявий тадбирларга нисбатан ижобий муносабатда бўлиши ҳамда шахсий мақоми (статуси) билан белгиланади. Мослашув жараёнининг муваффақиятли бўлиши ва бирор натижа чиқишига объектив ва субъектив омиллар мажмуи катта таъсир кўрсатади. Объектив омилларга қуйидагилар киради: маҳкумнинг одатдаги ижтимоий атроф-муҳитдан узоқ муддат ажралган ҳолда бўлиши, муҳитнинг нисбатан доиравий чекланганлиги – ҳаёт тарзининг бир хиллиги ва ижтимоий ахборотнинг танқислиги, кучайтирилган назорат, ҳаёт тарзидаги одатий вақтҳушликларнинг йўқлиги, жинсий алоқаларнинг детривацияси, кичик гуруҳларнинг фаолият кўрсатиши шулар жумласидандир. Субъектив омилларга эса жазони ўташга келган янги маҳкумдаги шахсий хусусиятлар ва ижтимоий-психологик муҳит таъсири остида юзага келадиган юқори

даражадаги ҳис-ҳаяжон, хавотир, мулоқотнинг етишмаслиги сингари омиллар киради. Маҳкумларнинг жазони ижро этиш муассасаси ҳаётига мослашувидаги хусусиятларига баҳо бериш мақсадида эксперт баҳолаш услуби, ҳужжатларни таҳлил қилиш, ижтимоий кузатув, маҳкумлардан интервью ва анкета сўровномалари олиш кабилар ўтказилади. Жазони ижро этиш муассасасининг сақлаш режимига кўра маҳкумларнинг мослашув даври таҳлил қилинганида, қаттиқ ва умумий режимли ЖИЭМдаги маҳкумлар махсус режимдагиларга қараганда ҳаёт тарзига тезроқ мослашиб боришлари ойдинлашди. Умумий режимдаги маҳкумларнинг 50% ва қаттиқ режимдагиларнинг 42% учун мослашув даври 3 ҳафта, махсус тартибли муассасалардаги маҳкумларнинг 28% учун эса 3–4 ҳафта давом этади. Таъкидлаб ўтиш жоизки, баъзи маҳкумларнинг мослашув даври олти ойдан бир йилгача, ҳатто ундан ҳам кўпроққа чўзилади (бу кўрсаткич умумий режимдаги муассасаларда 10%, қаттиқ режимлида 6%, махсус режимлида эса 13% ни ташкил этади) 1 . Ушбу тоифадагиларга психологик ва шахси бузуқ маҳкумлар киради. Улар оддий санитар-гигиеник талабларга риоя қилмай, одам ўлдирганликлари ёки ёш болаларни зўрлаганликлари учун озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлардир. Муассаса ходимлари уларни тарбиялаш жараёнида алоҳида психолого-педагогик характердаги тадбирлар мажмуидан фойдалансалар, маҳкумларнинг мослашув даври тезроқ кечади. Жазони ижро этиш муассасасида ҳаёт тарзига тез мослаша олган, лекин тарбиявий таъсирларга эътибор қилмайдиган маҳкумлар қийинчилик туғдирадилар. Уларнинг муассаса ҳаёт тарзига тезроқ мослашуви ўзаро жанжаллар туфайли содир бўлишини алоҳида қайд этиш мумкин. Ижтимоий-психологик мослашувнинг муваффақиятли бўлиши маҳкумлар гуруҳидаги муносабатларнинг турғун бўлишини таъминловчи 1 Жазони ижро этиш бош бошқармаси тарбиявий бўлимининг 2002 йилги маълумотларидан.

энг муҳим омил ҳисобланиб, жазони ижро этиш муассасасидаги муҳитга, шахсларни тарбиялашдаги самарадорликка сезиларли таъсир кўрсатади. Юқоридагилар маҳкумнинг ЖИЭМга келган илк куниданоқ бошланади ва озод бўлганидан сўнг иш билан таъминлангач якунланади. Шу масалаларни ҳал этиш билан шахсларнинг психологик ҳолати, мослашиш шакли ва даражасини тезкор аниқлаш имконияти юзага келади. Жазони ижро этиш муассасаларидаги салбий ҳолатлардан бири айрим маҳкумларнинг шарт-шароит ёхуд жазони ўташ талабларига мослаша олмаслиги бўлиб, бу ҳол реадаптация деб аталади. Янги келган маҳкумлар орасида бундай ўзгаришларни маълум вақт ўтса-да, руҳиятига сингдира олмайдиганлари ҳам учрайди. Маҳкумларнинг реадаптация (мослаша олмаслик) муаммоси кейинги вақтлардаги махсус адабиётларда синчиковлик билан ёритиб келинмоқда. Муассасага янги келган айрим маҳкумларнинг ундаги шароит ва қонун- қоидаларга мослаша олмаслиги ёки мослашса-да, бу жараённинг қийинчилик билан кечиши сир эмас. В. И. Омигов ҳамда А. И. Канунниклар ўз илмий ишларида дезадаптация (шароитга мослаша олмаслик муаммоси)нинг жиноий-ҳуқуқий, криминологик ва меҳнат орқали тарбиялаш тамойилларини чуқур таҳлил этиб, маҳкумларнинг тоифаларига қараб профилактик чора-тадбирлар ўтказиш тўғрисида таклифлар киритганлар. Ижтимоий-психологик изоляция, ўзаро мулоқотлардан айрим шахсларнинг қочиши фақат маҳкумларгагина тегишли ҳолат эмас. Психологларнинг тадқиқотларидан маълум бўлишича, ушбу ҳолат катта ва кичик гуруҳларда ҳам бўлиши мумкин. Шу боис жазони ижро этиш муассасаси шароитига мослашмаган маҳкумларнинг пайдо бўлиши қонуният бўлиб қолган. Озодликда инсон мулоқот қилиш муҳитини хоҳлаганича ўзгартириши мумкин, яъни ўзига ёқмаган кишиларнинг мулоқотидан сақланиш имконияти мавжуд. Озодликдан маҳрум этиш жойларида эса бунинг акси,

яъни маҳкум хоҳласа-хоҳламаса шу муҳитда қолиши шарт. Айрим маҳкумлар бундай муҳитга сингиб кетолмайдилар. Натижада атрофдагилар билан муомаласи тўғри келмай қолади. Шу билан бирга, улар муассасанинг режим талаблари ва махсус ўрнатилган тартиб-қоидаларга бўйсунишни хоҳламайдилар. Бу эса маҳкумларни тарбиялаш мобайнида ижобий ўзгаришларнинг юзага келишига тўсқинлик қилади. Маҳкумларнинг ЖИЭМда мослаша олмаслик сабабларидан яна бири – у ердаги норасмий қоидалар ва меъёрлар. Айни пайтда республикамизнинг жазони ижро этиш муассасаларида бундай қоида ва меъёрлар бартараф этилган бўлса-да, бутунлай йўқолиб кетмаган. Шу сабабдан, жазони ижро этиш муассасалари раҳбарияти томонидан бундай иллатларни йўқотиш бўйича муайян чоралар кўрилмоқда. Масалан, профилактик тадбирларни кучайтириш, унга тарбиявий йўл билан ёндашиш, психологик таъсир ўтказиш кабилар шулар жумласидандир. Ҳар қандай йўл билан бўлса-да, норасмий қоида ва меъёрларни бартараф этиш маҳкумлар орасидаги ижтимоий муҳитнинг ижобий томонга ўзгаришига олиб келади. Бу эса мослаша олмаётганлар сонини камайтиради. Бунга эришишда ЖИЭМда расман ўрнатилган тартиб ва қонун-қоидаларнинг маҳкумлар томонидан тўғри қабул қилиниши катта аҳамиятга эга. Уларни маҳкумлар онгига сингдиришдан олдин муассасанинг психолог-тарбиячилари томонидан бунга руҳан мослаштирилиши зарур. Шундагина бу ишлардан юқори самара олиш мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, аксарият маҳкумлар жазони ижро этиш муассасасининг тартиб-қоидалари ҳамда жамоа талабларига риоя қилишади ва мажбуриятларини онгли равишда бажарадилар. Баъзилари янги муҳитга қийин мослашадилар. Учинчи хилдагилари эса муассаса тартиб- қоидаларини доимо бузиб келадилар. Шунгача маҳкумни тарбиялаш учун уни муассаса фаолияти ва ҳаётига аралаштириб юбориш керак. Агар тарбиячилар маҳкумларнинг жазони ўташ муассасасидаги жамоага сингиб

кетишининг ижтимоий-психологик хусусиятларини яхши билсалар, ушбу мақсадга эриша оладилар. Физиологик нуқтаи назардан қараганда, маҳкумларнинг жамоа билан тез келишиб кетиши ички стереотипнинг қайта кўрилиши билан тавсифланади ва шунга кўра ташқи стереотип ўзгарган бўлади. Тарбиявий ишлар мобайнида шуни кузатиш мумкинки, маҳкумлар янги шароитда ўзларини йўқотиб қўядилар, вазмин ва камтарона бўлиб қоладилар, тартиб-қоидаларни бузмайдилар. Бу уларнинг ҳаёт тарзини тўсатдан ўзгариши билан изоҳланади. Муассасага янги келган маҳкумларнинг ички дунёсида ўзига хос янгиланишлар юзага келади. Улар эски одатлари, қарашлари ва фикрларини ўзгартиришга ҳаракат қиладилар, чунки муҳит шуни талаб қилади. Натижада психикада синиш содир бўлади. Инсоннинг турмуш тарзи унинг онгини белгилайди, чунки жамиятда яшаб унинг талаб ва қоидаларини бажармасликнинг ҳеч ҳам иложиси йўқ. Бу табиат ва жамият қонунидир. Маҳкумлар орасида муассаса ҳаётига тез кўникиб кетадиганлари ҳам топилади. Яъни муассасанинг одатлари ва анъаналарини обдан ўрганиб, ички дунёқарашидан келиб чиқиб, бошқа маҳкумлар билан осон чиқишиб кетадилар. Қолган маҳкумларда эса ушбу жараён жуда қийин кечиши мумкин. Бу ҳолни қуйидагича тушунтириш мумкин: айрим маҳкумлардаги эски стереотипнинг янгиси, яъни ташқи таъсирлар туфайли пайдо бўлганидан унчалик фарқ қилмаслиги уларнинг ҳар қандай ҳолатга тезда кўникиб кетишларига сабаб бўлади. Агар муассасадаги шароит маҳкумнинг илгариги турмуш тарзидан тубдан фарқ қиладиган бўлса ва янги талаблар эскиларига тўғри келмаса, у ҳолда коррекциялаш – «алмашиниш» қонунияти юзага келади. Натижада янги фикр ва қарашлар ўрнини эскилари эгаллайди ҳамда стереотип (одат)нинг синишига олиб келади. Бу эса кўпгина кишиларга жуда ёмон таъсир қилади. Одатда, шундай ҳолларда маҳкумнинг ички дунёсида қарама- қаршиликлар вужудга келади.

Маҳкумнинг муассаса ҳаётига мослашиб кета олмаслигига қуйидаги объектив ва субъектив омиллар таъсир кўрсатиши мумкин: – муассасага янги келган маҳкумнинг бошқа маҳкумлар билан муомалага тез кириша олмаслиги ёки ташқи таъсирларга ўта юқори даражада берилувчанлиги; – маъмуриятнинг тарбиявий ишлар олиб боришга қаратилган фаолиятига қарши маҳкумнинг ҳаракатлари; – маҳкумнинг муқаддам бир неча маротаба судланганлиги; – педагогик тартиб-қоидаларга нисбатан маҳкумнинг маънавий жиҳатдан тубанлик даражаси. Маҳкумнинг жамоага қўшилиб кетишдаги тўсиқларни енгиб ўтишини ундаги ўзига хос жараённинг яширин даври деб ҳисоблаш мумкин. Уларни қуйидаги учта йўналиш бўйича ўрганиб чиқиш мумкин: 1) янги шароит (муассаса)га мослашиш; 2) жамоага ва муассаса ходимларига нисбатан дастлабки муносабатларнинг маҳкумда шаклланиб бориши; 3) маҳкумнинг жамоада ва кичик гуруҳда ўз ўрнини топиши. Маҳкумнинг бу жараёнларга қандай мослашиши келгусидаги тарбияси ва тўғри йўлга киришига сезиларли таъсир қилади. Агар тарбиячилар, маҳкумлар билан тарбиявий иш олиб боришнинг асл мақсади, моҳияти, мазмуни ва қонун-қоидаларини чуқур тушунсалар, қийин ҳолатлардаги ёхуд кутилмаган ҳодиса ва мураккаб жараёнлардаги муаммоларни тўғри ҳал қила оладилар. Барча ходимлар, педагоглар, тарбиячилар бунга доимо эътибор қаратишлари лозим. «Маҳкумларни ахлоқан тузатиш ва тарбиявий ишларни намунали амалга ошириш учун умумий ва якка тартибли тарбиявий ишларнинг аниқ тизимини ташкил этиш талаб қилинади. Психологик-педагогик адабиётларнинг ушбу муаммога бағишланган тармоқлари таҳлили ва жазони ўташ муассасаларидаги энг яхши педагогик жамоаларнинг малакасини

ўрганиб чиқиб, жойларда олиб бориладиган тарбиявий ишларни маълум бир даврларга ажратиш лозим» 2 , – дейди психолог олимлар В. Г. Деев ва П. П. Прокопов. Жумладан, улар қуйидаги даврларга бўлишган: биринчи давр – муассаса ҳаётига мослашиш даври. Бунда тарбиячи ҳар бир маҳкумнинг ижобий ва салбий хислатларини таҳлил этиб, салбийларини бартараф этиш ҳамда ижобийларини кўпайтириш йўлларини излайди. Уларнинг ўзига хос хусусиятлари ва педагогик муҳитни инобатга олиб, бутун жазо муддати давомида маҳкумларнинг амалга оширадиган аниқ вазифалари ҳамда тарбиявий ишларнинг бош йўналишларини ходим белгилаб олади. Бу давр 1,5–2 ой давом этади; иккинчи давр – коррекциялаш (тўғри йўлга солиш) даври бўлиб, унда мўлжалланган тарбиявий ишлар дастурини амалга ошириш бошланади. Бу жараёнда маҳкумларнинг салбий қарашлари, ёмон одатлари ижобий томонга йўналтириб борилади. Бунда маҳкумларнинг ижобий хислатлари эътиборга олинади; учинчи давр – реадаптация (маҳкумларни озод қилишга тайёрлаш) даври бўлиб, ЖИЭМ маъмурияти озодликдан маҳрум этилган шахснинг жазо муддати тугашига узоғи билан уч ой қолганида уни озодликка чиқаришга тайёрлаш ишларини бошлайди, ижтимоий ҳаётга мослашувига монелик қилаётган омилларни аниқлайди, унинг муассасадан озод бўлганидан кейинги ҳуқуқ ва бурчларини тушунтирадилар. Ушбу босқичда маҳкумнинг тўғри йўлга кирганлиги, давлат, жамият ва меҳнатга муносабатининг яхши томонга ўзгарганлик даражаси аниқланади. Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, юқоридаги санаб ўтилган барча тарбиявий иш босқичлари маҳкумларни тарбиялашда ўзаро боғлиқ. 2 Деев В. Г., Прокопов П. П. Организация воспитательной работы с осужденными в отряде. – М., 1981. – С. 72.

Балоғат ёшига етмаганларнинг катталарга нисбатан тарбияланиш даражаси маҳкумликда қуйидагича бўлиши мумкин: – вояга етмаган маҳкумлар билан тарбиявий иш олиб бориш жараёнининг дастлабки даражасида маҳкум озодликдан маҳрум этилгач, ушбу жараённи кучли ҳаяжон билан қабул қилади ва қаттиқ хафа бўлади. Бу эски турмуш тарзининг бошқа шароитга айланиши билан юзага келади. Ёш маҳкум кўп вақт ота-она ва яқинларидан йироқ бўлишини ўйлаб тушкунликка тушади. Ҳаёт тарзининг шиддат билан ўзгариши ёшларда салбий руҳий ўзгаришларни юзага келтиради. Маълум фурсат ўтиши билан турли сиёсий-тарбиявий ишлар таъсирида маҳкумлар тарбиянинг асосий мақсадини, ўзларининг ёмон одатларидан воз кечиш зарурлигини англаб етадилар. – маҳкумлар билан тарбиявий иш олиб бориш жараёнининг иккинчи даражасида улар меҳнатда, ўқишда, жамоат ишларида ўрнак кўрсатишлари ҳамда муассаса тартиб-қоидаларини бузмасликлари керак бўлади. Шу билан бирга, маҳкумлар яхши хулқ-атворда бўлиш ва муассасадаги тартиб-қоидаларга бўйсуниши шартлигини англайдилар. – тарбиялашнинг учинчи даражасида маҳкумнинг ахлоқан тузалиш йўлига ўтганлиги, онгининг шаклланганлиги, яхши хулқатворга эга эканлиги билан ажралиб туради. Уларнинг тарбияланганлик даражаси маҳкумнинг фаолияти ва ўзини тутишни қанчалик бошқара олиши билан белгиланади. Тарбиячилар маҳкумнинг фаолиятидаги ўзгаришларга қараб, унинг тўғри йўлга кирганлигининг асосий мезонини аниқлайдилар. Тарбияланаётган маҳкумларни уч гуруҳга ажратиш мумкин: 1) ўз ҳаракатлари, қилмишлари ва ўзини тутишда мавҳумликка эга бўлганлар; 2) ахлоқан тузалиш йўлига кириш ва ҳалол меҳнат қилишни хоҳламайдиганлар;

3) умуман тарбияланишни хоҳламайдиган, муассаса тартибқоидаларини қўпол равишда бузувчи ва жамоатчилик ишларида иштирок этмайдиганлар. Белгиланган вазифаларни амалга оширишдаги баъзи омиллар туфайли тарбия жараёни охирига етмай қолиши мумкин. Аксарият маҳкумларнинг ўта тубанлиги каби сабаблар кўзланган мақсадга эришишга тўсқинлик қилади. Жазо муддатини ўтаб чиққан маҳкумларнинг кўпчилик қисми ҳаётда тўғри йўлга кирсалар-да, айримлари жазони ижро этиш муассасасида яхши тарбияланмаганликлари учун қайта жиноят содир этадилар. Маҳкумларни озодликка ва кейинги ҳаётга психологик жиҳатдан тайёрлаш ЖИЭМда тарбиявий ишларнинг аниқ ва пухта ташкил этилиши жазони ўтаётган маҳкумларнинг ахлоқан тузалиш жараёни тезлашишига ҳамда жазони ўтаб чиққач, уларнинг ижтимоий ҳаётга тез мослашиб кетишларига пойдевор бўлиб хизмат қилади. Жиноят-ижроия кодексининг 97-моддасида тарбиявий иш озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахсларни ахлоқан тузатишнинг асосий воситаларидан бири деб кўрсатиб ўтилган. Дарҳақиқат, тарбиявий ишлар маҳкумларнинг хулқ-атворига таъсир қилиш, уларнинг хулқини ижобий томонга қаратиш усуллари, воситалари ва услубларининг йиғиндиси ҳисобланади. ЖИЭМда тарбиявий ишларни ташкил қилиш жиноят содир этган шахслар билан боғлиқ бўлганлиги сабабли Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодекси билан тартибга солинади. Унда жазони ўташ режими ҳамда маҳкумларни ахлоқан тузатишнинг бир қанча воситалари кўрсатилган. Жумладан, тарбиявий иш озодликдан маҳрум этилганларга таъсир қилиш ва ахлоқан тузатиш воситаси сифатида ҳам таъкидланган. Аммо жазони ижро этиш қонунчилигида тарбиявий ишга таъриф берилмаган, фақат Жиноят-ижроия кодексининг 14-бобида тарбиявий иш олиб бориш тартиби белгиланган. Жазони ижро этиш масаласи билан боғлиқ

айрим адабиётларда ушбу тушунча маънавий-ҳуқуқий тарбиялаш, маҳкумларнинг онглилик даражаси, маданияти, интизомлилик даражасини ошириш, ижобий хислатларининг юзага келишига туртки бериш, шу билан бирга озодликдаги ҳаётга нисбатан қизиқишларини уйғотиш каби тадбирлар йиғиндисидан иборатдир, дейилади. ЖИЭМда тарбиявий ишлар олиб бориш амалиётидан маълумки, маҳкумларни озодлик ва кейинги ҳаётга психологик жиҳатдан тайёрлашда айрим тадбирларни тез-тез ва жуда кўп ўтказиш билан ижобий натижага эришиб бўлмаслик ҳам мумкин. Муваффақиятга эришиш учун чуқур ўйлаб белгиланган тарбия шакллари, услублари, методларини татбиқ қилиш ва тарбиялашнинг янгича йўлларини ишлаб чиқиш зарур. Тарбиявий ишларнинг сифати ЖИЭМ ходимларининг ғоявийсиёсий етуклигига боғлиқ. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Кучли ғояга эга бўлишимиз керак. Бу билан биз жиноят йўлига кириб кетганларни жамиятнинг ҳақиқий аъзоси бўлишига қайтаришимиз мумкин» 3 , – деб таъкидлаганлари бежизга эмас. Маҳкумларни тарбиялашдаги вазифаларнинг аниқ режалаштириб олиниши мақсадга мувофиқдир. Бировни тарбия қиладиган инсоннинг ўзи яхши тарбия кўрган бўлиши керак. Айниқса ЖИЭМда тарбиявий ишларни олиб борувчилар юқори ахлоқий сифатларга эга, ҳақиқатгўй, ростгўй бўлишлари лозим. Улардан мавқе, обрў ва машаққатли меҳнат талаб қилинади. Кўпинча, маҳкумлар қаттиққўл, талабчан, лекин одил тарбиячиларни ҳурмат қилишади. Тарбиявий ишлар муваффақияти педагогик маҳоратнинг қай даражадалигига ҳам боғлиқ. Ходим ўз устида мунтазам ишлаш билан бирга дунёқарашини кенгайтириб, ҳуқуқий ва дунёвий билимларини бойитиб бориши зарур. 3 Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5 – Т., 1997. – 87-б.

Ходимнинг ташкилотчилик қобилияти тарбиявий ишларни ташкил этиш, маҳкумларни озодлик ва кейинги ҳаётга психологик жиҳатдан тайёрлаш фаолияти билан белгиланади. Туркум (отряд) бошлиғи яхши ташкилотчи бўлса, барча ишларни доимо ўзи бажаравермай ходимларга тақсимлаб беради ва бажарилишини назорат қилади. Тарбиявий ишларнинг бир хил тарзда олиб борилиши билан ижобий натижага эришиш қийин кечади. Ўтказиладиган ҳар бир тадбирга алоҳида қараш, дид билан ижодий ёндашиш керак. Демак, ЖИЭМ маъмурияти тарбиявий ишларни ташкиллаштириш билан чекланиб қолмай, балки аниқ режалар асосида муассаса ходимларининг ғоявий-сиёсий, мафкуравий, хизмат тайёргарлиги ва педагогик маҳоратларини ошириш йўлларини амалда қўллашлари лозим. Муассаса муҳитини яхшилаш билан бирга, маҳкумларнинг мослашув жараёнида ва озодликдаги ҳаётга тайёрлаш каби жуда муҳим ишларни амалга оширишда ЖИЭМ психологларининг ўрни беқиёс. Психологнинг фаолияти изоляцияланган ҳолатда эмас, балки аниқ бир бошқарув тизимида олиб борилиши керак. Жазони ижро этиш муассасаларида вужудга келган тизимни ҳисобга олган ҳолда уларнинг вазифаларини аниқлаб олиш имконияти юзага келади. Психологлар ишининг самарадорлиги уларга юклатилган вазифаларга ҳам узвий боғлиқ бўлади. Афсуски, баъзи раҳбарлар педагогик жараёнларда психологларнинг ўрни қанчалик аҳамият касб этишини яхши тушунмайдилар. Натижада айрим психологлар илмий иш билан шуғулланадилар ёки амалиётдаги бирорта ходимнинг ўрнига ишлаб юрадилар. Бундай ёндашув ахлоқ тузатиш масаласининг самарали ҳал этиш ҳамда маҳкумларни озодликка ва кейинги ҳаётга психологик жиҳатдан тайёрлашга тўсқинлик қилади.

Меъёрий ҳужжатларга кўра, жиноий жазони ижро этиш муассасасининг психолог ходимлари олдига қўйилган вазифалар асосан қуйидагилардан иборат: – жиноий жазони ижро этиш муассасаларида ижобий, маънавий, психологик муҳитни шакллантириш; – маҳкумлар ўртасида психологик-педагогик йўналишдаги тарбиявий ишларни кучайтириш; – маҳкумларнинг шахсий, психологик, демографик, криминоген ва бошқа хусусиятларини инобатга олган ҳолда тоифаларга тақсимлаш; – жазони ижро этиш муассасаси ходимлари томонидан психология ва педагогика асосларини батафсил ўрганиш; – ИИВ жазони ижро этиш муассасалари қошида психологик малакани ошириш бўйича мактаблар ташкил этиш; – ЖИЭМ ходимларининг сиёсий, ишбилармонлик ва шахсий сифатларини ўрганиш; – илғор жазони ижро этиш муассасалари фаолиятини намуна сифатида амалиётга татбиқ қилиш; – маҳкумларни янги ҳаёт тарзига мослаштириш ва озодликка тайёрлаш. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, жазони ижро этиш муассасаларидаги айрим ишлар психологларнинг иштирокисиз амалга оширилмайди. Илмий ва амалий тадқиқотлар натижасида ЖИЭМдаги психологларнинг қандай вазифани бажаришлари зарурлиги тўғрисида ягона фикрга келиб олинса мақсадга мувофиқ бўлади. Психологларнинг вазифаларини белгилашда ҳар томонлама ёндашиш лозим. Айрим муаллифлар: «Психологларга маҳкумнинг шахсини аниқлаш, улар билан тарбиявий ишларни ташкил этиш учун тавсиялар бериш вазифаси қўйилиши керак» 4 , – дейдилар. 4 Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. – С. 5.

Аммо В. Ф. Пирожковнинг фикридан келиб чиқиб, ЖИЭМ психологларининг вазифалари қуйидагилардан иборат дейишимиз мумкин: – янги келган маҳкумларнинг ёши ва психологик хусусиятлари, ҳаёт йўли, жиноятни содир этиш сабаблари ва оқибатларини, ҳар бир маҳкумнинг жазога, жиноятчиликка муносабати, келгуси режалари кабиларни ўрганиб чиқиш асосида тарбиявий ишларнинг асосий йўналиши ва дастурларини белгилаш; – тақсимлаш ҳайъатининг иш фаолиятида иштирок этиш; – янги келганларнинг жазони ўташ жараёнига мослашувини ўрганиш; – педагогик жиҳатдан нисбатан оғир аҳволдаги маҳкумлар устида чуқурроқ изланишлар олиб бориш, психологик тайёрлов ва жиноий жазони ижро этиш муассасасининг таъсирини янада мустаҳкамловчи тавсиялар бериш; – маҳкумлар билан боғлиқ мураккаб вазиятлар юзага келганда тарбиячиларга маслаҳатлар бериш; – тавсияларнинг бажарилишини назорат қилиш ва натижалари тўғрисида раҳбариятга маълумот бериб бориш; – ЖИЭМ ходимлари ўртасидаги психологик билимларни бойитиш мақсадида ташвиқот ишларини мунтазам уюштириш, ташхисни амалга ошириш тартибини уларга ўргатиб бориш, маҳкумларни озодликка, яъни кейинги ҳаётга психологик жиҳатдан тайёрлаш режаларини ишлаб чиқиш ва барча ходимларни ушбу фаолият билан таништириш. Жиноий жазони ижро этиш муассасаларидаги психологнинг бош кўрсатмаси – шахсни ва жамоанинг ташхиси, тарбиячиларга бериладиган пенетенциар маълумот ҳисобланади 5 . В. Ф. Пирожковнинг фикрича, психологларнинг фаолияти профилактика, ташхис, профориентация, эксперт маслаҳати ва ташвиқот йўналишларидан иборат. Демак, психологнинг 5 Қаранг: Пирожков В. Ф. Психологические основы перевоспитания осужденных в воспитательно- трудовых колониях. – М., 1979. – С. 24–25.

фаолияти фақатгина ташхис билан чегараланмайди, балки кенг қамровли фаолиятни ўз ичига олади. Психологлар кўпчилик бажара олмайдиган ишларни қила оладилар, шу боис уларнинг махсус билимларга эга бўлишлари жуда зарур. И. П. Башкатов, А. С. Саблиналар эса психолог фаолиятига ўқувтарбиявий, ишлаб чиқариш ва профилактик тадбир функцияларини ҳам қўшадилар 6 . Психологнинг жазони ижро этиш муассасасидаги иш олиб бориш маданиятига қараб махсус вазифалари кўпайтириб борилади. Авваламбор, янги келган ва тарбияси оғир маҳкумлар билан иш олиб боришни унга топшириш мақсадга мувофиқ бўлади. Психологнинг фаолиятидаги махсус томонларни ўрганиб чиққандан кейин унга навбатдаги мураккаб вазифаларни қўйиш мумкин. Аммо барча маҳкумларнинг руҳий ҳолатини аниқлашга биргина психолог жисмонан улгуролмайди. Психологнинг вазифаларини белгилашда, албатта, жиноий жазони ижро этиш муассасаси фаолиятидан келиб чиқиш, ушбу тизим ва ундаги шахсларнинг таркиби ҳамда тегишли қонунларни эътиборга олиш талаб қилинади. Психологнинг бажарадиган иши жазони ижро этиш муассасалари олдига қўйилган мақсадларга зид бўлмаслиги керак. Унинг фаолияти қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эга: изолациядаги режим, барча фаолиятнинг ҳуқуқий тартибга солинганлиги, маҳкумларга таъсир этишнинг махсус воситаларидан фойдаланиш кабилар шулар жумласидандир. Агар психолог аниқ, белгиланган иш билан ўз вақтида шуғулланса, жиноий жазони ижро этиш муассасаларида унинг фаолияти кенг қамровли ва самарали бўлади. 6 Башкатов И. П., Саблина А. С. Психолог ВТК. – М., 1978. – С. 7.

Иш объектидан келиб чиққан ҳолда психологнинг қуйидаги вазифаларини ажратиб кўрсатиш мумкин: 1) маҳкумнинг шахсини психологик жиҳатдан ўрганиш ва унга таъсир қилиш; 2) маҳкумлар жамоаси ва салбий йўналишдаги кичик гуруҳлар устида ишлаш; 3) жазони ижро этиш муассасаларидаги шаҳодатланган ёхуд ёлланган ходимлар билан иш олиб бориш кабилар. Юқоридаги фаолиятлар тўлалигича амалга оширилгандагина маҳкумларни ахлоқан тузатиш, янги ҳаёт тарзига мослаштириш, озодликка ва кейинги ҳаётга психологик жиҳатдан тайёрлаш сингари масалаларда ижобий натижаларга эришиш мумкин бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996.

O'xshashlar

Мулоқот жараёнига психологик тавсиф ва маҳкумларни ахлоқан йўлга солишда психологик алоқа ўрнатиш

Пенитенциар психологиянинг принциплари ва методлари

Маҳкумларни тўғри йўлга солишнинг асосий воситаларига ижтимоий психологик тавсиф

Пенитенциар психология фанининг предмети мақсади ва вазифалари

Маҳкумлар гуруҳи ва шахс муаммоси