Маҳкумлар гуруҳи ва шахс муаммоси - Huquqshunoslik - Referatlar

Маҳкумлар гуруҳи ва шахс муаммоси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119 KB

Ko'chirib olish

Маҳкумлар гуруҳи ва шахс муаммоси Режа: 1. Маҳкумга хос билиш жараёнлари ва эмоционал иродавий ҳолатлар 2. Маҳкумлар гуруҳининг вужудга келиши ва шаклланиш жараёнида шахслараро муносабат тизими

Маҳкумга хос билиш жараёнлари ва эмоционал-иродавий ҳолатлар Жазони ижро этиш муассасаларида маҳкумнинг психик жараёнлари ва эмоционал-иродавий ҳолати ўзига хос махсус хусусиятларга эга бўлиб, уларни таҳлил қилишни, авваламбор, билиш жараёнларидан бошлаган маъқул. Сезги – энг оддий психик жараён бўлиб, инсоннинг атрофдаги воқеа- ҳодисаларни англаши билан белгиланади. Сезги тўғрисидаги қонуниятларни жазони ижро этиш муассасалари ходимлари билишлари лозим. Бу нима учун зарур, деган савол туғилади. Улар: – маҳкумларни касбга тайёрлаш ва йўналтириш мақсадида танлов ўтказиш учун; – маҳкумларни касбга йўналтириш ва меҳнат тайёргарлигида сезги органларини тегишли машқ қилдириш учун; – жазони ижро этиш муассасаларида умумтаълим самарадорлиги- ни ошириш учун керак бўлади. Нисбатан мураккаб билиш жараёнларидан бири идрок қилиш ҳисобланади. Сезги билан идрок қилиш ажралмас жараёндир. Идрок қилишнинг асосий хусусиятларидан бири воқеликдаги нарса ва ҳодисаларни яхлит ҳолда акс эттиришдир. Маҳкумларнинг идрок қилиш жараёнида озодликдаги инсонларга нисбатан ўзига хос хусусиятлари мавжуд. «Вақт» деган тушунчани идрок қилишда, кўпинча, қисқа вақт узоқ вақтга нисбатан эътиборга олинмайди. Алоҳида руҳий ҳолатлар (кутиш, зерикиш, соғиниш ва бошқалар), жазони ўташ жойидаги бир хил ҳаёт, бекорчилик, бўш вақтдан тўғри фойдаланмаслик фурсат ўтишини секинлаштиради. Бундай ҳолларда маҳкумларга муддат жуда секин ўтаётгандай туюлади ва улар қандайдир йўл билан вақтни «ўлдириш» учун ҳаракат қиладилар. Кўпгина маҳкумлар ўз айбини тўғри тушунмай, содир этган жиноятларини объектив таҳлил қилмайдилар ва белгиланган жазони ноҳақ деб ўйлайдилар. Улар воқеа ва ҳодисаларга субъектив ёндашадилар. Айрим

маҳкумларда маънавий тарбиясизлик яққол намоён бўлиб, улар бошқаларни тинглашни хоҳламайдилар, жинсий ҳаётга муккасидан кетган бўладилар. Бу ҳолат идрок қилишнинг салбий йўналишда фаоллашиб кетганлигини билдиради. Шу боис маҳкумларнинг маънавий тарбиясига эътибор катта аҳамиятга эга. Сезиш ва идрок қилиш жараёнида содир бўлган ҳодисалар изсиз йўқолиб кетмай, балки инсон онгида сақланиб қолади. Тасаввур қилиш идрок этиш базасида юзага келади, лекин улар бир-биридан фарқланади. Ташқи дунёдан ажратиб қўйилган маҳкумлар бундай шароитда, айниқса, якка тартибдаги қамоқда ёки микромуҳит таъсири остида (масалан, жиноятчи «обрўманд» (авторитет)лар таъсири остида) бўлса, уларда келгуси озодликдаги ҳаёти тўғрисида хато ёки нотўғри тасаввурлар шаклланади. Бундай маҳкумларнинг озодликка эришгандан кейинги ҳаётга мослашуви қийин кечади. Тергов изоляторларида ўтирганларнинг онгида колония ва ундаги тартиб-интизом ҳамда маҳкумларнинг мажбуриятлари ҳақида тўғри тасаввурлар ҳосил қилиш озодликдан маҳрум этилганларни руҳий тайёрлаш ҳисобланади. Маҳкумларда тасаввурлар қанчалик аниқ шакллантирилса, уларнинг ҳаёт тарзига мослашувлари шунчалик осон кечади. Маҳкумларда ўзига хос хусусиятга эга бўлган хотира мавжуд бўлади. Масалан, уларнинг айримларида узоқ вақт ўқимаганликлари учун, алкоголь ичимликлар ва бошқа моддалар туфайли хотиранинг пастлиги ва ноаниқлиги кузатилади. Маҳкумларнинг хотираси ўзгармай қолмайди. Шахсининг такомиллашиб бориши мобайнида хотиралар қайта тикланиб боради. Тарбиялаш давомида ҳар бир маҳкумнинг хотирасини индивидуал равишда эътиборга олиш лозим. Хотиранинг ривожланишида фикрлаш ва ўйлашни такомиллаштириш муҳим шарт ҳисобланади. Агар маҳкумларда, авваламбор, ҳамма нарсани ҳал қилиб, эслаб қолишдан олдин ёдда сақлаб қолинадиган материални ажратиб олиш қобилияти ривожлантирилса, тарбиячи катта ютуққа эришади.

Маҳкумлар кўпинча озодлик, қариндош-уруғлари билан учрашиш тўғрисида орзу қилишади. Озодликка эришгандан кейинги ҳаёти, уни қаматган ва қамаганлардан ўч олиш ҳақида ўйлайдилар. Оилали маҳкумлар хотини ва болалари билан учрашишни, бўйдоқлар эса бўлажак севгилилари ҳақида орзу қиладилар. Бундай ҳолларда доимий суҳбатлар боис улар ўртасида ҳирсий орзулар вужудга келиб, баъзан уларнинг ўзаро турли хил қўпол жинсий алоқаларига сабаб бўлади. Ушбу тоифадаги маҳкумлар озодликка чиққандан сўнг ҳам ҳирсини қондириш йўлларини қидирадилар. Айрим ҳолларда зўрлик ишлатиб номусга тегишгача борадилар. Маҳкумларда фикрлаш, ҳар қандай инсондагидек, эҳтиёж ва мақсаддан келиб чиқиб қуйидагича бўлиши мумкин: а) умумжамоатчилик қимматлигига эга бўлган; б) ғайриижтимоий ва салбий йўналишдаги. Айрим маҳкумлар ижобий хусусиятлар ва ақлга эга бўлганликлари учун фойдали ҳаракат билан шуғулланадилар: ихтирочилик, жамоатчилик фаолиятида, ўқиш ва ишда фаоллик кўрсатадилар. Бошқалари эса ўз ақлидан ғайриижтимоий ҳаракатларда фойдаланадилар. Жиноий фаолиятининг ўзи маҳкумда фикрлашнинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Ҳар бир маҳкумнинг нутқи индивидуал хусусиятларга эга: мазмуни, шакли ва маданиятига кўра бир-биридан фарқ қилади. Маҳкумларнинг нутқи ўзига хос жиҳатлари билан ажралиб туради. Уларда асосан икки ҳолат кузатилади: мантиқсизлик ва кетма-кетликнинг йўқлиги. Маҳкум секин сўзлаш ўрнига беҳуда бақириб, қўлларини ҳаракатлантириб гапиради. Кўпгина маҳкумларнинг нутқидаги махсус хусусиятлардан бири – нутқнинг жиноятчилар жаргонида ифода этилишидир. Жаргон уларнинг маънавиятини пасайтиради, ўзаро муносабатларга салбий таъсир кўрсатади: қўполлик ва бир-бирини тушунмасликни келтириб чиқаради. Унинг тарқалиш сабаблари турли хил бўлади ҳамда маҳкумларнинг ўта паст

даражадаги интеллектуал ва маънавиятга эга эканлигидан далолат беради. Шу билан бирга, жаргон жазони ижро этиш муассасалари ходимларининг фаолиятига ҳам таъсир этиши мумкин. Жаргон ёрдамида жиноят оламидаги авторитетлар одамларни ўзаро қарама-қарши қўядилар, ўз устунликларини кўрсатмоқчи ва фаолиятни яширмоқчи бўладилар. Қамоқхонада турли хил жаргонлар мавжуд бўлганлиги учун бегоналар ушбу тилни тушунишмайди. Маҳкумлар нутқидаги бундай салбий ҳолатлар уларнинг маънавий, ғоявий, сиёсий, ҳуқуқий тарбияларига таъсир кўрсатади. Инсонда ўзининг содир этган қилмишлари ҳақида қайғуриши ҳамда атрофдагиларга нисбатан муносабатлари натижасида ҳис-туйғу пайдо бўлади. Маҳкумлар шахсининг психик жараёнларида ҳиссиёт ва туйғуларнинг аҳамияти катта. Улар бошқа руҳий ҳолатлар сингари реал дунё тасаввурлари шаклини ўзида намоён қилади. Маҳкумларни тарбиялаш жараёнидаги ишларда инсон фаолиятига таъсир кўрсатадиган ҳиссиёт ва туйғуларни ҳисобга олиш муҳим аҳамиятга эга. Шу боис жазони ижро этиш муассасалари ходимлари зарур шароитларни ярата билишлари лозим. Ҳиссиётлар оддий ва мураккаб бўлади. Ҳис-туйғу маънавий, сиёсий, ҳуқуқий, интеллектуал ва эстетик бўлиши мумкин. Маҳкумлар ҳаётида уялиш ва виждон аҳамиятга эга. Виждон – инсоннинг ички судьяси. У одамни тўғри йўлга бошлайди, айбдорларни айбига иқрор бўлишга даъват этади. Маҳкумда орият ва виждон бор ёки йўқлигига қараб инсон сифатидаги маънавий тарбиясининг қай даражадалиги баҳоланади. Маҳкумлардаги ҳиссиёт ва туйғулар нафақат мазмун жиҳатдан, балки йўналиши билан ҳам фарқланади. Уларнинг ҳиссий жараён, ҳиссий ҳолат ва ҳиссий хусусият шакллари мавжуд бўлади. Ҳиссий жараёнлар инсон ҳаёти давомида жадаллашиб, ёниб ёки аксинча, сўниб туради. Ҳиссий ҳолатлар кайфият, аффект, эҳтирос, қизиқишлар тарзида намоён бўлади. Маҳкумларда ушбу ҳолатлар турлича

намоён бўлиб туради. Уларнинг туйғуларини билиш орқали керакли йўналишга қаратиш мумкин. Маҳкумларнинг ҳиссий хусусият ва сифатлари уларни ижтимоий баҳолаш учун мурим саналади. Инсоннинг туғма ҳиссий хусусиятлари қўзғалувчанлик, таъсирчанлик ва беқарорликка бўлинади. Шахснинг ҳиссий сифатларига эса ҳаёт давомида эришилган мустаҳкам руҳий маълумотлар киради. Ҳиссий сифатлардан энг кўп кўзга ташланадиганлари – эътиборлилик, таъсирчанлик, ҳаётга қувонч билан қараш ва оптимистлик кабилар. Ушбу хислатлар маҳкумларда махсус кўринишларга эга. Ҳистуйғуларни тарбиялаш учун шароит яратишда, авваламбор уни ўрганиш ва баҳолай олиш лозим. Бундан олдин маҳкумларнинг сиёсий, маънавий, тарбиявий даражасини аниқлаш, руҳий, ҳуқуқий, эстетик ва интеллектуал ҳиссиётларини билиш зарур. Айниқса, шахсга тааллуқли бўлган ҳиссий ҳолатларни, уларнинг хусусиятлари ва сифатларини юзага чиқариш лозим. Маҳкумларнинг психик ҳолатини аниқлашда, авваламбор «психик ҳолат» тушунчасига изоҳ бериб ўтамиз. Психик ҳолат деб мураккаб, яхлит, динамик равишда вужудга келадиган барча психик фаолиятлар тушунилади. Психик ҳолатнинг қуйидаги асосий белгилари мавжуд: 1. Психик жараёнлар сингари психик ҳолатлар ҳам вақтинчалик тавсифга эга, яъни боши ва охири бўлади, вақт давомида поғонали ривожланади, лекин жараёнларга нисбатан турғундир. 2. Психик ҳолат рефлекторли табиатга эга. Ташқи томондан қуйидагича акс этади: нафас олишнинг ўзгариши билан, пульс кучи ва частотасининг пасайиш ёки кўтарилиши, қон босимининг юқорилиги, сўзловчининг мимикаси ва овози ўзгариши билан ва ҳоказо. Малакали тарбиячилар маҳкумлар юзидаги мимикасидан унинг психик ҳолатини аниқлаб оладилар. Шахсга, жамоага таъсир кўрсатиши бўйича ҳолатлар ижобий ва салбийга ажратилади. Ушбу тасниф тарбиячилар учун муҳим ҳисобланади.

Бундай ҳолатлар тарбиячи ва тарбияланувчилар ўртасида психологик тўсиқ пайдо бўлишига сабаб бўлади. Психик ҳолатлар ҳам ташқи ва ички муҳит таъсирида юзага келади. Уларнинг пайдо бўлишида инсон ҳаётининг ижтимоий шароитлари аҳамиятга эга. Маҳкумларда салбий психик ҳолатлар уларнинг маънавий кўникмаларидаги қарама-қаршиликлар туфайли ҳосил бўлади. Инсоннинг психик ҳолати унинг соғлиғига боғлиқ. Сил касаллигига чалинган маҳкумларда агрессив психологик ҳолат кузатилади. Улар қўзғалувчан ҳолда бўлиб, маъмуриятга бўйсунмай, тиббиёт ходимларига ҳужум қилишади. Айниқса, уларда менга ёмонми, бошқага ҳам шундай бўлсин, деган салбий принцип сингиб қолади. Психик ҳолат шахснинг талаблари билан узвий боғлиқ. Агар талаби қондирилмаса, у ҳар нарса қилиши мумкин. Маҳкумлар билан иш олиб боришда буни эътиборга олиш лозим. Маълумки, озодликдан маҳрум бўлиш ҳаётдаги кўп нарсалардан бебаҳра қолиш билан баробардир. Бу эса маҳкумларни жуда қийнайди. Уларнинг психик ҳолати шахсий хусусиятларига ҳам боғлиқ. Озодликдан маҳрум этилиш ҳар бир одамга турлича таъсир қилади. Айрим маҳкумлар ўз тақдирининг ноаниқлигини кўтара олмайдилар. Шахснинг бундай ҳолатига илгариги воқеалар ҳам сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин. Бундан ташқари, маҳкумларнинг ҳолатига ўзи жойлашган жазони ижро этиш муассасасидаги ҳаёт тарзи ва шароити, унинг жойлашган жойи, режаси, қурилишларнинг ташқи кўриниши, қамоқхона атрибутлари – тўсиқлар, қўриқлаш воситалари ва бошқалар ҳам психик таъсир кўрсатади. Маҳкумларнинг ҳолатига таъсир кўрсатувчи яна бир ҳолат –жамоадаги маънавий-психологик муҳит. Ўзаро муносабатлар кўриниши, умумжамоатчилик фикри, муассаса ичидаги турмуш анъаналари, гуруҳий кайфиятлар атрофдагиларга юқадиган психик ҳолатлар саналади. Биринчи маротаба ёки бир неча бор судланганлар, аёллар ва эркаклар, ёшлар ва қариялар, бўйдоқлар ва уйланганлар, қисқа ва узоқ муддатга

озодликдан маҳрум қилинганларнинг барчаси озодликдан маҳрум этилишни ҳар хил қабул қиладилар ва турлича қайғурадилар. Лекин бундай пайтдаги психик ҳолатларда бир-бирига ўхшашликлар ҳам кузатилиши мумкин. Озодликдан маҳрум этилганлар учун энг муҳим ҳолат келажакдаги яхшиликларга умид ва ишонч саналади. Бу – барча инсонларга тааллуқли хусусият. Лекин маҳкумнинг умидсизлиги ўз тақдирини келажакда ўзгартиришга бўлган умиди ва ишончини йўқотади. Судланаётганларнинг ёки терговда бўлганларнинг умиди эса бошқачароқ бўлади. Улар ўз қисматини қандай йўл билан осонлаштириш мумкинлиги ҳақида ўйлайдилар. Юқоридагиларга қарама-қарши ҳолатлар – умидсизлик ва ожизлик. Бунда одам ҳаёти мазмуни ва келажагини йўқотади. Ушбу ҳолатларда аксарият маҳкумлар муассасада энг оғир жиноятларга қўл урадилар. Айниқса, бу узоқ муддатга маҳкум этилганлар орасида кўп учрайди. Умидсизлик ва ожизлик ҳолатига узоқ муддатга ва бир неча бор судланганлар ҳам тушиб қоладилар. Бундай ҳолатларда уларнинг иродаси синади, фикрлаш қобилияти сусаяди, хотираси поймол бўлади ҳамда уларга тарбиявий ишлар таъсир кўрсатмайдиган бўлиб қолади. Зерикиш сабабли атрофдаги воқеликка қизиқиш сўниб боради. Бу нафақат маҳкумларга, балки қолганларга ҳам тегишли ҳолатдир. Ундан чиқиш учун маҳкумлар ҳар хил йўлларни ўйлаб топадилар. Айримлари иродасини ишга солиб фойдали меҳнат билан машғул бўлсалар, бошқалари тақиқланган кўнгилочарликлар билан шуғулланадилар, учинчи хиллари эса кучсизлар устидан ҳукмронлик қилиб таҳқирлашсалар, қолганлари у бурчакдан бу бурчакка қочиб юрадилар. Психик ҳолат тоифаларидан бири апатия бўлиб, у таассуротларнинг бир хиллигидангина эмас, балки уларнинг меъёри жуда кўплигидан келиб чиқади. Бу эса зерикиш ҳолатига яқин бўлиб, пассивликнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Шундай ҳолларда маҳкум ўз тақдирига бефарқ бўлиб қолади.

Психик ҳолатлар одатда маҳкумларда алоҳида намоён бўлмай, балки комплекс равишда юзага келади. Бундай мураккаб ҳолат фрустрация деб аталади. Унда зерикиш ва ҳаяжон, умидсизлик ва ожизлик, апатия ва бошқа ҳолатлар бирлашади. Фрустрация турлича пайдо бўлади. Руҳий ҳолат маҳкумнинг психик фаолиятига, қабул қилиш хусусиятига етарли даражада таъсир кўрсатиши табиий. Шу билан бирга, атрофда содир бўлаётган воқеликни қабул қилиш объективлигига ҳам сезиларли таъсир этади. Апатия ва зерикиш таъсирида маҳкумнинг хотираси заифлаша боради: фикрларнинг мужмаллашиб бориши, диққатни бир нуқтага жамлай олмаслик юзага келади. Шунинг учун жазони ижро этиш муассасаларидаги ўқитиш ва тарбиялаш жараёнида бунга алоҳида эътибор бериш лозим. Оғир психик ҳолатлар маҳкумда одамийликнинг йўқолиб боришига, унинг юзсизланишига сабаб бўлади. Бу нафақат ташқи кўринишдан, балки тил-забонидан ҳам билинади. Шу боис аксарият маҳкумлар жазони ижро этиш муассасаларида муайян муддатни ўташ давомида бир-бирларига ўхшаб боради. Тарбиячилар эътиборли бўлиб, бунинг сабабларини дарҳол аниқлашлари, шунингдек олдини олиш тадбирларини қўллашлари зарур бўлади. Маҳкумларни тарбиялаш жараёнида уларнинг психик ҳолатларини бошқариш учун кўпгина ташқи ва ички омиллар йиғиндисини эътиборга олиш лозим. Бу борада салбий таъсир кўрсатувчи ва чақирувчи ҳолатларнинг олди олиниши зарур. Лекин қамоқхона маҳкум учун доимий уйга айланиб қолишига сабаб бўлувчи ҳолатларни вужудга келтирмаслик шарт. Албатта, маҳкумда ўйлаш, виждонан қийналиш, яқинларини соғиниш каби ижобий туйғулар шаклланиши керак, чунки буларсиз озодликдан маҳрум этишнинг маъноси ўз кучини йўқотади. Салбий психик ҳолатларни бартараф этиш ва ижобийларини юзага келтириш маҳкумлар ўртасидаги муносабатлар бузилишининг олдини олади. Агар тарбиячи маҳкум билан

тўғри психологик алоқа ўрната олса, руҳий ҳолатни бошқариш имконияти пайдо бўлади. Маҳкумлар гуруҳининг вужудга келиши ва шаклланиш жараёнида шахслараро муносабат тизими Ўзбекистон Республикаси ЖИКнинг тегишли моддаларига кўра, суд томонидан тайинланган жиноий жазо ижросини таъминлашда дифференциациялаш ва индивидуаллаштиришга риоя этилиши шарт. Бу эса озодликдан маҳрум этиш жойларида маҳкумларни таснифлаш билан бир қаторда, қонунда белгиланган шарт-шароитларни яратиб беришни тақозо этади. Озодликдан маҳрум этилганларни таснифлаш, турли тоифага кирувчи маҳкумлар гуруҳини бир-биридан ажратган ҳолда сақлаш, ҳар бир гуруҳ тоифасига кирувчи маҳкумлар таркибининг ижтимоий хавфлилик даражасини аниқлаш кабилар уларнинг ахлоқан тузалиш даражасига қараб тарбиявий жазо ва таъсир этиш чораларини қўллаш имконини беради. Жиноят-ижроия қонунчилигида озодликдан маҳрум этилган маҳкумларнинг юридик, биологик, педагогик хусусиятлари эътиборга олинган ҳолда таснифланади. Булар тарбиявий-профилактик чора- тадбирларни маҳкумлар орасида ўтказишда самарадорликни оширади. Маълумки, матонатлиликнинг акси – ожизлик. Маҳкумлар ичида бундай хислатлилар кўпчиликни ташкил этади. Улар маҳкумлар жамоасидаги носоғлом муҳитга тушиб қолиб, ўғри ва авторитет (обрўманд)лар босимига қарши туролмасликлари оқибатида югурдакхизматкорга айланиб қоладилар. Жиноятчилар орасида бундай кишилар ҳурматга нолойиқ ҳисобланадилар. Маҳкумларни баҳолашда эрки, кучи, қатъиятлилиги ва шахсининг йўналганлигини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир. Маҳкумлар ҳам барча инсонлар сингари эркин ёки камсуқум бўлиши мумкин.

Мавжуд белгиларига қараб маҳкумлар қуйидаги гуруҳларга ажратилади: 1) ижобий хислатлари кўпроқ, кучли иродага эга бўлган, жиноятни билмасдан (қоидага кўра) ёки эҳтиётсизлик туфайли содир этганлар; 2) ижобий хислатларга эга, лекин кучсиз иродали, бировларнинг мажбурлови орқали жиноят содир этганлар; 3) салбий хислатли ва кучсиз иродали, тарбиясиз маҳкумлар. Уларни ёшлар ва рецидивистлар таъсирига тушиб қолган балоғатга етмаганлар ташкил этади; 4) криминал йўналишдаги иродага эга бўлганлар. Улар кўпинча салбий хислатли эканликларини яққол намоён қиладилар ва қасддан жиноят содир этган ёки жиноий гуруҳларга бошчилик қилган ҳисобланадилар. Шу билан бирга, улар жазони ижро этиш муассасасидаги тарбиявий ишларга мунтазам қаршилик кўрсатадилар ва муассасада лидерликка интиладилар; 5) тўғри йўлга киришга ишончи йўқолган, келажагини кўра олмайдиган маҳкумлар; 6) руҳий нуқсонли ва касалликка чалинганлар. Одатда, уларга нисбатан педагогик-тиббий тарбия олиб бориш жоиз. Шахснинг жамоа билан муносабатини ҳисобга олган ҳолда жазони ўташ муассасаларида қийинчиликларни бартараф этиш тизимини барпо этиш лозим. Уларни енгиб ўтишда маҳкумлардан ирода талаб қилинади. Маҳкумларнинг иродасини чиниқтириш ва тарбиялашда ёши эътиборга олиниши керак. Айниқса, катталарнинг иродасини шакллантиришга қаратилган якка тартибдаги ишларда асосий эътибор ҳаётда қўними ва мақсади йўқ маҳкумларга қаратилиши лозим. Ёшларнинг иродаси эса ҳали мустаҳкам бўлмаганлиги сабабли, улар билан махсус тартибдаги тарбиявий ишларни ташкил этиш зарур.

Салбий иродавий сифатларни енгиб ўтиш учун ижобий сифатларга урғу беришни унутмаслик лозим. Шунинг учун доимий ва дифференциал равишдаги рағбатланишнинг аҳамияти катта (масалан, ўз вақтида маслаҳат бериш, мақтов ёхуд буйруқ тартибида ёки моддий рағбатлантириш кабилар). Айниқса, маҳкумга ишонч билдириш яхши стимул саналади. Шундай қилиб, жазони ижро этиш муассасалари фаолиятини муваффақиятли ислоҳ қилиш кўп жиҳатдан маҳкумларни таснифлаш муаммосининг ҳал этилишига боғлиқ. Яхшиси, мазкур таснифлаш маҳкумнинг ахлоқан тузалиш даражаси сингари кўрсаткичлар асосида амалга оширилиши керак. Бу нафақат назарий, балки катта амалий аҳамиятга ҳам эга. Маҳкумнинг тўғри йўлга кириш даражасига унинг ҳуқуқий ҳолати, турли хил имтиёзларни олиш имконияти ёки, аксинча, уларнинг камайтирилиши, жазони ўташ шароитларининг ёмонлашуви каби оқибатлар ҳам чамбарчас боғлиқ бўлиши керак. Бундай даражани аниқлаш жазони ижро этувчи органлар фаолиятининг асосий жиҳатларидан биридир. Ишнинг самарадорлиги эса унинг тўғри аниқланишига боғлиқ. Ушбу муаммони мукаммал ўрганиш нафақат жазони ўтаётган шахсларга табақалаштирилган ва индивидуал таъсир чораларини ишлаб чиқиш ва қўллаш учун, балки жазони ижро этиш органлари фаолияти натижасини аниқлаш, жазони ўтаётган ва ўташдан озод қилинган маҳкумларнинг хатти-ҳаракатларини башорат қилиш, юқоридагилар асосда ички ишлар органларининг рецидив (такрорий) жиноятчиликка қарши кураш бўйича фаолиятини такомиллаштириш чораларини ишлаб чиқиш учун ҳам зарур. Маҳкумларни ахлоқан тузатиш ва таснифлаш муаммосини ҳал этишни «классификация» тушунчасини кўриб чиқишдан бошлаш лозим. Энциклопедияларда «классификация» (таснифлаш) деганда ҳодисаларни, материал ёки тушунчаларни муайян фарқ қилувчи белгиларига кўра қисмлар, синфлар ёки гуруҳларга бўлиш тушунилади. С.С.Алексеев таснифлашнинг аҳамияти тўғрисида қуйидагича фикр юритади:

«Воқеликдаги нарса ва ҳодисаларни таснифлаш нафақат тегишли материалга дастлабки ишлов бериш ҳамда уни тартибга келтириш учун аҳамиятга эга, балки бошқа мураккаб вазифаларни ҳам бажаради. У таснифланаётган материалнинг бутун ҳажмини тадқиқотчининг эътиборига жалб қилиш, ўрганилаётганларнинг катта диапазонини қамраб олиш ва уларни илмий талқин этишда бир томонламаликка йўл қўймаслик имконини беради. Асосийси, таснифлаш унинг мезонларини белгилаш чоғида ушбу нарса ва ҳодисаларнинг янги жиҳатларини аниқлаш имконини беради» 1 . Маҳкумларни у ёки бу таснифий гуруҳларга киритиш доимо муайян омиллар – жазо ижро этилаётган муассасанинг тури, режими ёки маҳкумнинг муддатидан олдин озод бўлиш имконияти сингарилар билан боғлиқ. Юқоридагилардан келиб чиқиб, маҳкумлар классификациясини қуйидагича таърифлаш мумкин: маҳкумлар классификацияси – маҳкумларни муайян фарқ қилувчи белгилари бўйича тақсимлаш натижасида ҳосил қилинадиган гуруҳлар тизими. Таснифлашдан мақсад – маҳкумларни жазолашдан кўзланган натижага эришиш ва ахлоқан тузатиш учун энг қулай шароитлар яратиш. Юридик адабиётда «классификация» тушунчаси билан бир қаторда «дифференциация» тушунчаси ҳам кўп ишлатилади. «Differetia» лотинчадан таржима қилинганда «фарқлаш» деган маънони билдиради. Луғатларда ушбу тушунча «бутунни турли хил шакл ва босқичларда бўлиш, айириш, қатламларга ажратиш» 2 сифатида таърифланади. Классификация – ички тузилиши бўйича бир хил, лекин бирбирига нисбатан турлича бўлган гуруҳлар тизими. Дифференциация эса ўзаро фарқ қилувчи, аммо муайян белгилари бўйича ички тузилиши бир хил бўлган гуруҳлар тизимидир. Аслида, юқоридаги ҳар иккала тушунча ҳам ягона маънони англатади. 1 Алексеев С. С. Правовые средства: постановка проблемы, понятие, класссификация // Сов. государство и право. – 1987. – № 6. 2 Словарь иностранных слов / Под ред. Н. В. Лехина. – М., 1992. – С.223.

Шу боис, жазони ижро этишни дифференциялаш принципини «озодликдан маҳрум этилганларнинг ҳаммасини алоҳида сақлаш ва маҳкумларнинг ҳар бир тоифасига тегишлича жазоловчи-тарбияловчи таъсир кўрсатилишини таъминлаш мақсадида бир турдаги тоифаларга ажратишдан иборат объектив зарурат» 3 сифатида таърифлаган И.А.Спаренскийнинг фикрига қўшилиш лозим. Мазкур таърифда ички тузилиши бўйича бир турдаги гуруҳларни ташкил қилиш зарурати ҳам, уларнинг ҳар бири учун жазо ўташ ҳамда тарбиялаш чораларини яратиб, ўзаро фарқлаш зарурати ҳам мавжуд. Юқорида таъкидланганидек, маҳкумларни таснифлашдан кўзланган мақсад жазо ўташнинг мақбул шароитларини яратиш ва маҳкумга тарбиявий таъсир этишнинг самарали чораларини ишлаб чиқишдир. Бу, «маҳкумларни ягона мезонлар асосида муайян даражада турли гуруҳ (тоифа)ларга бўлишга олиб келадиган таснифлаш иложи борича уларнинг энг салбий қисмини жазо ўтаётган бошқа шахсларга, аввало ёшларга ҳамда биринчи марта судланганларга ёмон таъсир қилишининг олдини олиш ва айни пайтда хусусияти ва интенсивлик даражаси нуқтаи назаридан, айнан шу тоифага (классификациявий гуруҳга) зарур жазоловчи-тарбияловчи таъсир кўрсатишини таъминлаш мақсадида амалга оширилади» 4 , деб ҳисобловчи Н. А. Стручковнинг фикрига ҳам мос келади. Жазолаш одамларга турлича таъсир кўрсатади, лекин ҳар доим ҳам қўйилган мақсадга эришиш билан якунланавермайди. Айрим сабаблар туфайли маҳкум ахлоқан тузалмагач, озод бўлганидан сўнг унда жиноий фаолиятни давом эттиришга интилиш ҳоллари тез-тез учраб туради. Буни И. И. Карпец ҳам таъкидлайди. Унинг фикрича, «жазо турли тоифадаги жиноятчилар учун турлича аҳамиятга эга бўлиб, уларга ҳар хил таъсир этади». У баъзи тоифадаги жиноятчиларнинг ахлоқан тузалиш имконияти 3 Стручков Н. А. Курс исправительно-трудового права. – М., 1995. – С.21. 4 Ўша жойда.

тўғрисида эса шундай ёзади: «Бундай одамларни тўла ва батамом тузатиш ва тарбиялаш ҳақида, эҳтимол, хом хаёлга бормаслик керакдир» 5 . Ахлоқан тузалиш даражаси бўйича ташкил қилинган гуруҳни ажратиш учун ҳар бир индивиднинг алоҳида тавсифловчи белгиларини аниқлашнинг ўзи етарли эмас. Шу боис, маҳкумларнинг тавсифловчи умумий (яъни айнан тоифанинг) жиҳатларини топиш лозим. Бунда маҳкумнинг шахси «индивид сифатида йўқолади» ва таҳлил объектини қандайдир белги бўйича бирлашган статистик мажмуа ташкил қилади ҳамда шахс муайян гуруҳ ичида тасаввур қилинади» 6 . А.И.Васильевнинг фикрича, маҳкумларнинг ахлоқан тузалиш даражасини белгиловчи энг муҳим омиллар қуйидагилар: – маҳкумларнинг жазони ўташ давридаги хулқ-атвори; – меҳнатга муносабати; – тарбиявий тадбирларга ва жамоа ҳаётида иштирок этишга муносабати; – содир этган жиноятига ва жазони ўташга муносабати. Бундай омилларнинг энг тўлиқ рўйхати ҳам ҳанузгача маҳкумларни гуруҳларга бўлиш имконини бермайди. Шу боис, таснифлаш учун нафақат маҳкумларнинг хулқ-атворига таъсир этувчи омиллар мажмуаси, балки уларда ва улар орасида айнан маҳкумларнинг муайян гуруҳига хосларини ажратиш усули зарур. Маҳкумларни ахлоқан тузалиш даражаси бўйича таснифлаш тизимини уларнинг хулқ-атворидаги ижобий ва салбий йўналишларидан келиб чиқиб кўрадиган муаллифларнинг қарашлари бизга тўғридек туюлади. Чунончи, Ф. Р. Сундуров маҳкумларнинг қуйидаги таснифий гуруҳларини ажратади: 5 Карпец И. И. Наказания. Социальные, правовые и криминологические проблемы. – М., 1993. – С. 187–188. 6 Магдеев Р. А. Классификация прогнозов антиобщественного поведения в профилактической деятельности правоохранительных органов // Совершенствование профилактической деятельности органов внутренних дел. – Т., 1981. – С. 49.

1) ижобий таснифланадиган маҳкумлар: – ахлоқан тузалганлигини исботлаганлар; – ахлоқан тузалиш йўлига қатъий ўтганлар; – ахлоқан тузалиш йўлига кирганлар.

2) салбий таснифланадиган маҳкумлар: – ахлоқан тузалиш йўлига кирмаганлар; – муассаса кун тартибини қўпол равишда бузадиганлар 7 . Маҳкумларнинг ахлоқан тузалиш даражаси бўйича таснифлашга бундай ёндашув, эҳтимол, энг тўғриларидан биридир. Бу жазони ўташ даврида маҳкум хулқ-атворининг ўзгаришидан келиб чиқади. Табиийки, ўзларини аксилижтимоий тутадиган маҳкумлар таснифлаш тизимига киритилиши керак. Шу билан бирга, уларнинг классификациявий гуруҳларга тегишли ҳуқуқий оқибатлари мос келиши лозим. Маҳкумларнинг хулқ-атвори ва меҳнатга муносабати (ижобий ёки салбий йўналишлари ҳамда уларнинг ифодаланганлик даражаси) таснифий гуруҳларга бўлиш учун асос қилиб олинади. Маҳкумларнинг муомала диапазони жамиятда эркин шахслар ўртасидаги муомала меъёридан фарқ қилишини бир қанча олимларнинг тадқиқот натижалари ҳам кўрсатади. Улар муомалага киришишни шарт- шароит ва фаолият мақсадидан келиб чиқиб белгилашган. Шу сабабли маҳкумлар учун ўзига хос шахслараро муносабат меъёри шаклланиб қолган. Унга амал қилиш эса маҳкумларнинг бурчи ва масъулиятига айланади. Бу муомала этикаси сифатида уларнинг ҳаётида ҳукм суради. Муомала меъёрларининг бу тарзда бошқарилиши ижтимоий ҳаёт меъёрларидан узоқлашиш ҳамда эркин ҳаёт кечириш хоҳишидан воз кечишга олиб келиши ҳам ҳеч гап эмас. Маҳкумларни жамият ва ҳаётга тайёрлаш билан шуғулланувчи мутахассислар ушбу жиҳатларни инобатга олишлари ўринлидир. 7 Қаранг: Сундуров Ф. Р. Социально-психологические и правовые аспекты исправления и перевоспитания правонарушителей. – Казань, 1996. – С. 59.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996. 7. Билл Уизерс. Управление конфликтами. – СПб., 2004.

O'xshashlar

Маҳкумлар гуруҳида низоларнинг тузилиши ва келиб чиқиш сабаблари

Маҳкумлар жамоасидаги шахслараро муносабатларда низолар ва ижтимоий психологик ҳодисалар

Маҳкумлар ҳуқуқий ҳолати ( Махкумлар хукукий холати

Жиноят-ижроия ҳуқуқига биноан маҳкумлар ҳуқуқий ҳолати

Пенитенциар психологиянинг принциплари ва методлари