Пенитенциар психологиянинг принциплари ва методлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Пенитенциар психологиянинг принциплари ва методлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

Пенитенциар психологиянинг принциплари ва методлари Режа: 1. Пенитенциар психологиянинг принциплари ва методлари 2. Пенитенциар психологиянинг вазифалари ва муаммолари

Пенитенциар психологиянинг принциплари ва методлари Пенитенциар психология ҳар қандай фан каби ўзининг вужудга келиши, илмий-назарий тенденциялар алмашинуви тарихи, уларнинг ижтимоий- иқтисодий шароитлардан келиб чиқиб амалиётга татбиқ этилишининг ўзига хос хусусиятларига эга. Пенитенциар психологиянинг тарихий қисмини тадқиқ этиш ўз навбатида назарий-амалий аҳамият касб этади. Фан методологияси фаолиятни ташкил этиш усуллари ва тамойилларининг категориялар тизими сифатида юзага келади. Пенитенциар психологияда билишнинг психологик категориялари сифатида қуйидагилар таҳлилий бирликлар бўлиб намоён бўлади: «шахс», «шерикчилик», «тузалиш», «ижтимоийлашув» ва бошқалар. Психологик билимлар методологиясини назарий концепциялар ишлаб чиқилиши учун зарурий тамойиллар мажмуаси ташкил этади. Пенитенциар психология методологияси шахс ва маҳкумлар муҳитида юзага келадиган психологик ҳодиса ва жараёнларни тўлиқ қамраб олувчи концептуал-яхлит, тизимли, пенитенциар назария ва амалиётининг долзарб масалаларини эътиборга олиш мақсадини кўзлайди. Пенитенциар психологияга ҳам татбиқ этилиши мумкин бўлган психологиянинг умумий методологик тамойиллардан бири детерминизм принципидир. Шахс ривожланиши, унинг психологик хусусиятлари борлиқ ва ҳаёт тарзи билан шартланганлиги жазони ўташ муассасаларидаги воқелик ва маҳкумлар турмуш тарзининг бошқарилишини талаб этади, бусиз уларнинг ижобий томонга ўзгариши мумкин эмас. Детерминизм принципидан барча психик ҳодисалар объектив фаолият билан сабабий боғлиқликда иккиламчи пайдо бўлганлиги, мия фаолияти билан шартланганлиги, уларни келтириб чиқарган сабабларни аниқлагандан кейин ўрганилиши келиб чиқади. Онг ва фаолият бирлиги принципи фаолият онгсиз, онг фаолиятсиз мавжуд бўлмаслигини таъкидлаб, психика ташқи муҳитни акс эттирувчи сифатида келишини талқин қилади, психика ва унинг ташувчиси – шахсни, фаол характерини асослаб, тузатиш таъсирига тушувчи ҳар бир маҳкумга

нафақат объект сифатида, балки атрофдаги воқелик ҳамда ўз-ўзини ўзгартириши мумкин бўлган ўзига хос фаолият ичига кириб кетувчи тарбия ва ўз-ўзини тарбиялашнинг фаол субъекти сифатида қарашни талаб этади. Ривожланиш принципи фундаментал фалсафанинг ривожланиш категорияси сифатида психология тушунчалари тизимида етакчи ўринда келади. Ривожланиш принципи тизимли ёндашув принципи билан узвий боғлиқ бўлиб, уни рўёбга ошириш эса психик ривожланиш жараёнини мураккаб ташкилий яхлитликда қараб чиқиш, ижтимоий манбаларини очиш, шахс шаклланиши тарихини кўриш имконини яратади. Тизимли ёндашув принципи турли кўпгина кўрсаткичлар орасида кўп ўлчовли алоқаларни ўрнатишни, фаолият ва унинг динамикаси турли жиҳатларини акс эттирувчи тизимни тузишни талаб этади. Мазкур маълумотларни маҳкумларни тузатиш ва ижтимоийлашуви бўйича иш олиб борилаётганда ҳисобга олиш зарур. Барча психик ҳодисалар миқдор ва сифат ўзгариши ҳамда ривожланишида кўриб чиқилиши зарур, бу шахс психологияси ўзгаришининг қонуниятларини очиб беришга, агар ривожланиш манбалари ва қонуниятлари тўғри бошқарилса маҳкум тузалиши имкониятларини асослаб беришга ёрдам беради. Шахсий ёндашув принципи шахсни фақат психик жараёнлар, ҳолатлар, хусусиятлар сифатида тушунишда функционализмга барҳам бериб, тузатиш жараёнида маҳкумнинг баъзи бир психик функцияларини ўзгартириш билан кифояланмай, балки унинг шахсиятини ўзгартириш заруриятини ҳам асослаб беради. Шахс тузилиши ўрганиш туфайли унинг тузалиши ва ижтимоийлашуви стратегиясини ишлаб чиқишда муҳим аҳамият касб этадиган элементларни ажратиш мумкин бўлади. Пенитенциар психологиянинг муҳим вазифаларидан бири – озодликдан маҳрум этиш жойларида муайян ташқи омиллар таъсири остида яшаш ва фаолиятнинг у ёки бу шароитларини ҳосил қилиш учун маҳкум шахсиятига оид ички ҳаволаларни белгилаб олишдир.

Юқорида қайд этиб ўтилган умумий методологик тамойиллардан келиб чиқиб пенитенциар психологиянинг хусусий принципларини қуйидагича таърифлаш мумкин: - тузатиш принципи бир томондан муайян шароитлар мавжуд бўлганда маҳкум хулқини ўзгартириш имкониятини асослантиради, иккинчи томондан, ижобий ўзгаришлар жараёнида учрайдиган қийинчиликларни реал кўрсатади; - субъектив фаоллик принципи одам субъект сифатида ўз ҳаётфаолиятини тубдан амалий ўзгартириши: фаолият усулларини баҳолай олиш, унинг кечиши ва натижаларини назорат қилиш, бажариш услубларини ўзгартириши мумкинлигини кўрсатади; - шахснинг ижтимоийлашуви ва инсонпарварлашуви принципи индивид томонидан ижтимоий тажриба жараёни, ижтимоий алоқа ва муносабатлар тизимини ўзлаштирилишини асослайди. Маҳкум жамият ичида нормал ҳаёт кечириши учун зарурий маслак, хулқатворнинг манзур шаклларини, шахс қадрини эътироф этилиши, ўз инсоний қадр-қимматини ҳурмат қилишга доир кўникмалар орттиради; - тузалиш жараёнининг яхлитлиги принципи одам қисман айрим жиҳатдан тарбияланмаслиги, унда ижобий фазилатларни пайдо бўлиши салбий хислатлар билан курашиш натижасида юзага келишини англатади; - дифференциациялаш ва индивидуаллаштириш принципи маҳкум психологиясини объектив билишни тақозо қилиб, уларни гуруҳлар бўйича дифференциациялаб, ўхшаш сифатлар орқали тоифалаб (ёши, жинси, жинояти) индивидуал ва гуруҳий психологик таъсир этиш дастурларини ишлаб чиқишга имкон яратади. Пенитенциар психологиянинг умумий ва хусусий принциплари жиноятчиларнинг тузалиши ва ижтимоийлашуви психологик назариясини негизларини ташкил этади.

Пенитенциар психология умумий психология методларининг бутун бир тизимидан фойдаланади. Ташкилий методлар: лонгитюд (узоқ муддат давомида маълум бир шахсларни кўп кузатиб юриш) ва комплекс (фаннинг турли соҳа вакиллари томонидан объектни ўрганиш), одатда, ҳар хил воситалар орқали. Эмпирик методлар: кузатув ва ўз-ўзини кузатиш, эксперимент (табиий ва лаборатория) ўтказиш, психодиагностик методлар (тестлар, анкеталар, сўровлар, социометрия, интервью ва суҳбатлар), фаолият маҳсулини таҳлил этиш, биографик методлар. Маълумотларни қайта ишлаш методлари: миқдор (статистик) ва сифатни (материални гуруҳ бўйича дифференциацияси) таҳлил қилиш. Маҳкум шахсиятига психодиагностик таъсир қилиш методи: аутотренинг, гуруҳий тренинг ва бошқалар. Аутотренинг. Унинг пайдо бўлиши ва жорий қилиниши немис психотерапевти И.Г. Шульц номи билан боғлиқ. Аутоген машқлар турли хил невроз турлари ва организм функционал бузилишларининг профилактикаси ва даволаш методи сифатида дунёда жуда кенг тарқалди. У – психогигиена, психопрофилактика, шахснинг экстремал вазиятдаги хулқ-атворини бошқаришнинг ўта таъсирчан воситасидир. Аутотренингдан жазони ўташ жойларида жазони ўтаётган маҳкум хулқининг коррекцияси ва шахсияти ривожланишининг воситаси сифатида фойдаланилади. Ижтимоий-психологик гуруҳий тренинг кенг маънода билим олишнинг ўзига хос шакллари, муомала соҳасида алоҳида кўникма ва малакаларни орттириш, шунингдек ижтимоий кўникмаларни ривожлантиришга йўналтирилган мақбул ахлоқ шаклларини ўзлаштириш, муомала аҳволини таҳлил қила олиш тажрибасини чуқурлаштиришни (бу ерда ўзини, муомаладаги ҳамкорини, яхлит гуруҳдаги аҳвол таҳлили адекватлигини ошириш кўзда тутилган) англатади. Жазони ўташ муассасалари гуруҳий тренинги турлари ичида психодрама алоҳида муҳим ўрин тутади. Агар муаммо аниқ бўлса, у илгари ёзилган сценарий бўйича

ўтиши мумкин. Шундай ҳолатлар бўладики, тарбия колонияси ва эркаклар колонияларида «таҳқирланганлар» қувғинга учраб, буни бошдан жуда оғир кечирадилар ва суицидни амалга оширишга уринадилар. Бундай ҳолатларда психодрама, агар психолог ўз сценарийси бўйича бундай «қаҳрамон»ни чиройли расмийлаштира олса ва атроф-муҳитда қабул қилиинган ўлчовларда унинг ўзи маънавий хислатларини ижобий намоён эта билса, катта ёрдам бериши мумкин. Психолог субъект розилиги билан уни турли вазиятларга солади. Гуруҳий тренинг методларининг барчаси гуруҳий таъсир этиш самарадорлигини кенг қўллашга йўналтирилганлиги билан тавсифланади. Психокоррекция – таъсир этиш методи бўлиб, шахснинг психологик ҳимоя типларининг салбий ва ижобий томонларини англаши орқали амалга оширилади. Маҳкумларни психологик коррекцияси олдин фаоллаштирадиган ёки релаксациялайдиган, кейин эса таъсир этишни коррекциялаш (тўғрилаш) методларини кўзлайди. Психокоррекциянинг асосий мақсадини маҳкумни ижтимоий даражада қониқарли фаолияти ва қонунга итоаткор хулқини таъминлаш ташкил этади. Психологик маслаҳат бериш. Ёрдам сўраб мурожаат этган маҳкумлар орасидаги атайин ташкил этилган мулоқот жараёнида қўшимча психологик куч ва воситалар фаоллаштирилиб, ўз навбатида мураккаб ҳаётий вазиятдан чиқиш янги имкониятларни излаб топиш мумкин бўлади. Маҳкумларга маслаҳатлар беришда қуйидагилар аниқлаб олинади: 1. Ёрдам беришни сўраб мурожаат этган одам билан уни кўрсатаётган психолог орасида пайдо бўлувчи жараён моҳияти нимада? 2. Психолог-маслаҳатчини шахсий фазилатлари, йўналганлиги, билимлари, малакаси қандай бўлиши керак? 3. Маслаҳат бериш жараёнида маҳкумнинг қандай захираларини фаоллаштириш лозим? 4. Маҳкум ҳаётида юзага келган алоҳида вазият бўйича маслаҳат бериш жараёнига қандай хусусиятлар юкланади?

5. Маслаҳатчи ёрдам кўрсатишда онгли равишда қандай услуб ёки техникадан фойдаланиши мумкин? Маслаҳат беришнинг асосий моделлари ни қуйидагилар ташкил этади: одамлар ўзаро муносабати ва коммуникация кўникмаларининг тренинги; муаммоларни ҳал этиш ва қарор қабул қилиш бўйича тренинг; соғлом турмуш тарзини қувватлаш бўйича тренинг; қобилият ва йўналганликни ривожлантириш; шахсий ривожланиш ва ўзлигини идентификация қилишни мустаҳкамлашда ёрдам кўрсатиш. Жазони ўташ муассасаларида маслаҳатлар бериш моделлари турли ҳаётий вазиятлардан келиб чиқиб, ривожланишда психик бузилишларни (алкоголизм, гиёҳвандлик, тажовузкор хулқ, жанжалкашлик) ҳисобга олган ҳолда ихтисослашган бўлади. Пенитенциар психологиянинг вазифалари ва муаммолари Пенитенциар психология икки турдаги омилларни ўрганади. Улардан баъзилари ижтимоий-психологик тавсифга эга, чунки жазони ижро этиш муассасаларининг кўпчилигида жазони гуруҳлар таркибида ўташ хос. Мазкур ўзига хос гуруҳга мансуб одамлар фаолияти ташкил этилган жамоавий меҳнат, муомала, касбий тайёргарлик, умумий таълим орқали амалга ошириладики, унда ишонтириш, тақлид қилиш, психологик юқумлилик, етакчилик, гуруҳий кайфият ёки фикр уйғониши, одат ва анъаналар, уюшганлик, низоли ҳолатларни олдини олиш ва бошқа ижтимоий-психологик ҳодисаларга мувофиқ тарзда яққол намоён бўлади. Ўз мазмунига кўра ушбу фаолият – ижтимоийдир, унинг мақсадлари, эришиш воситалари ва натижалари кўп ҳолларда озодликдан маҳрум этиш жойларидаги турмуш шароитлари билан белгиланади. Иккинчи турдаги омиллар эса шахс хусусиятлари билан боғлиқдир. Шу муносабат билан пенитенциар психологиянинг бош вазифаларидан бири шахсий-психологик омилларни, шу жумладан у ёки бу маҳкум ҳамда у ёки бу ходимнинг индивидуал-шахсий хусусиятларини ўрганишдир. Ходимлардан фарқли равишда жиноятчиларда нормадан криминал-маънавий оғишишлар

ёрқин намоён бўлади, шунинг учун муассаса персонали ва маҳкумларнинг индивидуалпсихологик хусусиятлари (шахснинг йўналганлиги, иродавий ва эмоционал соҳалар ажралиб туриши, психик ҳолатлар, характер хислатлари, қобилиятлар, билиш фаолиятининг йўналганлиги) жиддий тафовутларга эга. Мазкур тафовут ва фарқларни очиш – пенитенциар психологиянинг вазифасидир. Пенитенциар психологиянинг юқорида келтирилган йўналишларида психология фани мазкур соҳасининг назарий жиҳатлари акс этади. Пенитенциар психологиянинг амалий вазифалари озодликдан маҳрум этиш билан шартланган салбий омиллар таъсирини аниқлаш билан боғлиқ: - рецедив жиноят даражасининг тўхтамай ўсиши; - рецедив даражасининг турғунлиги, жазо чоралари таъсири остида ҳам камаймаётганлиги (озодликдан маҳрум қилиш жойларида узоқ муддат 5-7 йил бўлиш одам психикасида ортга қайтмайдиган ўзгаришларга олиб келади, қамоқ эса тузатиш жойи эмас, балки криминал профессионаллашув мактаби эканлиги маълум бўлиб қолмоқда); - озодликдан маҳрум қилиш жойларида кўпгина чекловлар орқали маҳкумлар турмуш тарзини тотал равишда тартибга солиниши, ўзига хос субмаданиятни ва унга мос тарзда қамоқни ўз-ўзини ташкил этишини шакллантиради; - озодликдан маҳрумлик бир жинсли жамоада узоқ муддат изоляцияда бўлишликни тақозо этади, бу эса турли шаҳвоний оғишишларни юзага келтиради.

Пенитенциар психологиянинг амалий йўналтирилганлиги қуйидаги вазифаларни ҳал этишда ифодаланади: а) маҳкумлар шахси ёки гуруҳининг, улар тузалиши ҳамда ижтимоийлашувига қаратилган ижобий фаоллаштиришни психологик асослантирилган йўлларни белгилаб олиш; б) психологик хизматни ривожлантириш ва инсонпарварлик ғояларини рўёбга чиқариш; в) маҳкумларни ахлоқан тузатиш воситаларининг (жазони ўташ тартиби, ижтимоий фойдали меҳнат, тарбиявий иш, касбий тайёргарлик ва умумий таълим) самарадорлигини ошириш шартларини аниқлаб олиш; г) маҳкумларнинг ижтимоийлашувини мустаҳкамлашнинг психологик асосларини ишлаб чиқиш ҳамда уларни хулқ-атвори ва хаттиҳаракатини тўғрилашда психологик асосланган тадбирларни белгилаб олиш; д) жазони ижро этиш муассасалари ходимларини психологик тайёргарлиги заруриятини асослаб бериш; е) пенитенциар муассасалар тизими фаолияти бошқарувининг мақбул психологик шартларини ўрганиш. Пенитенциар психологиянинг асосий муаммоларидан бири – пенитенциар тизимда жамоатчиликнинг тарбиявий-профилактик ишини кучайтириш муҳим ўрин тутади. Ҳозирда маҳкумлар жазони қамалгунга қадар яшаган минтақаларида ўташлари лозим. Бу эса ўз навбатида маҳаллий ҳокимият ва жамоатчиликни жазони ижро этиш муассасалари ишида қатнашиш ҳамда жамоатчиликнинг таъсирини кенгайтириш асосида уларнинг ахлоқан тузалишига замин яратишга, ижтимоийлашувига, бўшатилгандан кейин ишга жойлашувида жалб этишга имконият беради. Шунингдек, маҳкумлар қариндошларининг муассаса ходимлари билан мулоқотга киришиши муаммоларини ҳам кўрсатиб ўтиш керак. Бундай ишларга Канада қамоқларидан бирида икки мингта кўнгиллиларни бепул жалб этилганлигини мисол келтиришимиз мумкин.

Психологик муаммолардан яна бири – бу жазо муддатини камайтириш масаласидир. Маълумки АҚШда жуда катта жазо муддатлари мавжуд. Бироқ 50 йил қамоқ жазосига маҳкум этилган одам, 3-4 йиллар ичида озодликка чиқиши мумкин. Бунга сабаб маҳкум хулқ-атвори ўзгариши, унинг ижтимоий ва психологик йўналганлиги билан боғлиқ муддатни қисқартириш тизими самарали ишлайди. Мамлакатимиз жазони ижро этиш профессионал тизимига шунга мос ўзгартиришлар киритилиши ва пенитенциар психологиянинг кейинги муаммоларидан бири жиноят-ижроия қонунчилигининг назарий таълимотларини эксперт баҳолаш лозим. Психологик диагностиканинг яна бир жиҳати – одамларни дифференциялашдир, яъни жиноятни тасодифан қилганларидан онгли равишда қасддан содир этганларни фарқлаш, тузалиш йўлига кирганларини тузалишни истамаётганларга нисбатан сезиларли афзалликларга эга бўлишига эришиш имкониятини яратиш. Аслида мазкур ғоя Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексида кўрсатиб ўтилган, бироқ таъсир этишнинг асосий воситалари тизимини, рағбатлантириш ва жазолаш чораларини, тарбиявий ишлар борасида янги услуб ва шакллар таъсирини психологик экспертизадан ўтказиш эҳтиёжи мавжуд. Кўп ҳолларда маҳкумлар муассаса маъмуриятига ишонқирамай муносабатда бўлади, унинг қонуний талабларига ётсираб қарайди, шу сабабдан тарбиявий тадбирлар ҳар доим ҳам ўзи кўзлаган самарани бермаслиги мумкин. Пенитенциар психологиянинг вазифаси – юзага келган қарамақаршиликни енгиш бўйича ўз тавсияларини ишлаб чиқишдадир. Маҳкум билан ходим ўртасида доимий низо мавжудлиги муаммоси бир томондан уларни бир-бирига қарши ҳаракатидан келиб чиқса, иккинчи томондан жазони ижро этиш муассасалари ходимларининг янги шароитларда ишлашда тайёргарликнинг сустлиги сабаб бўлади. Уюшган жиноятчиликнинг ўсиши ва умуман олганда у билан боғлиқ ижтимоий-

иқтисодий шароитлар оқибатида юзага келган терроризмнинг ўтакетган шакли – гаровга олиш, хусусан, жазони ижро этиш муассасаларидаги экстремистик йўналган маҳкумлар томонидан атайин юзага келтирилган деса ҳам ноўрин бўлмайди. Жазони ижро этиш муассасалари ходимлари ва психологик хизмат, бундай шахсларни олдиндан аниқлаши, улар билан профилактик характердаги тадбирларни амалга ошириши, ходимларга экстремал вазиятларда ҳаракат қилишни ҳамда гаровга олган жиноятчилар билан музокара олиб боришни ўргатиши лозим. Пенитенциар психологиянинг вазифаларидан яна бири – маҳкумга озодликдан маҳрум этиш жойларига мослашишда кўмак бериш, озодликка чиқишга психологик тайёрлаш, жазони ўташ прогрессив шароитларида шахсий сифатларни ўзгартириш, профилактик тадбирлар услубиётларини яратиш. Жазони ижро этиш муассасаларида фаолият олиб бораётган психологлар қуйидаги вазифаларни амалга оширишлари лозим: маҳкумларда психик оғишишлар мавжудлигини аниқлаш, қочишга, суицидга, тажовузкор ҳаракатларга, гаровга олишга, ходимларга ҳужум қилишга, салбий йўналган маҳкумларнинг кичик гуруҳларини тузишга, «турма қоидалари»ни ташвиқот қилишга мойилларни белгилаб олиш, аввало изчилликда қўллашга асосланган чора-тадбирлар, тартиботни ашаддий бузувчилар, муқим аксилижтимоий йўналган шахслар билан ишлаш дастурини ишлаб чиқиш туради. Пенитенциар психологиянинг яна бир вазифаси – озодликдан маҳрум этиш жойларидан бўшатилаётган маҳкумларни янги ҳаёт тарзига мослашиши ва тикланишига оид ижтимоий-психологик дастурларни ишлаб чиқиш. Жазони ижро этиш тизимида ўрнатилган одатий сиёсий-тарбиявий ишлар ўрнига янги таъсир чораларини қўллаш: яъни маънавий-хурофий, бўш вақтни маънили ўтказиш, индивидуал ва биргаликдаги меҳнатни ташкил этиш кабилар кириб келди. Бир вақтнинг ўзида меҳнатга жалб этилмай қолаётган маҳкумлар сонининг ўсиб бориши уларнинг қамоқдан бўшатилгандан кейин

янги ҳаёт тарзига мослашиши ва тикланишини қийинлаштиради. Шу муносабат билан маҳкумлар меҳнатидан фойдаланишнинг янги усуллари ва имкониятларини излаб топиш лозим бўлади. Пенитенциар психологиянинг долзарб вазифаси – жазони ижро этиш муассаса ходимларининг маҳкумларни сақлаш тартиботни ва режимни ўрганиш, рағбатлантириш ва жазолаш чораларини қўллаш ҳуқуқини кенгайтиришдан иборат. Ўз навбатида ходимларнинг касбий бузилиш сабабларини аниқлаш ва уни олдини олишни талаб этади. Пенитенциар психологияда кичик гуруҳдаги маҳкум шахсига билвосита таъсир этиш муаммоси ўз долзарблигини йўқотганича йўқ, чунки шахсга ҳар қандай таъсир этиш гуруҳий ўзаро муносабат, фикрлашув ва ишонтириш орқали амалга ошади. Ҳуқуқий томондан қатъий ўрнатилган ички тартиб қоидалар бир томондан маҳкумни интизомли бўлишга ўргатади, иккинчи томондан шахсни ўзгартириб, индивидуалликдан маҳрум этиб мустақил қарор қабул қилишдан қайтаради. Озодликдан маҳрум этиш маҳкум психологиясида салбий из қолдиради, шунинг учун пенитенциар психологиянинг вазифаси «қамоқ синдроми» феномени, унинг пайдо бўлиши ва ривожланишини ўрганишдир. Қамоқда меҳнат билан бандликни қисқартирилиши, қисман бўлса-да мактаб ва касбий билим юртларнинг беркитилиши озодликдан маҳрум қилиш жойларидаги маҳкумларга салбий таъсир ўтказади. Шу муносабат билан пенитенциар психологиянинг вазифаси – озодликдан маҳрум бўлишнинг шахсга таъсирини аниқлаш, салбий омилларни камайтириб ижобий омилларни кучайтириш бўйича тавсияларини ишлаб чиқиш, уларни жиноят-ижроия ҳуқуқида рўёбга чиқаришдан иборат. Озод бўлганларни ижтимоийлашуви ва янги ҳаёт тарзига мослашиш муаммолари бозор иқтисодиёти шароитида маҳкумларнинг меҳнат, таълим, касбий тайёргарлиги жараёнидаги қобилиятларини аниқлашни тақозо этади. Озод этилганларни ишга олувчи давлат ва хусусий корхоналар учун мумкин қадар қулайлик тизимини яратиш зарур, жамоатчилик ташкилотларига

(масалан, васийлар кенгаши) эса давлатдан қўшимча ёрдам ва кафолатлар берилиши лозим. Ғарбий Европа мамлакатларида озодликдан маҳрум этиш жойларидаги ишлаб чиқариш фаолиятидан олинган ҳамма даромад ушбу мақсадлар учун йўналтирилади, шунда маҳкум қамоқда меҳнат қилаётиб ўзини келажагини таъминлаётганидан бохабар бўлади. Аёл-маҳкумаларнинг мослашувининг ўзига хос хусусиятлари, гомосексуал алоқалар, оилаларнинг барбод бўлиши ва унинг оқибатида қайта жиноятлар содир этилиши билан узвий боғлиқ жинсий дезинтеграция масалалари алоҳида аҳамият касб этади. Хулоса қиладиган бўлсак, пенитенциар психология, жазони ўташ муассасаларини инсонпарварлашуви ва жиноятчининг ижтимоийлашуви каби масалаларни осонлаштириши учун кенг кўламли муаммоларни ҳал қилиши зарур. Пенитенциар психологиянинг галдаги вазифаси – жазони ижро этиш муассасаларида татбиқ этилган шахсни психологик билиш методларини мувофиқлаштиришдир. Тадқиқотдан олинган маълумотлар нотўғри талқин этилишидан халос бўлишга ёрдам беради. Жазони ижро этиш муассасалари ходимлар жамоаси фаолиятини ўрганиш, уларни бу жойга мослашуви, хизматга психологик тайёргарлиги, турли хизмат жамоалари ва ҳамкасблари орасида психологик муҳит, уларнинг ўзаро муносабати ва ҳамкорлиги, бошқариш услуби, ходимлар меҳнатини ташкил этилишини бошқариш кабилар чуқур психологик тадқиқотлар ўтказилишига муҳтож. Муҳим муаммолардан яна бири, фаолиятида стресс омилларининг кўплигидан келиб чиқиб, жазони ижро этиш муассасалари ходимларига психологик ва психотерапевтик ишларни ташкиллаштириш. Мазкур фаолиятнинг бош йўналиши маҳкумларнинг ахлоқан тузалиши ва ижтимоийлашуви, жамиятдаги янги ҳаёт шароитларига қайтишида мослашувчанлигини ошириш билан боғлиқ. Бироқ бу йўналишдаги фаолиятни, маҳкумлар билан ишлашнинг педагогик воситалари, шакл ва

услубларини психологик асослантиришни аллақандай қоидалар мажмуи билан айнанлаштириш нотўғри бўлади. Пенитенциар психологиянинг амалий муаммолари унинг назарий вазифаларига таянади. Масалан, маҳкумларнинг ахлоқан тузалиши ва ижтимоийлашувининг психологик механизмларини очиш – бу назарий вазифадир. Ижтимоий ажратиш, янги ҳаёт-фаолиятга киришиш, шу билан боғлиқ янги ижтимоий установкалар ўзгариши, қадриятлар йўналиши, характер сифатларининг ўзгариши жиноий жазога маҳкум қилинган шахслар онгида қандай акс эттирилишини аниқлаш муҳим. Бу жазони ижро этиш муассасаларида тарбия жараёнини ташкил этишнинг амалий масалаларини ишлаб чиқишга ёрдам беради. Таниқли немис криминологи Г.Шнайдер (1994) таъкидлаганидек, келажакда жиноятчилик ва ҳуқуққа хилофликка нисбатан «нормал» реакция сифатида ижтимоий реабилитация модели афзаллиги таъминланади. «Оғир жиноятлар ва ўта хавфли, профессионал жиноятчиларга нисбатан реакция билдириш уларни одиллик модели бўйича озодликдан маҳрум қилиш қарори билан белгиланади». Тарбиявий ва жазолаш орқали таъсир этишга доир барча дастурлар назарий ва методик жиҳатдан ижтимоий адолат модели асосида ишлаб чиқилади, баравар ўтказиладиган тадқиқотлар кўмагида улар самарадорлиги сифатли текшириб борилади. М.Н.Гернет (1930), нажот қамоқларнинг шарт-шароитини яхшилашда эмас, балки уларни ижтимоий клиникалар билан алмаштиришда, деб таъкидлаган. Д.Глейзер келажакда жазони ижро этиш жойларни, шундай замонавий иншоотлар бўладики, улар маҳкумларнинг кўпчилиги келиб чиққан шаҳар агломерациялари ( бир жойда тўпланганлик ) марказида жойлашади, деб тасвирлайди. Бундай муассасалар қўриқловининг шартлари бошқалар учун билинмаслиги лозим. Ушбу муассасаларда одамларни жойлаштиришдан мақсад қонунга итоаткор фуқаролар билан маҳкумларни идентификация қилиш, муассаса ходимлари билан маҳкумлар орасидаги муносабатларни қониқарли даражада ривожлантириш бўлади.

Инсонпарварлик ривожланган жамиятда маҳкумларга доир муаммолар юқори даражадаги онглилик орқали ҳал этилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996.

O'xshashlar

Пенитенциар психология фанининг предмети мақсади ва вазифалари

Ҳуқуқ принциплари ва функциялари

Юридик психологиянинг долзарб вазифалари ва предмети

Прокуратуранинг ташкилий ва фаолият принциплари

Хукук принциплари ва унинг ахамияти